Çağdaş Azərbaycan
şeirində
modernist estetikalar
2019-cu
ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş məruzəsini
professor Rüstəm Kamal bu sözlərlə
tamamlayırdı: "Şeir şəkillərinin
kasadlığının bir səbəbi sərbəst
şeirin total müdaxiləsidir". Doğrudanmı,
şeir şəkillərimiz kasaddır?
Doğrudanmı, ənənəvi şeir məkanımıza
və ərazilərimizə sərbəst şeirin total
müdaxiləsi baş verib? Elə isə gəlişən
estetikaların fonunda Musa Yaqub "Sən mənimləsən"
şeirini sərbəst şeirin hansı total müdaxiləsinə
rəğmən yarada bilmişdi? Bəs yeni
poetexnologiyalar? Rüstəm Kamal məruzəsini
"Şeir cəbhəsində nisbi sakitlikdir"
adlandırıb. Məsələyə bir
də həmin rakursdan baxmaq ehtiyacı duydum. Nisbi
sakitlikdir, amma cərəyanların, dalğaların bir-birini əvəzləməsi
də səngimək bilmir... Onsuz da Azərbaycanda
ənənəvi şeir hər zaman dominant olub. Modernizm estetikasını paylaşan şeirlər,
necə?
Qulu Ağsəsin "Şuşa" şeirindən
başlamaq istəyirəm. Baxmayaraq ki, bu şeir
2019-cu ilin payına düşür. Amma ədəbi
tənqidin diqqətindən kənarda qalması təəccüb
doğurur. Halbuki bədii mətn olaraq o,
haqqında bəhs etmək üçün xeyli əsas
verirdi. Qulu Ağsəsin ilk baxışda
akvarel boyalarla yaratdığı "Şuşa"
şeiri poeziyamızda tarixi bir keçid mərhələsini
estetik rakursda şəkilləndirir, müxtəlif səmtlərə
istiqamətlənmiş ədəbi təmayüllərin məhz
bu keçid mərhələsində qovuşuğunu
yaradırdı. Yeni estetikaların
çarpazlaşması effektini doğuran şeir
yaddaşımızdakı Şuşanın mənzərəsini
sakrallaşdıra bilirdi. Postimpressionist təəssüratla
yazılmış "Şuşa" bir sıra mənalarda
başlanğıc oldu:
Özün
dağ başına qoyan şəhərin
ayağın xan kəndi yuyurdu
kürəyinin təri
cıdırda soyuyurdu.
Girməzdi
dumanına gün işığı,
havasına çay qaşığı.
Qayaları
sərxoş idi,
adamları tay-tuş idi,
küçələri taykeş idi.
Qəbirüstü
yazıları
nəğmə kimi oxunurdu,
kolda-kosda
tələf olan
qurd-quşu gül qoxuyurdu.
Kim idi qalxan o boyda dağı? -
yağışdan sallanıb enirdi qonağı.
...Dağın
dizləri əsdi bir may səhəri
gözünün yaşı
ayağının suyuna qarışdı şəhərin.
Şuşanın 2020-ci ildə işğaldan azad
olunduğunu nəzərə alsaq, Qulu Ağsəsin
"Şuşa" şeiri haqq edir deyək ki, Azərbaycan
poeziyasının 2020-ci ildə açılmış yeni
poetik məkanına doğru ilk addımı bu şeir
reallaşdırdı. Hərçənd bu şeirdə qisasa
çağırış motivləri, ənənəvi həsrətlər,
göz yaşları yox idi, amma "Özün dağ
başına qoyan şəhərin // ayağın xan kəndi
yuyurdu" misraları ilə və sürrealist ovqatla
başlayan "Şuşa" "adamları tay-tuş
olan" şəhərin klassik mentalitetini, "kolda-kosda tələf
olan qurd-quşu gül qoxuyurdu" misrasıyla onun flora
unikallığını ifadə edirdi. 19
misralıq şeirin misralararası bağlantılarında
yuxarıda dediyim kimi, izmlərin çarpazlaşması - məsələn,
"Kim idi qalxan o boyda dağı? - //
yağışdan sallanıb enirdi qonağı" kimi
sürreal lövhələr və təəssüratlar nəhayət,
"Dağın dizləri əsdi bir may səhəri //
gözünün yaşı // ayağının suyuna
qarışdı şəhərin" sonluğunda
fokuslanırdı. Şuşa həm də
insanlaşırdı. Yenə də deyirəm,
Qulu Ağsəsin postimpressionist yanaşması
Şuşanın mükəmməl obrazını
yaratmışdı və şeir işğala məruz
qalmış Şuşanın poetik təsnifatını
uğurla verirdi.
Qəribədir, müharibə öncəsi
poeziyamızda sanki mistik ruzgarlar əsir, metafizik ürpərtilər
hiss olunurdu.
Savaş ərəfəsində Salam Sarvan "Qocalar
üçün tarix dərsi" şeirini yazdı. Savaşdan az
öncə Salamın ənənəvi metafizik suallarına
keyfiyyətcə yeni suallar əlavə olunmuşdu: "Ey
bizim əsrimizin gözəllik salonları, // savaşda Janna
Darkın saç düzümü necəydi? // Beyrəyin
köynəyinin vardı yuyulmaq haqqı?".
Döşünə
döymədilər qürrələnən igidlər,
döydülər qaragözlü atlarının döşünə...
Dünyanı
anlamaqçün bax o topal Teymurun
axsaq
ayaqlarıyla möhtəşəm yerişinə.
...Göy
üzü ərşə qalxan əzablarla doludu.
Yer kəsilib
atılmış əzalarla doludu...
Bəs
oğlum Tural hanı... Qazılıq dağındadı,
gün
gələr enər ordan Qazilik dağın tutar.
O günlərdə
Şəhriyar del Gerani də "Söndür günəşi,
ol böyüyən səhranı adla..." adlı bir
şeir yazdı və "Unutma ki, eşqin qabaqda Kərbəlası
var" misrası ilə tamamlanan şeirini Kərbəla faciəsindən
bir gecə əvvəl günəşin (məşəllərin)
"söndürüldüyü" məqamda xatırlanan:
"İnnə lillahi və innə ileyhi raciun" - yəni
"Biz Allaha aidik və qayıdışımız da
onadır" ayəsi ilə başlayırdı. "Qurani-Kərim"ə
və Nitsşenin "Zərdüşt belə dedi" əsərinə
("Səhra böyüyür") göndərmə edən
Şəhriyar ən yeni poeziyamızda Kərbəla arxetipi
yaradırdı. Vətən müharibəsi öncəsi Kərbəla
arxetipinə ədəbiyyatın ehtiyacı qaçılmaz
idi və bu mənada "Söndür günəşi, ol
böyüyən səhranı adla...", əslində, səhranı
adlamaq, Qarabağa yüksəlmək üçün mistik
bir çağırış təsiri
bağışlayırdı. Sonra səhranı
adlamaq zamanı gəldi və İkinci Qarabağ
savaşı başladı.
