Şuşanın semiotikasından

Bizim qavrayışımız vulqar materializmin boyunduruğundadır. XIX yüzildə vulqar materialistlər bu adı ona görə almışdılar ki, beyindəki şüuru mədənin ifraz etdiyi turşuya tay tuturdular. Necə ki, mədə turşu buraxır, eləcə də beyin şüur ifraz edir. Vulqarlığın başqa türü mexanikanın prinsiplərini, gedişlərini, sürəclərini ruha, gözümüzə görünməyən dünyaya, varlığa, olqulara tətbiq etməkdir. Bu uyğulamanı bənzətmə kimi götürsən, yəni hərfi götürməsən, normaldır. Örnəyin Tanrını, bütünlükdə sakrallığı yuxarı ilə bağlayırsan və bunu bənzətmə sayırsan. Ancaq bunu hərfi anlasan, vulqarlığa, yəni incə məqamları tapdalayan qabalığa yol verərsən, çünki Tanrı, əslində, hər yerdədir! Hər yerdədirsə, həm Göydə, həm də bizim bağırsaqlarımızdadır. Şəbüstəri demirdi? Hər zərrəcik "ən əl-Həqq" deyir. "Quran"da Allah demir? Mən sizə şah damarından da yaxınam!

Qavrayışımızı bu cür vulqarlıqdan qurtarmaqdan ötrü Şuşanın semiotik refleksi yaxşı örnəklər verir. Bəs qavrayışımızda vulqar materializm başqa nələrdə özünü göstərir? Onu açaq.

Bizə elə gəlir ki, başımızdan qıraqda olan dişarı dünyaya gözlərimizin və başqa duyu orqanlarımızın "pəncərəsindən" birbaşa tamaşa edirik. Əlimizi uzadıb nəyisə götürəndə inanırıq ki, əlimizlə birbaşa, yəni dolayısız, vasitəçisiz dişarı dünyaya girdik. Halbuki biz birinci olaraq dünyanın özünü yox, onun başımızdakı şəkillərini alırıq. Dünyada nəyisə götürəndə, dağıdanda bunu birbaşa yox, dolayı bilirik, yəni əzələlərimizdən, gözümüzdən beynimizə siqnallar axır və beynimiz bu siqnalların kodunu bilib şifrəsini açanda nəyisə götürdüyümüzü, dağıtdığımızı bilirik.

Bu anlamda biz (və başqa canlılar da) dolayılığa məhkumuq, heç nəyi düzünəqulu bilmirik, başımızın içində nə varsa, "dolayı gəl, dolayı" biçimində bizə gəlir.

Biz ofisdə oturub monitordan həyətdə nə baş verdiyini izləyən gözətçilərə oxşayırıq. Bu anlamda biz başımızın "içində oturub" onun divarlarındakı ekranda axan şəkillərə tamaşa edən qaravolçuyuq. Bu üzdən biz dünyanın içində gəzdiyimiz üçün onu bilmirik. Biz içimizdə dünyanın görüntülərini, şəkillərini gəzdirdiyimiz üçün onu bilirik. Xəyali dünyalar yarada bilməyimiz onu göstərir ki, içində olmadığımız dünyanı da biz içimizdə yarada bilirik.

Bu üzdən deyə bilərik: insan içinə gəlmiş siqnallardan açılan şəkillərlə dolayılanıb dünyanı bilir. Ona görə də aləmdə nə varsa, dolayılığa məhkumdur, hətta ağacların kökləri də torpaqdan şirəni dolandırıb gətirən damarları olmasa, canına çəkə bilməz. Bu anlamda deyə bilərik: yalnız Allahdır, əgər o da varsa, dolayılığa məhkum deyil. Allah öz ideyasına görə hər nəsnəni birbaşa bilməyi bilən varlıqdır. Tanrının bəsirəti onun birbaşa bildiyini göstərən ideya-anlayışdır.