Bu yerdə İkinci Dünya müharibəsi ilə
İkinci Qarabağ savaşı və poeziya mövzusunda
ötəri də olsa, müqayisəli nüanslara toxunmaq istəyirəm. 1941-ci ildə İkinci
Dünya müharibəsinin başlandığı gün, yəni
iyunun 22-də Səməd Vurğun "Vətənin
keşiyində" şeirini yazmış və şeir bir
gün sonra - iyunun 23-də "Kommunist" qəzetində dərc
olunmuşdu: "Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən //
Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən".
Tədqiqatçılar bu şeiri təkcə Səməd
Vurğunun deyil, ümumən, müharibə dövrü
poeziyamızın manifesti adlandırıb. Bəs
İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan
poeziyasının belə bir manifesti yazıldımı?
Məncə, İkinci Qarabağ
savaşımızın manifest səciyyəli şeiri
İlqar Fəhminin "Balaca kişilər"idir. Şeir müharibənin başlandığı həftə
"Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olundu.
Doğrudur, şeirə reaksiyalar fərqli oldu, xüsusən,
balaca kişilərə şübhə ilə yanaşanlara
İlqar Fəhminin ünvanladığı "Kişilər
qalmayıb daha" kəlməsin // De, hansı fahişə,
oğraşdı deyən?" qəbilindən açıq
təhqiramiz və vulqar ifadələr birmənalı
qarşılanmadı, iradlar bəzən çox sərt səsləndi.
Mən isə o sözlərə irad tutanları savaş
dövrü poeziyasında, məhz belə mövzularda bu kimi
ifadələrin mümkünlüyünə inandırmaq
üçün Mehmet Akifin "Tüpürün"
şeirini xatırladırdım: "Tüpürün milləti
alçaqcasına vuran zərbələrə //
Tüpürün onlara alqış dağıdan qəhbələrə".
Düşünürəm ki, bütün hallarda - istər
poetik-estetik rakursuna, istərsə də milli-ideoloji mündəricəsinə
görə "Balaca kişilər" İkinci Qarabağ
müharibəsi dönəmində Azərbaycan
poeziyasının manifest şeiri kimi qəbul edilə bilərdi.
44 gün ərzində üç minə
yaxın şəhid verib qazanacağımız savaşın
poetik aurasını İlqar Fəhminin həmin şeiri
yaratdı. "Balaca kişilər"
savaşa səfərbər olan gənclərin əhval-ruhiyyəsi
ilə adekvat idi. Təbii ki, İkinci
Qarabağ savaşı öz xarakterinə görə əmrvaqi,
oldu-bitdi üslubunda gerçəkləşdiyi
üçün "Balaca kişilər"in səngərdəki
balaca kişilərə - əsgərə çatması
mümkün deyildi. Olmasa belə, bu əsər
səngərdəki əsgərin poetik obrazını yarada
bilmişdi. Qarabağı məhz bu
şeirdəki uşaqlar azad etdi. Qənaətimə
görə, Vətən müharibəmizin bədii salnaməsini
İlqar Fəhminin "Balaca kişilər" əsəri
verir.
Zəfər
ərəfəsində Ülvi Bahadır "Şəhidlərə",
Zəfərdən sonra isə Sərdar Amin şəhidlərimizin
istəkli xatirəsinə rekviyem içərikli "Bir dəqiqə
sükut... Gəmi siqnalı..." şeirlərini
yazdılar. Bu şeirləri xüsusi fərqləndirməyimin
səbəbi var. Çünki onlar kifayət qədər həssas
bir mövzunu necə şeirləşdirməyin örnəyini
verir. Biri şəhid olanların, digəri
sağ qalanların şeiridir. Bu şeirlər ikisi bir
yerdə mənə Yahya Kamalın "Möhac
türküsü"
şeirini xatırlatdı. Amma əlbəttə,
ritm və ölçü baxımından deyil, gerçək
və metafizik dünyaların qovuşuğunu ifadə etdikləri
üçün. Yahya Kamalın
xatırlatdığım şeirində iki ahəng, iki
varlıq - Can və Ruh birləşir, Canın
başladığını Ruh davam etdirirdi.
Ülvi
Bahadır şəhidlik məqamını "Tanrı ilə
dağların birləşdiyi yerdə..." nişan
verir.
Tanrı
ilə dağların birləşdiyi yerdə...
Oyanır
duman baxışlı bir müdrik...
- Nə
yaman qırmızı imiş röyalar?..
Günəş,
qucaqla məni
Mən
masmavi özgürlüklər görmək istəyirəm
aydınlığın kövrək zümzüməsində...
Bir səs
ki, ovuclarımda gülümsəyir...
Bir nəfəs
ki, dağ çiçəklərinə layla deyir...
Və
Tanrı ilə dağların birləşdiyi yerdə...
...hər
səhər bir duman baxışlı
müdrik
oyanır qollarında istilik...
Qulaqlarında aydınlığın kövrək
zümzüməsi.
Sərdar
Amin isə təbii ki, Yahya Kamalın şəhidlik və cənnət
fəlsəfəsini Səməd Vurğunun intonasiyasında
ifadə edir:
Keçsə
aylar, illər, keçsə nə qədər
Bu
gündən dünyanın sonuna qədər
Gecənin
bağrında dan döyünəndə
Üfüqlər
sürməyi don geyinəndə
Ulduztək
görünüb gözdən itəcək
İki
min yeddi yüz səksən üç ürək...
İkinci
Qarabağ savaşının ilk günlərində
yazılan ilk nümunələrdən biri Rəşad
Nağı Mustafanın "Müharibə başlayıb... Nəbatat bağındayam" şeiri oldu. Şeirdə müsəlləh əsgər olmaqdan
söhbət getmirdi. Amma buna rəğmən,
Azərbaycan şairi müharibəni sözün həqiqi mənasında
poeziya ilə, estet duyğularla qarşılayırdı.
"Müharibə başlayıb... Nəbatat
bağındayam" duyğusal bir şeir idi və
inanıram ki, Azərbaycan gəncliyinin ruh halını dəqiq
ifadə edirdi:
Müharibə
başlayıb... Nəbatat bağındayam.
Hava yaman
soyuqdu, özüm də bir az xəstə.
Heyif, evdən
çıxanda papaq da qoymamışam
Anam elə bilir ki, ölüm ayağındayam.
Müharibə
başlayıb... Nəbatat bağındayam...
Mən səni
gözləyirəm...
Eləcə
dayanmışam Eldar şamının altda
Gör e,
adam adında ağaclar var həyatda
Ağacların
üstündən yıxılan balacalar
böyüyür,
igid olur.
Mən səni
gözləyirəm, amma indi, bəlkə də,
bu
ağacın adaşı Şuşada şəhid olur.
Mən səni
gözləyirəm...
Gəlsən, soruşma məndən vətən səninçün
nədi?
Bax, indi
dediklərim hamısı bəhanədi:
Anamın
olduğu yer, atamın yatdığı yer,
bir də
sən hardasansa ora mənə vətəndi.
Anam heç vaxt ölməsin, sən də ölmək
istəmə.
Mən atamdan bilirəm, ölüm bədahətəndi.
Mən də
mütləq öləcəm, elə Eldar şamı
da,
Bir əsgər
anasının ümidi ölmür heç vaxt,
bir də
əziz şəhidlər ölmür, başına
dönüm
Məni bərk
qucaqlama, axı atan deyiləm
Məndən barıt qoxusu gəlmir, başına
dönüm.
Hər
şeyə baxmayaraq
yenə
də məni sevmək
çox
xoşuna gəldisə,
dua et,
ayrılmayaq,
duadan
yaxşı nə var
ürəyin gözəldisə...
İkinci Qarabağ savaşından sonra Elxan Zal
ülküçü şeirlərini "Ordu
Günü" (2021) kitabında topladı. Savaş
poeziyasına "Ordu Günü" kitabındakı
şeirlərlə poetik biçim verən Elxan Zal həm də
çağdaş milli şeirin özünəməxsus
poetik ritmini yaratmış şairdir. Əslində,
Böyük Çölün estetikasını,
havasını milli poeziyamıza Elxan Zal Qaraxanlı gətirmişdir.
Yolu Tanrı dağından başlanan, Azərbaycan
şeirinin üfüqlərini Göy Türklər
zamanına qədər apara bilən Elxan Qaraxanlıların
ruhunu çağdaş Azərbaycanın ədəbi iqlimi ilə
qaynayıb-qarışdırmış şairlərimizdəndir.
İndi yazdıqları 30 il əvvəl
yazdıqlarının davamıdır və məncə, Elxan
müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyasının ən
seçkin şairlərindən biridir. Bir yandan
daha qədim şeir ölçüsünü
yaradıcılığında ehya etdi, digər tərəfdən,
modern dünya şeirində var olan ədəbi cərəyanları
milli ruha təslim etdirməyi bacardı. Hələ 20 il əvvəl Elxan postmodern "Yaquar
yerişli zaman"ı türk poeziyasının antik qəlibində
ifadə etmişdi:
Quşlar
hava çalmıyor,
Saata sığınıb takt.
Caynaq
çəkir üstümə
Yaquar yerişli vaxt.
Bu otuz il müddətində Qaraxanlı savaş gələnəkli
qədim şeir dilini və ölçüsünü, hətta
paradiqmalarını da müstəqillik dövrü Azərbaycan
poeziyasına aşıladı:
Ruhumuz cəngə
varanda,
Ad üstünə ad gələcək.
Qan iyini alan kimi
Ağzımıza dad gələcək.
2019-un 19 oktyabrında "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
Elxanın "Nə bu yurd Kolizey meydanı deyil, nə də
biz qladiatoruq..." ümumi başlığı ilə yeni
silsiləsini dərc etmişdik. Hələ İkinci
Qarabağ savaşı başlamamışdı.
"Savaş ayələri"nin müəllifi
Turan atlarına səslənirdi:
Hey turan
atları, turan atları,
Öndə qalalar var bürcü-bürcü.
Könlündən
fatehlik keçirsə
Qızıl qandır xərci.
Cəng mələyi
qan istəyir,
Nə deyək?
Bu
torpaqlar bizimdirsə
Bədəlini ödəyək.
Düz
bir il sonra İkinci Qarabağ savaşı
günlərində Elxan Zal Qaraxanlı "Qarabağda yeni
tarix yazılır" silsilə şeirlərini qələmə
aldı və bu şeirlər də "Ədəbiyyat qəzeti"nin
17 oktyabr 2020-ci il tarixli sayında dərc olundu:
Tufan
keçdi, qar əridi,
Yollarını açdı yaylaq.
Xan
qızının türbəsinə
Apar məni qızıl daylaq.
***
Qəzəlin
nisbətən yeni və sərbəst qəlibə
salınması İlqar Fəhminin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
dərc olunmuş "Modern əruz" qəzəlində
reallaşdı:
Sevgi sənə
ildırım,
zəlzələ.
Sakit axan
çay kimi
sevməyi öyrənmədin
sən
hələ.
İlqar Fəhmi qəzəli modernləşdirsə də,
Arif Buzovnalının irfanla zəngin olan qəzəlləri
son illərdə həm də milli-siyasi amillərlə nəfəs
aldı.
İşğal dönəmində Qarabağın dilindən
qınayıcı qəzəl yazan Arif Buzovnalı ötən
il Şuşada Vaqif günlərinin
tribunasında Zəngəzuru əruz ölçüsündə,
daha doğrusu, belə demək mümkünsə, əruzun sərbəstində
danışdırdı:
Gözün
aydın, Şuşa, sən azadsan,
Ana yurdun qucağında sevilən övladsan.
Mənsə,
səndən Vətənin ətrin alan Zəngəzuram,
Düz
yüz il gözləri yollarda qalan Zəngəzuram.
Əruzda belə sərbəst yenilikləri türk
poeziyasına simvolizm və dekadent dalğasını gətirən
Cənab Şəhabəddin, Tevfiq Fikrət, yaxud daha
sonrakı illərdə "Səhəndiyyə" yazan
Şəhriyar etmişdi. İndi də bunu milli
poeziyamızda İlqar Fəhmi və Arif Buzovnalı edir.
Murad
Köhnəqala isə 2021-də neoqəzəl yazdı və
biz Muradın hər zaman eksperimentçi olan ovqatına
sayqıyla həmin neoqəzəli də "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə dərc etdik:
Şübhələrdən
diksinib
qulağımı
şəkləməm, çünki mən
Şübhələr içindəki ol yəqində
gizlənmişəm.
Mənim
halımdan narahat deyil
daşdan
baxan əziz anam,
Çün,
vaqifdir halıma,
kədər
içindəki ipəkdə gizlənmişəm.
Sayman
Aruzun Boz qurd, Turan, Savalan, Azərbaycan metaforalı qəzəlləri
ilə əruzun milli həyəcanın qəlibinə
dönüşməsi yeni hadisə deyil, bunu bir zamanlar Boz
Qurdsuz, Turansız, amma Təbrizlə, Savalanla
"eşq-aşiq" anlayışını "Vətən-şair"
məfhumu ilə qoşalaşdıran Süleyman Rüstəm,
ondan da əvvəl Məhəmməd Hadi etmişdi. "Ey vətən,
ey pəriyi-vicdanım, // Səni sevmək deyilmi
imanım" (M. Hadi) "Ey nazlı Vətən! Yox elə
bir şey bu həyatda // Səndən əziz olsun mənə,
səndən gözəl olsun" (S.Rüstəm). İndi bu missiyanı qəzəlin ictimai həyatımızda,
Azərbaycan insanının ruhi yapısında öz təsir
imkanlarını saxladığı müddətdə Sayman
Aruz yerinə yetirir və bu, çox önəmlidir.
Sayman Aruz qəzəl yaradıcılığında kifayət
qədər gərəkli bir iş görür:
Türklüyümdür
ki, mənə qeyrət olubdur həmişə,
Məni
Boz qurd eləyən qeyrətimə eşq olsun!
Lənət
olsun elimi min yerə bölmüş "ayıya",
Turan
adlı o ulu dövlətimə eşq olsun!
Azərbaycanımın
tam və bütövləşməsiçün
Varsa bir zərrə
əgər, xidmətimə eşq olsun!
Türk
adı harda gəlir namus ilə yan-yanadır,
Şərəf
ilə yayılan şöhrətimə eşq olsun!
Bakıdan
Təbrizəcən boylanıram bayraq ilə,
Bayrağımla
ucalan qamətimə eşq olsun!