Baxaq vulqar materializmdən gələn başqa illüziyalarımıza. Ayağımızın altındakı yer öz bərkliyi ilə bizə hər an qandırır ki, materiya içimizdəki düşüncələrdən bərkliyi ilə seçilir. Fransız filosofu Anri Berqson və ondan sonra bəzi filosoflar bu bərklik inamını dağıtmaq istəsələr də bilincimizdə materiya ilə bağlı bərklik alışqanlığı həmişə bizi girinc saxlayır. Biz həmişə unuduruq ki, kvant dünyasında bərklik yoxdur, həmin bərkliyi verən kütlə isə Hiqs hissəciklərindən sonra peyda olur. Vulqar materializm bax, belə aldanışlarımızdan doğub törəyir.

Anri Berqson deyərdi ki, dünyanı anlamaq üçün düzəltdiyimiz anlayışların ən böyük eyibi onların bərk nəsnələr biçimində olmasıdır. Yəni donuq olmalarıdır, çevik, axıcı olmamalarıdır. Halbuki dünya həmişə dəyişkənlikdə, axıntıdadır. Bu üzdən anlayışlarımızla dünyamız arasında dərin uyuşmazlıq var. Bu uyuşmazlığa örnək: düşünün ki, siz bıçaqla tüstünü kəsmək istəyirsiniz və ya barmağınızla tüstünün ucundan tutub asılqandan asmağa çalışırsınz. Biz yan-yana düzdüyümüz paxlavalar kimi anlayışlarla dünyada cərəyan edən prosesləri anlamaq istəyəndə tüstünün ucundan tutub onu asmaq istəyən adama bənzəyirik.

Fransız post-strukturalisti Jak Lakan bu uyuşmazlığı aradan götürməkdən ötrü "köçəri anlayışlar" (nomadik anlayışlar) terminini irəli sürmüşdü. Türklərin uyqarlıqda rolunu aşağılamaq üçün ariyaçı tarixçilərdən bəzi türk düşmənləri "köçəri" sözünü pisləşdirici damğaya çevirmişlər. 44 günlük savaşdan sonra üzündən zəhər, eybəcər hiddət yağan bəzi ermənilərin "onlar kimdirlər, köçəridirlər" deməsi bu savadsız adamların da dilinə "savadlı" ariya ideoloqlarının sözünün keçdiyini göstərir (guya ariyalılar özləri köçəri olmayıblar, guya "Köçəryan" soyadını daşıyan ermənilər utana-utana onu daşıyırlar). Halbuki normal alimlər köçəri uyqarlığını aşağılamadan oturaq mədəniyyətlərdən danışırlar, daha dəqiq desək, hər ikisinə eyni heyranlığı bölüşürlər. Çünki bilirlər, yəhudilər köçəri olanda monoteist dininə çatıblar, türk köçəriləri əski dünyada və Ortaçağda yaratdıqları imperiyalarla dünyanı görüb götürənlər səltənətinə çeviriblər, yəni imperiyada xalqları birləşdirib aralarında bilgi alış-verişini düzənləyiblər. Bax, köçəriliyi uyqarlıq baxmından aşağılayanların fonunda Lakan sanki onların acığına "nomadik anlayışlar"ı donmuş anlayışlardan daha üstün göstərmişdi.

Başqa vulqar materializm aldanışı bizim içimizdəki və dışımızdakı dünyaları aydın bölünmüşlükdə düşünməyimizdir. İç və dış bölgüsünın öz tələsi var. Örnəyin, biz sonsuzluğu içdən (bulunduğumuz çevrədən) durmadan dışarı adlamaqda, durmadan uzaqlara getməkdə bilirik. Ancaq sonsuzluğun paradoksu odur ki, həmişə onun içindəyik, yəni hara getsək, ora sonsuzluğun içidir və bu içdən heç cürə qurtula bilmərik. Deməli, sonsuzluq nədirsə, yalnız içi var, dışı, çölü yoxdur və bunun necəliyini qanmaq çox çətindir.