Çağdaş Azərbaycan poeziyasında metafizik
içərikli şeirin başlıca
yaradıcılarından biri Xanəmirdir. Türk şeirində
Sezai Karakoçun etdiyini Azərbaycanda Xanəmir edir. Eynən
Sezai Karakoçda olduğu kimi, Azərbaycan şeirinin modern məkanındakı
irfani anlamların yeni izharı, qapalılığın,
gizliliyin və ən başlıcası, din duyğusunun dərinləşməsi
Xanəmirin yaradıcılığında gerçəkləşdi.
Xanəmirin 2019-cu ildə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
dərc olunmuş "Gəlmişik" şeiri nə
üçünsə 2019-cu ilin ədəbi
yekunlarının müzakirəsində xatırlanmadı,
poeziya barədə icmallarda yada salınmadı. Amma xatırlanmalıydı. Elə
şeirlər və elə şairlər vardır ki,
onların iştirakı olmadan çağdaş
poeziyamızın poetik enerjisini, mənəvi ərazilərini
dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün
deyildir. Yəni bu şeirdən və ümumən Xanəmirin
şeirlərindən, yaradıcılığında təzahür
edən dərviş estetikasının mahiyyətindən sərf-nəzər
edib XXI yüzil Azərbaycan şeirinin hüdudlarını
tanımaq çətin olacaq:
Səfimiz
sıralandı süfrəmiz çörəkləndi,
göylər cihad hayqırdı mələklər yaraqlandı,
abdallar
yarı qanıb aşiqlər havalandı,
sandılar biz ölmüşük sən demə, sağ gəlmişik.
Sollar
yanğın içində, sağlar çoxdan savulmuş,
dərvişlərin nəfsindən xərabələr
qov almış,
Adəmlə
Həvva nənə indi cənnətdən
çıxmış
üstümüzdə günah çox dinə
çılpaq gəlmişik.
***
Din və
poeziya məqamına toxunmuşkən Rəbiqə
Nazimqızının şeirləri haqda danışmağa
ehtiyac duyuram. Rəbiqə Nazimqızının
"Peyğəmbərlər" silsiləsi Azərbaycan
şeirində yeni dalğanın ifadəsi oldu. Çoxdandır ki, ədəbiyyatımızdan kənara
çəkilən Peyğəmbərlər - İbrahim,
Saleh, Musa, İsa modern şeirimizə Rəbiqənin
yaradıcılığı ilə qayıtdı. Amma onlar bu dəfə teoloji aspektdə deyil,
ekzistensial aspektdə qayıtdılar. Rəbiqə
Nazimqızı səmavi kitablardakı mətnləri fərqli
motivlərlə yazdığı silsiləyə tərəddüdə
yol vermədən, çox asudə və rahat şəkildə
interpretasiya edir. Məsələn, "Musa Peyğəmbərə"
şeirindəki kimi:
Bundan
sonra qırx il də yaşayaram sərgərdan,
yenə
qalib çıxaram bütün davalarımdan.
Ümidim
yarıb keçər tərəddüd dənizini,
sinəm
üstə saxlaram ayağının izini.
Küsdürərsən,
gedərəm çıxaram Tur dağına,
dan yeri
ağaranda səs gələr otağına,
yayın
bu istisində sənin buz yatağına
göndərərəm yuxumu,
alarsan
qucağına mənli xatirələri
yatarsan
şirin-şirin.
Anna
Axmatovanın poeziyasını
çağırışdıran "Peyğəmbərlər"
silsiləsi Azərbaycanda yeni təmayüllü poeziya
aktıdır, hələ üstəlik, burda dekadent ruh da,
şeirlərin altyapısında intuisiya dalğası da var,
elə buna görə də o, ədəbiyyat nəzəriyyəçilərimiz
tərəfindən diqqətə alınmalı və tədqiq
olunmalıdır...
Səlim Babullaoğlunun "İlk hərfi itmiş
cümlələr" (2021) kitabında dərc olunmuş
"Əvvəlinci ayın şeirləri" silsiləsində
yeni düşüncə dalğası Tanrını dərkə
yönəlib.
Yeddi fraqmentdən ibarət olan silsilə təsəvvüf
içəriklidir, zikr halında yazıldığı
aşkardır və Tanrını dərkin yeddi yolunu əks
etdirir. Tənqidçi Elnarə
Akimovanın qənaətinə görə, "fraqmentlər
poeziyamızda Tanrı barədə ən yeni
düşüncə dalğasıdır. Şeirdə ruhsal axış baş verir və Səlim
Babullaoğlu Tanrı barədə sözlərlə deyil,
sükutla danışır". Tənqidçi
haqlıdır. Babullaoğlu "Əvvəlinci ayın
şeirləri"ni sükutun dilində
yazıb. Şeir başdan-başa sükutla təlqindir.
Sükut təsəvvüfdə təslimiyyətdirsə,
haldırsa, hal əhlinin sükutu da Tanrını idrak etmənin
tək yoludur. Səlim həmin sükutu
yazır. Hal diliylə yazır.
Şeir Tanrını dərk etməyin həyati
misallarını verir... Və qəribədir ki, fraqmentlərdə
Səlimin ənənəvi intonasiyası dəyişmir və
sükut pozulmur... Səlim Babullaoğlunun
poetikası şeirin metafizik qatını mübhəmləşdirmir.
Babullaoğlu fraqment deyir, amma bütöv bir insan
ömrünü yazır və təsəvvüf
anlamlarının, ən başlıcası da sükut
metaforasının çağdaş izahını verir. Burda həm Berqmanın
sükutu sayrışır, həm də Mövlananın...
Sükuta
sövq edən səbəblər barədə
düşünürəm:
sözün çoxluğu, mənanın yoxluğudur;
əlbəttə
ki, içimdə.
Bu dildən
və dilsizlikdən peşmanam:
eyni əlifbayla
qeydə alıram
sükutumu
da, nitqimi də.
Sözlərlə
deyil, sənin barəndə
sükutla
danışmaq daha az qorxudur.
Budur, yenə
eşqin susqun dəryasından
bir bulud
qalxır, məna buludu,
fanilik
vadisində söz ağacını sulayır.
O
ağacın kölgəsində oturmuşam,
bilirsən ki, yorğunam, susamışam:
şükür və vəsf meyvəsini
dadmadan
gedə bilmərəm.
Bilirəm,
"hər kim ki, sənin haqqında
danışır,
sussa yaxşıdır".
Mən danışmaq istəyirəm. Necə?!
Qərb
şeirini - təmayülləri, izmləri, fərdləri ilə
dərindən bilən Səlim Babullaoğlunun
poetikasının özəllikləri çoxdur... Səlimin
şeirləri Azərbaycan poeziyasında yola çevrilməkdədir...
İndi
bir az da cəsarət edib deyim ki, bəlkə
yeni nəsil Azərbaycan şairlərinin şeirlərindən
modern dünya poeziyasının da öyrənə biləcəyi
nələrsə var... Şeirimiz dünya şeirindən
heç bir halda geri qalmır...
2020-ci ildə Qismət Rüstəmovun "Qumru əlifbası"
şeirlər kitabı nəşr olundu. Bu kitabdakı
şeirləri çağdaş Azərbaycan
poeziyasının estetik əyarı da adlandırmaq olar.
Düşüncə baxımından ənənəvi
buxovlardan sərf-nəzər etmiş Qismət birmənalı
şəkildə modernist şairdir. Şeirlərinin
kürəsəl içəriyi və harmoniyası göz
oxşayır. Qismət həyatın hər
üzünü şeirləşdirməyi bacaran - hər
şeir ədəbiyyat olmur, amma hər şey şeir ola bilər düsturu ilə yazan şairimizdir.
Yeni poetexnologiyalar Qismətin şeir
yaradıcılığında daim işləkdir. Avropa poeziyasının bütün səsləri
Qismətin şeirində polifoniya təşkil edir.
"Qumru əlifbası" şeirində olduğu kimi:
Qumruların
Dəfnədən dən gözləyən
çağında,
Ata-bala gəzişirdik yenə Cavid bağında.
Yerdən
göyə bəstələnən fəvvarənin suları,
Yaman məsud eləyirdi Dəfnəni, qumruları.
Düşünürdüm,
yaz günəşi təbəssümlə alışır,
Onda gördüm alagözlüm bir qumruyla
danışır.
Mən
onlara gendən baxdım,
aralıdan
gəzdim bir az,
Qumrularla
uşaqların sözünü kəsmək olmaz!
Kim deyib
ki, quş dilini bircə Süleyman bilir,
Uşaqlıqda bu lisanı, məncə, hər insan
bilir.
"Qumru əlifbası" uşaq şeiridirmi, yoxsa
böyüklər üçündür? Əslində,
Avropada belə şeirləri orta məktəblərin
aşağı siniflərində tədris edirlər.
Çünki uşaqların estetik
dünyagörüşünün
formalaşdırılması baxımından mühüm olan
belə şeirlərin doğurduğu intibalar çoxdur...
"Mən onlara gendən baxdım, aralıdan gəzdim bir az, // Qumrularla uşaqların sözünü
kəsmək olmaz! // Kim deyib ki, quş dilini bircə
Süleyman bilir, // Uşaqlıqda bu lisanı, məncə, hər
insan bilir". Həm də assosiativ şeirdir.
Cavid bağı, yerdən göyə bəstələnən
fəvvarə, bu bəstədən məsud olan
alagözlü Dəfnə və qumru quşu, yaz günəşinin
alışan təbəssümü, quş dilini bilən
Süleyman. Həm də quş dilini təkcə
Süleyman bilmir, onu uşaqlar da bilir... Belə bir Dəfnə
bir azdan böyüyüb qız məktəbindəki
Gülbaharla eyni estet məkanı bölüşəcək...
Yüz il əvvəl Gülbaharın,
yüz il sonra Dəfnənin yaşadığı Bakı hər
halıyla bütün mədəni Parislərə
adekvatdır. Həm duyğuların estetikası, həm də
poetika baxımından... Burda həssas bir məqamı
da yada salmaq istəyirəm. Dəfnədən qabaq qumru
ilə Vaqif Səmədoğlu danışmışdı,
qumruya çoxlu suallar vermişdi: "Saat neçədir,
qumru, // Sən qonduğun budaqda?..".
Söhbət təkcə quş dilini bilməkdən, yəni
Süleyman olmaqdan getmir, poeziyada təbiətlə insanın
bütövləşməsindən gedir... Parisdə
bunu sürrealist Jak Prevert edirdi.
Bizdə yeni poetik hərəkatlar, yeni dalğalar yaransa
da, çox təəssüf ki, onlara ad verilmir. Məsələn,
Fərid Hüseynin intonasiyası, təşbehləri, ifadə
tərzi Səlim Babullaoğlunun poeziyası ilə çox
yaxındır. Yaradıcılıqlarında
eyni estetikanı paylaşırlar. İkisi
də eyni dalğanın şairidir. Fəridin poetik
manifestasiyası belədir: "Usandım lirik olmaqdan, //
özümü başqası vasitəsilə tanımaqdan, //
indi ancaq özüylə danışan adamlardır dərd
ortağım. // Qağayının, yağışın,
gülün, bülbülün, // islanan saçların
üzünə bağlıdır şeir otağım". Bu ki, Birinci Yeni estetikasıdır. Deməli, Fərid şeirin Orhan Vəli səfindədir.
Bu estetikanın təmsilçiləri lirik
olmaqdan usanmasalar da, hələ yaradıcılıqlarının
ilk mərhələsində şairanədən imtina
etmişdilər, amma o böyük imtinanın içində
Orhan Vəli Süleyman əfəndinin taleyini
danışır, hətta onun səngi-məzarına epitafiya
yazırdı. Yaxud Dalğaçı
Mahmudun obrazını yaradırdı. Elə
Orhan Vəlidə də Fəridin dediyi mənada
yağış yox idi, islanan saçlar yox idi, amma gecələr
göyləri rəngləyən Dalğaçı Mahmud,
onun dalğası - zarafatı və sehrli fırçası
var idi. Yəni Orhan Vəlinin poetikası
var idi. Dalğaçı Mahmuddan sonra
hansı şair göyləri yenidən rəngləmək
istər? Orhan Vəli şairanədən
imtina etmişdi. Amma şairanəni daha
poetik bir vəsiləylə əvəz edərək imtina
etmişdi. Lirik olmaqdan usanmaq olar. Amma şeir dilinin ədasından imtina etmək
mümkün deyil. Bu mənada "İstanbulu
dinliyorum" şeirində İstanbuldan gələn səslər
Yahya Kamal İstanbulunun şairanə və şahanə səsi
deyil, bu səslərin içində quş səsindən
küfr dolu sözlərə qədər, çəkic səsindən
tər qoxusuna qədər hər şey var. Amma həm də:
"Beyaz bir ay doğuyor fıstıkların
arkasından"...
Fərid
dünyanı - şeyləri, əşyaları, hətta təbiəti
özünün adlandırdığı kimi təlaş
aynasında görür və bu ona intellektual şeirin "Səmərqənd
"divanı", "Bitməz gün" kimi dəyərli
örnəklərini yazdırır. Fəridin
vizionu fərdi və fərqlidir.
Səxavət Sahilin şeirləri üzərində
dayanmaq istəyirəm. Səxavətin şeirlərinə yansıyan obrazlar
da, rənglər də simvolizmi
çağırışdırır: "Toran
çökür // Günəş "boğulur" təpənin
arxasında, // öz kölgəsini yorğan kimi //
başına çəkir ağaclar. // Buludsuz səmada // nar
dənəsi kimi qızarır ulduzlar // bir azdan şeh
düşəcək, // hələ yuyunmağı var //
yaşıl yarpaqların". Bu şeiri
bütövlükdə də sitat vermək
mümkündür. Çünki
bütün misralarında hədsiz estetik miqyas var. Şeir həm
də dekadent şeirdir. "Bəlkə
sabah olmadı?" sualı ilə müşayiət olunur.