İnsana mistik etgisi olan şəhərlərin, bulaqların, dağların sirri

Vulqar materializm xəstəliyinə tutulan psixoloqlar insanı Kəbənin, peyğəmbərlərin, qutsal yerlərin, bulaqların və kitabların sağaltmasını anlatmaq üçün özünütəlqin, özünə aşılmaq terminini icad etmişlər. Yəni səni "Qurani-Kərimi" oxumaq xərçəngdən sağaldırsa, bu o demək deyil ki, kitabın içindən sənə sağaldıcı enerji axır. Bu o deməkdir ki, "Quran" oxusu səni yaxşıca aldadır və sağaldıcı enerji aldanmağından gəlir, "Quran"ın özündən gəlmir. Aldanmağın sənin öz içindəki sağaldıcı resursları aktivləşdir. Buna qarşı bizim iddiamız: İkinci Qarabağ savaşında Şuşa döyüşlərində əsgərlərimizin qorxmazlığı, igidliyi həm də ondan qaynaqlanmışdı ki, Azərbaycan mədəniyyətində Şuşa nisgili, Şuşa sevgisi onu adi fiziki coğrafiya faktı olmaqdan çıxarmışdı. Şuşa ərənlik enerjisi verən təpər dağarcığı kimi öz işini İkinci Qarabağ savaşında o başdan görmüşdü, çünki Kəlbəcər, Füzuli uğrunda gedən savaşlardan da "Şuşaya!" çağırışı qırmızı qaytan kimi keçmişdi.

Vulqar materializm deyərdi ki, Şuşa azərilərdə qorxmazlıq özünə aşılamasını yaratmışdı. Ermənistanın Baş naziri Şuşanı daş-kəsək kimi görüb onun mənəvi gücünü anlamayanda həmin vulqar materializm onun gözünü pərdələmişdi.

Bəs Qarabağ ermənilərinə Şuşanın etgisi? Qarabağ erməniləri Şuşanı birinci savaşda alanda sevincləri azərbaycanlılarla bəhsəbəs etmələrindən və Qarabağı əldə saxlamağın taktiki gediş kimi dəyərindən gəlirdi. Onlar Şuşanı alanda "biz mənfur türklərə gücümüzü göstərdik" mənəm-mənəmliyini yaşamışdılar. Bu zaman onların şüurundakı Şuşada Xanın səsi, muğamla, tar-qavalla, Xan qızı şeirləri, Gövhər ağa məscidləri ilə mənalanıb semantikləşmiş semiotik olayın enerjisi yox idi.

Qarabağ erməniləri də azərbaycanlılarla bəhsəbəhsə girib Şuşanı öz mədəni mərkəzləri kimi semantikləşdirməyə çalışmışdılar, ancaq bu zaman çabaları tam uğursuzluğa uğramışdı. Bu üzdən söyləyə bilərik ki, ermənilər Şuşa savaşını güclü semantikası olan rəmz kimi də azərbaycanlılara uduzmşdu.

Şuşa dəyər kimi

Bütün bu söylədiklərimizi elmi yolla düşünmək üçün aksiologiyada Dəyər öyrətisindən itələnək, çünki Şuşa həm də güclü milli dəyərdir. Hər bir dəyər subyektlə obyektin birgəliyindən doğur. Müsbət və mənfi yüklərin birliyindən doğan elektrik cərəyanı kimi dəyərlər də dünyadakı nəsnələrin və ya o nəsnələrin bilincimizdəki görüntülərinin istəklərimizlə, gərəklərimizlə qovuşmasından ortaya çıxır. "Biri olmayanda o biri olmur" və ya "biri olanda o biri də olur" korrelyatlığın bu düsturu dəyərdə özünü tam göstərir. Nəsnə olmasa, ona tələbatı baxımından yaxşı və ya pis baxan insan, toplum olmasa, dəyər də olmaz. Çörək öz-özlüyündə fiziki maddə, molekullar toplusudur, yəni nəsnədir. Ancaq o, dəyərdir insanı aclıqdan qurtaran nəsnə kimi. Bu duruma mədəniyyətdə başqa oxşartılar da var. Kitab özü-özlüyündə maddədir, kartondan, kağızdan, içindəki yazı ləkələrindən ibarət maddə. Onu çəkic kimi işlədib fındığı sındırmaq olar, soyuqda yandırıb Mirzə Cəlil kimi uşaqları qızındırmaq olar. Bu eyləmlərdə kitabın yazısındakı mənaların heç biri iştirak etmir. Yalnız kitabın məzmununu bilən oxucu fındığı sındırmaqdan korlanmış kitabın üz qabığına baxıb heyifsilənir. Bax, bu heyifsilənmə məqamındə kitab daşdan fərqlənən dəyər olur.