Qorxu və qaranlığın, süd rəngli Ay
işığının gümüşü rəngə
boyadığı narın və gümüşü kölgənin
assosiasiyası... Səxavət də Əhməd
Haşimdə olduğu kimi, Tarançının sözləri
ilə desəm, "təbiətin obyektiv, soyuq və ruhsuz təsviri
yerinə bir həssasiyyətin prizmasından keçmiş
oynaq və parıltılı bir xəyal gətirir və
peyzajın insanın bir ruh halı olmasını" təmin
edir. Haşim suyun üzünə Ayın
rəsmini çəkirdi. Səxavət isə Ayın
süd rəngli işığıyla söylədiyi nəğməsindən
danışır: "Ay nəğmə deyir // Buludlar
dağılıb // yağış ara
verib, // yaşıl nar kollarına // Ay nəğmə deyir
// süd rəngli işığıyla. // Külək də
susub, // yarpaqlar qımıldanmır // budaqlar təmkinlidi, //
bircə Ay oxuyur. // Pozulur kənd yolunun // Ay işıqlı
sükutu, // kimsə keçir // kölgəsi yol
yoldaşı, // addımları yuxulu".
Bu şeir mənə ilk oxuduğumda Haşimin "Batan
Ayın kənarında sətirlər" şeirindəki
estetikanı xatırlatdı. Səxavətin
şeirinə günəşin deyil, Ayın yansıması,
mübhəmliyin işıq salması dediyim kimi sırf sənət
hadisəsidir.
Bir halda ki, söhbət Aydan və nardan gedir,
dünyanı çoxdan tərk etsə də şeirləri ədəbi
prosesə yalnız son illərdə qoşulan (və
qovuşan) Faiq İsmayılovu xatırlatmadan keçə
bilməyəcəm. Qəribədir, Faiq də hələ
1982-83-cü illərdə indiki yaşıdları ilə eyni
estetikanı bölüşürdü. Yazılarımın
birində onu çağdaş Azərbaycan poeziyasının
ilk modernistlərindən biri adlandırmışdım.
Onun da şeirlərində işıq və kölgənin
müxtəlif predmetlərə yansıması, emanasiyası
baş verirdi: "Bir mənəm, // Bir də ağ
divarda qara kölgəm // Deyirəm, nə yaxşı tək
deyiləm". Yaxud Faiqin "Nar" şeiri.
Günəş və Ayın nur və şəfəq
kontrastında Nar:
Ay
işığında
Narın
qırmızı çiçəkləri
Ulduzlardan gözəldi.
Daha
heç nə düşünmürəm,
Unutdum
payızda oxuduğum
O qəmli
nəğmələri.
Sən də
sus, pünhan böcək,
Mən
susantək...
Günəş
şirədir başdan-ayağa,
arıların qanadları yanmasa
Uçarlar düz günəşə.
Budaqdan
asılıb
Günəşdən
şirə çəkir
"mələs", "gülöyşə".
Görünür, şairlik həm də ruhibirlikdir. "Ay
işığında narın qırmızı
çiçəkləri ulduzlardan daha gözəldir" deyən
Faiqin şeirlərindən dönə-dönə keçən
bəyaz Ay metaforası Ramil Əhmədin "Ay"
şeirini oxuyarkən də yadıma düşdü. Ramil
yazır:
Yalquzaq bu
şəhərdə,
Bircə qonşum var - Ay.
Hər
axşam ona baxdıqca
Düşünürəm Aya baxan adamları.
"İndi"
dediyimiz
durmadan
keçmiş olan
Bu zaman
dilimində
Nə etdiyini düşünürəm.
Bilirəm
sən də Aya baxırsan
və səbəbsiz
darıxırsan...
Bu isə
40 il əvvəl Faiqin yazdığı
"Ay" şeiridir:
Dayanıb
Aya baxıram,
Ayın on dördüncü günüdü.
Ay yaman
gözəldi.
Dayanıb
çiynimin üstündə
Mənimtək
sakit-sakit
Nar kolları da Aya baxır.
Bəlkə
sən də bu an
Söykənib
qapıya,
Aya baxırsan.
...hicran məni
sıxır,
Səni bilmirəm.
İki il öncə "Ədəbiyyat qəzeti"nin
üç sayında Könül Arifin şeirlərini dərc
etmişdik. Təəssüf ki, Könül
xanımın həmin şeirləri ədəbiyyatşünasların
diqqətindən kənarda qaldı. Amma gənc
Azərbaycan şairəsinin poetik təxəyyülü elə
bir ana obrazı yaratmışdı ki, həm bu, həm də
bir sıra başqa mənalarda diqqətdən kənarda
qalmamalıydı. Könül Arif poeziyanın təxəyyül,
ilham, söz və s. bütün spektrlərini işlək
hala gətirərək müharibə faciəsini belə
şeirləşdirirdi:
Bir
qadın vardı -
Havalıydı.
Axşamlar
oğrun-oğrun
Zəmidəki
müqəvvaya
Yemək aparırdı.
Demə,
Müqəvvanın
çiyninə
İtkin oğlunun pencəyi salınmışdı.
Qadını
görcək zəmidəki qarğalar
Qoynuna
sıxıb yavrularını
Elə
hey
Üzüyuxarı baxırdı.
Ağlayırdı
qarğalar qadına,
Qarğa
dilində
Ağlayırdı...
Sükut edirdi
sünbüllər hər axşamçağı,
Qucurdu zəmi
torpağı
Sinəsinə
düşüb unudulan
Əzik-üzük
buğdaları...
Ötürürdü
küləklər bir-birinə,
Öpürdü
küləklər cümlə-cümlə
Ana
laylasını:
"Bu
tikəni də ye, balam,
Ye ki, rahat yatasan.
Ağlayır,
bax, qarğalar -
Hamısı
da acdı ha,
Ye!
Qalmasın onlara...".
Müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyasına,
xüsusən son dövr poeziyamıza İkinci Yenidən, hətta
ondan sonrakı çağdaş türk poeziyasından
çox dalğalar axın etdi və edir. Nümunə
üçün "Adı dua olan sevgilim" şeiri üzərində
dayanmaq istəyirəm... "Yedi rekat günah kıldım
bedeninde // Dizlerinde yedi zikir secdeye vardım" misralarından
yansıyan yaşantılar bizim çağdaş, ən gənc
şeirimizə necə adladı, niyə adladı və s. ədəbi
tənqidin aydınlıq gətirməli olduğu
suallardır. Məncə, buna hansı şairin
hansı şairdənsə təsirlənmə məsələsi
kimi yanaşmamalıyıq. Bu
şüuraltı yaxınlıq, ruhi doğmalıq və
irtibatdır ki, yeni şeirlərdə motivasiya olunur.
Aydınlıq üçün 2000-ci illərin əvvəllərində
və 2020-ci illərdə yaranan bir neçə şeiri
qiyaslandırmaq yerinə düşər:
Savaşdan öncə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
Emin Pirinin "Venesiyadan məktublar" silsiləsindən
şeirlərini dərc etmişdik. Sevgi və duyğusallıq öz
yerində, erotik yanaşmaları da estetik düzən
içindəydi və Emin Piri bu baxımdan Azərbaycan
poeziyasına yeni şeirin dəyərli örnəklərini,
özü də cəsarətlə qazandırırdı:
Sevgi
namazını qılaram səndə
canamazım olar sinən
göbəyin mən möminin möhürü
səcdə edərəm,
3 deyil,
333 kərə
öpdüm,
öpdüm...