Beləliklə, Kantın söylədiyi nəsnələr, yəni maddi özlərində qalmış özündəşeylər bizə nələrisə bildirməyə, duydurmağa başlayanda dəyər olurlar. Dünya semiotikləşəndə, yəni işarələr-bildiricidər sisteminə çevriləndə dəyər sisteminə çevrilir. Nəsnə bizim üçün pis və ya yaxşı mənalar qazananda, yəni işərəyə çevriləndə dəyər olur. Nəyinsə semantikləşməsi onun məna, anlam qazanmasıdır. Vulqar materializmə girinc olmuş bilinc dəyəri bu yöndən qana bilmir. O, "Qurani-Kərim"də karton və kağız maddiliyində kitabı bilir və anlaya bilmir ki, bu maddə dərman kimi düzəldilməyibsə, yəni kimyəvi reaksiyalara uğradılmayıbsa, insanı necə sağalda bilər?!

Kvant fizikası aydınlaşdırıb ki, hissəciklərin nəliyi və necəliyi həm onun özündən, həm də onu izləyən kəsdən və yə qurğudan asılıdır. Bu anlamda dəyərlər də nəsnədən və nəsnənin subyektdə oyatdıqlarından asılıdır. Biri olmasa, o biri də olmaz. Bu üzdən Şuşa fiziki parametrləri ilə onun məkanında yaranmış mənəvi aləmin ayrılmaz birliyi kimi tariximizdə yer alır. Rəmz, tarixi olay kimi Şuşada fiziki gerçəklik olmasaydı, mədəni gerçəklik də olmazdı. Və tərsinə mənəvi gerçəklik olmasaydı, Şuşa sevinc, sevgi, həsrət oyatmayan daş-kəsək olardı. Ona görə də Şuşanın Azərbaycanlı mentalitetinə verdiyi enerji bizə həm landşaftından, küçələrindən, evlərindən axır, həm də semantikasından dalğalanır. Şuşanın Azərbaycan insanına təsiri maqnitin dəmirə təsiri kimidir, özünəaşılmamanın, özünüinandırmanın ilğımı deyil.

Bunu başqa cür də anladaq. Dedik ki, dəyərlərdə bizdən qıraqdakı ilə bizdə yaranan tərəf birlikdədir. Qızılda onun fizikiliyi onun iqtisadi, estetik mənaları ilə birlikdə olduğu kimi. Şuşanan daşı-torpağı bizim içimizdə mənalar qazanır və sonra bu birlik bizə təsir edir. Biz heç cürə dünyanın özünü görmürük, yəni Şuşanın özünü də görmürük. Biz nəsnənin şüurumuzdakı şəklini görürük. Yəni Şuşanın özü də başımızdakı psixi şəkildir (Kantın fəlsəfəsi bunu anladırdı və bu anlatdığı köhnəlməyib).

Şuşanın semiotikləşməsi, aşırı semantikləşməsi odur ki, bu şəklin mentalitetimizdə bolluca mənaları var. Azərbaycan mədəniyyəti bu anlamda Şuşanı semantikləşdirərək azərbaycanlı üçün əziz, sevimli məkan etməklə ermənilərə qalib gəlib.

Bir oxşartını da söyləyək. Kəbə və başqa qutsal yerlərdən sağalan adamlar, hamilə qalan qadınlar təsiri quru daşlardan yox, semantikləşmiş daşlardan alırlar. Yəni semantikləşdirmənin sonucunda insanın Kutunda Kəbə şəkli mənalara çulğalaşır, sonra hər ikisi insana öz etgisini yapır. Bu məsələdə bir qanunauyğunluğu göstərək. İstənilən ağaca, mağaraya, tikiliyə, bulağa minlərlə adam illər boyu ziyarət edib onların qutsallığına inansa, onlar millətin mənəviyyatında bu mənaları ilə birlikdə millətə sağaldıcı, arındırıcı enerji axıdacaq. Eyni ilə istənilən mətn yüzlərlə ağıllı adamlar tərəfindən yozulsa, onlar, doğrudan da, dərin bilgilərin qaynağı olacaq. Çinlilərin İ-szin kitabı profanlar (xəbərsizlər) üçün adi cümlələrdir. Çin bilgələri onu yoza-yoza semantikləşdirib dərin biliklərin qaynağı edib.

Profanlar "Qurani-Kərim"in cümlələrini "getdi, aldı, götürdü" kimi adi cümlələr kimi oxuyub möminlərin "Quran"dan vəcdə gəlməsini qana bilmirlər. Müsəlman mədəniyyətinin böyük bilicisi, özünü Krım tatarı sayan Aqafanqel Krımski (Qırımlı) isə söyləmişdi: mən "Quran" ayələrinin müsəlman dünyasında necə dövriyyə edərək müşkilləri açdığını, olaylara yeni anlamlar verdiyini, Allahla bağlı düşüncələri yerli-dibli dəyişdirdiyini görəndan sonra onlara gözüm açıldı.

Fəlsəfədə solipsizm, yəni fərdin bilincini təkcənə gerçək sayan, bu bilincdən dişarıda heç nəyin olmadığını söyləyən öyrəti var, ancaq insanı absurd durumlara saldığından (örnəyin, evlənirəmsə, başqasına yox, özümə evlənirəm), hörməti yoxdur. Ancaq solipsizmdən ayrı fəlsəfələr də var. Örnəyin, Kant inanırdı ki, insandan dişarı aləm var, ancaq biz onun özünü görmürük, onu bizə dolandıra-dolandıra, fırlandıra-fırlandıra gətirən şəkilləri görürük. Bu o deməkdir ki, evrənın Özü cürbəcür hava, su, fəza ortamlarından keçib sınan şüalar kimi bizə çatır. Bu o deməkdir ki, evrənin Özü x+onun başımızdakı psixi şəkli+onun bizdəki mənalarıdır. Şuşa da elədir. Onun özü+psixi şəkli+mənaları birlikdə Şuşadır və biz bu olqulardan ibarət dünyada yaşayırıq.

Şuşanı Azərbaycan musiqisindən, salnamələrindən dolandırıb gətirəndə, ermənilərlə, Qacarla savaşda dövriyyəyə salandan sonra onun azərbaycanlılara təsirini qanmaq olur.

İndi isə Şuşanın semanikləşməsinə konkret faktlarda baxaq ki, nəzəri söylədiklərimiz aydın olsun.

Şuşanın azərbaycanlı bilinci üçün məna bolluğu

Bizim üçün Şuşanın semantikləşməsində öz işlərini çox adamlar, çox xatirələr, salnamələr, deyimlər, mədəni olaylar görübdür. Şuşa dünyasına bəyzadə cizgiləri onu salmış Pənahəli Bəy və bütünlükdə Cavanşirlər nəsli vurubdur. Şuşanın əsilzadələr qalereyasında xanım-xatın qadınlar sayca kişilərə uduzsalar da, oyatdıqları sayqıya, heyranlığa görə onlara tən olublar. İlkində bütün Şuşa, sonra bütün Qarabağ və daha sonra bütün Azərbaycan "Xan qızı" adı altında Xurşidbanu Natəvanı ananda ağızlarında dadlı bir sözü duyurdular. Sözlər var ki, adi kəlmələrə baxanda az aşınır, az bozarır. Nə qədər ağızlarda gəzsə də, energetik güclərini itirməyib də artırır. "Gövhər ağa məscidi", "Xan qızı" azərbaycanlılar üçün belə sözlərdəndir və onların deyilməsi həmişə ağızları dadlandırdığından hər kəs onları ləzzətlə dilinə gətirir. Şuşa ilə bağlı belə dadlı sözlər sırasında "Daşaltı", "Cıdır düzü", "Topxana meşəsi" durur. "Dörd çinar məhəlləsi", "Dəmirçi məhəlləsi", "Hamamqabağı məhəlləsi", "Qurdlar məhəlləsi", "Qazançalı məhəlləsi" - bunların hamısından azərbaycanlı qulağına mifo-poetik, etnoqrafik anışmalar axır. Mən eşitməmişəm ki, ermənilərin Şuşa ilə bağlı belə dadlı sözləri olsun.