İlahi,
amin!
Bu gün Emin Piri sevgi namazı qılırsa və
yazdığı şeiri "Namaz" adlandırırsa,
2003-cü ildə Şərif Ağayar da Vətən
namazı qılırdı və o da şeirini "Namaz"
adlandırırdı. Birinin qibləsi qadın, digərinin qibləsi Şuşa olan bu "Namaz"ları
müqayisə etmək istəməzdim. Emin
Pirinin də, Şərifin də "Namaz"ı vətən
sevgisi və poeziya nəzəriyyəsi baxımından
danışmağa geniş imkanlar verir. Şərif
namaz mətnini zahirən dekonstruksiya etsə də, onu
postmodernləşdirsə də əslində, buna təsəvvüfün
imkan verdiyi dərəcədə yeni təfsir kimi yanaşmaq
olar. Həm də şeirin milli-məfkurəvi
ağırlığı, siqləti vardı, Şuşa ədəbiyyatımızda
ilk dəfə bu şeirin timsalında qutsal anlam kəsb edir,
Vətən etiqadımızın qibləsinə
çevrilirdi və məncə, "Namaz" şeiri
sonralar nasir kimi özünü təsdiq edən Şərif
Ağayarın bütün
yaradıcılığının manifestinə və
yazıçı Şərifin kredosuna çevrildi...
Çağdaş
Azərbaycan şeirinin öndə gələn isimlərindən
biri Ramil Əhmədin yeni yazdığı "Söykənmişəm
səsinə" şeirində də azan, səcdə,
rüku, dua, hətta fəth metaforaları sayrışır:
"Gözlərin azanımdır - // Gündə min yol məni
sevgiyə çağıran... // Könlüm sənə səcdədə,
// Qəlbim qəlbinə sonsuz bir rüku...". Ramil sevgi şeiri deyil, sevgi ayini yaradır. Sevgini rituala çevrir. Onun da
şeirində adı dua olan sevgili var, amma bura gül qoxuyan
gülüş də qarışır və şeirin
düşüncə arealı genişlənir. Hətta
desəm, şeirin məhvərində, hətta ilk
misrasından son misrasına qədər təsəvvüf ətri
saçılır:
Adın
dodağımda dua kimi səsləndi,
Yaxşı
olmağıma bəsdir bir "necəsən"in,
Gül
qoxudu gülməyin...
Söykənmişəm
səsinə,
Səsinin
dəydiyi sözləri
bir-bir
öpmək istəyir könlüm.
O sözləri
söz edən hərfləri
bir-bir
bağrıma basmaq,
Hər kiçik zərrə qədəriylə sevmək
səni.
Qaldırdım
bütün ağ bayraqları
Eşq cəbhəsində,
Təslim,
təslim,
Təslim
bu sevdaya!
Söykəndim
səsinə,
Quşlara
dedim duamı
Çatdırsın
səni mənə verənə
aləmlərin rəbbinə...
Yenə də
sevgi "Namaz"ına qayıdıram. Məbədin, qadının və vətənin
hibridindən oluşan poetik obraz ən müxtəlif
dalğalarla daha əvvəllərdən, klassikadan, Məhəmməd
Füzulidən gəlir. Daha çox isə təbii ki,
İkinci Yenidən, tutaq ki, Cemal Süreyadan gəlir:
"İnan Selimiyenin minareleri gibisin // Her
seferinde başka yoldan çıkılır nirvanaya". Amma İkinci Yeni, indiki halda Cemal Süreya bunu
müstəqim və natural şəkildə etmirdi.
Düşüncə improvizəsinə imkan yaradırdı,
bəzən zahirən erotik olanın mübhəmində,
içəriyində tamam başqa təsəvvürlər
ifadə olunurdu və İkinci Yeni poeziyasının özəlliyi
də elə bundan ibarət idi...
Bu
baxımdan Ulucay Akifin "Vətən"i yaxşı mənada
Cemal Süreyanın "Ölkə"si ilə assosiasiya
edir:
Mənimçün
sevdiklərimin qucağıdır vətən,
bir
şəhərlik yerin varsa əgər,
bərk-bərk qucaqla məni,
qucaqla
ki,
vətəndaşlıq dilənim səndən.
Amma bil
ki,
bu bədən
özü bir ölkədir elə,
başdan-ayağa, ayaqdan-başa.
bədənimin paytaxtı olan qəlbimdə
özünə bir saray qur,
sonsuzadək yaşa.
Əllərimdən
başlayır bu ölkənin sərhədi,
ayaqlarımda bitir,
sən
də ayaqyalın gəz üstümdə,
sinəmdə min bir gül bitir.
İstəsən
içəri keç,
bu
dünyanı mənim gözlərimdən izləyək,
ruhumuz
sevişsin hər gün,
bədənimizi hamıdan gizləyək...
Yuxarıda qeyd etdim ki, Emin Pirinin də
"Namaz"ı poeziya nəzəriyyəsi baxımından
danışmağa geniş imkanlar verir. Eminin kifayət
qədər vulqar təsvirlərlə yazdığı
şeiri ədəbiyyatdırmı? Postmodernizm
baxımından, bəli, ədəbiyyatdır.
Məsələ burasındadır ki, ənənəvi
obraz və anlayışın, arxetiplərin, indiki halda namaz və
sevginin belə sərbəst interpretasiyası ilə müəllif
artıq kosmosun deyil, xaosun ifadəsinə çevrilən
postmodernist estetikanın ərazilərinə daxil olur. Orda isə ənənəvi
müqəddəsliklər yoxdur.
Arzu Əsədin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
dərc edilən "Şizofrenik" poemasını bu məqamda
xatırlatmaq yerinə düşər. Arzunun bu
poeması gözlənilməz bir əsər idi, amma "hər
şeyin hər şeylə birləşdiyi, hər şeyin hər
şeyə calandığı həyatın" qaydasız,
nizamsız metamorfoz oyunlarından bəhs edən
"Şizofrenik" də, nədənsə, layiq olduğu
diqqətdən kənarda qaldı.
Arzu şəxsiyyətin
transformasiyasını, metamorfozu belə səciyyələndirirdi:
Bir məcnundum
eşq yolunda,
Bir sufiydim sakr halında.
İndi məni
öyrənirlər
Şizoanaliz sakralında.
Yaxud:
...Açıldıqca qat-qat zaman,
Hər
qatında bir reallıq
İrreallıq,
sürreallıq
İndi də
hiperreallıq
- deyə
postmodernizmdən, yəni xilas yolunu həyatın total
şizofrenləşməsində görən postmodern
estetikadan imtina edir və "Daha insana sığmır, insan
potensialı" antitezisini irəli sürərək yeni
postinsan obrazı təklif edən bədii-fəlsəfi
estetikaya keçid edir...
Elşən
Mehdi, Aqşin Evrən, Eminquey, Ulucay Akif, Rəvan Cavid,
Ümid Nəccari, Fuad Cəfərli, El Roman, Faiq Hüseynbəyli,
Tural Turan... Bu siyahını hara qədər
uzatmaq olar, bilmirəm. Amma yeni Azərbaycan
şeirinin indiki siması bu imzaların iştirakı olmadan təsəvvür
edilə bilməz.