"Qazan" sözünün türkcə bir anlamı da, çökəkdir, bu, "qazımaq" feilindən də bilinir. Görünür, onun verdiyi çökəkdə yemək odun üstünə qoyulduğu üçün bu adı alıb. Qazançılar məhəlləsi də bu biş-düş qabını düzəltdiyindən o adı alıb. Ermənilər həmin məhəlləni özlərinki sayırlar, ancaq bu adın bütün mistik dərinliyi, "quşçu" sözü kimi türkdən gəlir. Google-a rusca "Şuşanın erməni məhəllələrinin adları" sorğusunu versən, "Qazançı"dan başqa, heç nə gəlməz - bir dənə də olsun, tutalım, "Seyidli" kimi, "qazançı" kimi arxaiklik aurası olan ad çıxmaz. Erməni bilinci Şuşa ilə bağlı etnoqrafik gücü olan söz yaradıbmı? Şuşalı ermənilər Şuşadan çıxmış Əhməd bəy Ağaoğlu, Üzeyir bəy, Firudin bəy Köçərli, Mir Mövsün Nəvvab kimi çoxmu parlaq adamları ilə öyünə bilərlər?! "Şuşinski" soyadının azərbaycanlılara verdiyi qürrəni erməni bilərmi?!

Şuşalı xanımlar o qədər güclü qadınlar olub ki, gələnəksəl patriarxal sistemdə qadına ayrılmış yeri, qadından tələb edilən davranış qəliblərini darmadağın ediblər. Gözəl şairə Xan qızı Natəvan Şuşanın qadın qalereyasını feminist portretlə zənginləşdirmişdi. İbrahim xanın qızı Gövhər xanım və onun nəvəsi Xan qızı azərbaycanlı qavrayışında qadın arxetipi kimi işləyərək Almaz kimi bir çox emansipə olmuş, sərbəst, yaradıcı qadınlarla patriarxal bilincimizi barışmağa zorunlamışdı. Onlar Məhsəti Gəncəvinin Şuşada əks-sədası idilər. Gövhər ağanın anası gürcü knyazı Abaşidzenin qızı idi və nə qədər Şəki xanının xanımı kimi naturallaşsa da hər halda xristian mənəvi dünyasını özündə gəzdirməmiş deyildi. Ancaq onun qızının adının "Gövhər ağa" şəklinə düşməsi göstərir ki, bu qız şuşalılarda seyidlik mərtəbəsinə yüksəlmişdi.

Bütün bu söylədiklərimiz Azərbaycan elmindən aldığımız bilgilərdir və bu elmin Şuşanı aşırı semantikləşdirmə işində rolunu göstərir. "Şuşa" sözünün əlimizdə olan dil materialları ilə aydın açılmaması, bəzi qaynaqlarda elam dilinə aparılıb çıxarılması ("Qarqar" adı da elə əskilərə çıxır) Şuşanın semantikasına sirli xallar vurur.

Başlıca tezisimizi bir də vurğulayaq: Azərbaycan insanı və Azərbaycan elmi, mədəniyyəti Şuşanı semantikləşdirmədə ermənilərə qalib gəldi və bu Şuşa onun uğrunda döyüşlərdə də erməni döyüşçülərini qol-bud etdi.

Niyazi MEHDİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 12 mart.- S.2-3.