Aqşin Evrənin "Şah Təhmasibə məktub"undakı
dərin pasifizminin rişələri düşüncə
şəbəkəsi baxımından Yunus Əmrənin
humanizminə, yaxud Eminqueyin "Sevdim səni, öpdüm səni,
qucaqladım..." şeirində poetik estetika səviyyəsinə
yüksəltdiyi bədbinliyinin kökləri Şopenhauerin
pessimizminə qədər uzanır. Elşən Mehdinin
"Yola salan yoxdu Xudaverdini" şeirindəki Xudaverdi Orhan Vəlinin
"Kitabeyi səngi-məzar"ındakı Süleyman əfəndi
kimi tənhadır, melanxolikdir. Rəvan Cavidin bir az tanrıtanımaz və daha çox məsum,
günahsız duyğularının poeziyası da eləcə
pessimistdir... El Romanın "Caniyeva Göyərçin"i
müharibənin poetik qanlı obrazını işarə və
rəqəmlərlə "laxtalandırıb" oxucu
şüurunda abstraksiya edir və müharibənin real,
amansız və hüznlü mənzərəsini təqdim
edir. Bu barədə tənqidçi Elnarə
Akimova layiqli bir təhlil yazısı ilə
çıxış etdiyindən geniş təfərrüata
varmıram. Sadəcə qeyd etmək istəyirəm ki, ən
gənc poeziyamızın bu qeyri-adi halı (həm də
yüksək ədəbiyyat halı) çağdaş
dünya poeziyası ilə müqayisəli,
qarşılaşdırmalı ədəbiyyatın predmeti
olmaq səviyyəsindədir...
***
Haqqında söhbət açdığım dövrdə
diqqəti cəlb edən ədəbi faktlardan biri də
Əli Şirin Şükürlünün "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə dərc olunmuş şeirləridir. Şükürlü
ədəbi suprematizm adlandırdığı yeni bir cərəyan
yaradıb, bu cərəyanın həm nəzəri təsnifatını,
həm də bədii örnəklərini "Ədəbiyyat
qəzeti"ndə təqdim edir. Ədəbi
suprematizmi şərh edən Şükürlüyə
görə, intellektual təmayüllü bədii mətnlər
yaradarkən elmi nəzəriyyələrin, elmi faktların və
anlayışların fəlsəfi düşüncə vasitəsilə
mətnlərə gətirilməsi texnikası informasiya - fəlsəfi
düşüncə - bədii təfəkkür komponentlərinin
şərtləndirdiyi ardıcıllıqla həyata
keçirilir. Əli Şirin Şükürlü həmin
ardıcıllığı, "V şəklində
uçuş - azadlığın fəlsəfəsi"
şeirində təqdim edir:
Qadın
həbsxanası...
Tikanlı
məftilə qonan quş
birdən
pırr edib uçdu
məhbus
qadınların gözləri qarşısında
və qəfil
uçuşun arxasınca yüyürdü baxışlar.
Doğrusu,
mən nə məhbus qadınları,
nə də
onların baxışlarını gördüm.
Mən həbsxana
divarının yanından ötərkən
bir
quşun ürküb tikanlı məftildən
aralandığının şahidi oldum
və qəfil
uçuşun arxasınca
yüyürən baxışlar barədə düşündüm
qeyri-ixtiyari:
elə
şeylər var o qədər aşkar ki, şübhə
doğurmaz.
Sonra ayaq saxlayıb,
V şəkilli
uçuşları seyr etdim bir qədər: V V V...
hər
biri ayrılıqda
bir
uçağı xatırladar səmada həm də.
Və
azadlığın əsl fəlsəfəsini anladım:
azadlıq vərdiş imiş, demə,
hər
yaranmışda olmayan bacarıq -
başqa
heç nə.
Məsələn, quşların uçmaq vərdişi
kimi.
Yaxud
"Belə söylərdi Zərdüşt" şeirində
Şükürlü Zərdüştün qürubunu
müşahidə edir: "Şər yoxdu, Şər -
Xeyirin yoxa çıxdığı məqamdı: // elə
söylərdi Zərdüşt təəccüb və heyrət
içində, // baxıb yalnız əyləncə və təmtəraq
əsiri soydaşlarının // dəyişməyən iki
min beş yüz illik oxşarlığına...".
Qeydlərimi Qulu Ağsəsin "Şuşa"
şeiri ilə başlamışdım,
"Şuşam" şeiri ilə də tamamlamaq istəyirəm. Onu da qeyd edim ki, Qulu Ağsəs
öz şair missiyasına, xarakterinə və təbiətinə
bu mərhələdə də sadiq qaldı, az
yazdı. Şuşa ilə bağlı iki şeir -
"Şuşa" və "Şuşam", sonra
"Ağdam" və "Qarabağın qəzası"
şeirlərini yazdı və Qarabağ içərikli
poeziyamıza özünün və ümumən,
poeziyamızın möhürünü vurmağı
bacardı...
Şuşa
üçün son kədərli tarixdə - 2020-nin 8
mayında yaratdığı əlçatmaz
"Şuşa"dan fərqli olaraq, bir il sonra Şuşa
üçün ilk fərəhli 8 mayda yazdığı
"Şuşam" şeirində Qulu Ağsəs dediyim həmin
o insanlaşmış Şuşa ilə
danışırdı:
Xoş
gördük,
əyil
qulağına söz deyim, Şuşam:
nə
vaxtdı,
yad səslərdən
yağır qulağına...
mən
pambıq götürüm,
sənsə çöp götür,
enək
İsa bulağına -
təmizləyək nisgilin,
28 bəlaya
gəlmiş ilin!
...Bir də
xoş gördük,
əyil
qulağına söz deyim, Şuşam:
da-rıx-mı-şam!..
28 illik
işğal və həsrətin xülasəsini bundan da
qeyri-adi poetik cizgilərlə necə ifadə etmək
olardı, bilmirəm...
***
Savaşdan sonra modern poeziya yenidən öz məhvərinə,
belə demək mümkünsə, 2021-də deyil, 2022-də
qayıtdı.
Aqşin Yeniseyin Səlim Babullaoğluna, Kamal Abdullaya, Salam
Sarvana, Səttar Bəhlulzadəyə həsr etdiyi "Kərgədanın
orijinalı" silsilə şeirlərini nəzərdə
tuturam. Bu poetik silsilə çağdaş Azərbaycan
poeziyasının estetik enerjisini sərgiləmək
baxımından çox önəmlidir. Aqşin
Yenisey təqdim etdiyi silsiləni, bəlkə də, bilərəkdən
"Qodot gəldi" adlı şeirlə başlayır ki,
oxucunu absurd mündəricəyə hazırlasın.
Axı Qodot gəlməyəcək... Bu
şeirlərlə Aqşin ucsuz-bucaqsız portretlərini
yaratdıqları ilə yanaşı, yeni poeziyamızın
obrazını da sərgiləyir. Bu şeirlər
savaşdan çıxan poeziyanın intellektuala
dönüşü üçün uğurlu
başlanğıcdır...
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti: xüsusi
buraxılış.- 2022.- 5 mart.- S.16-19.