Divar yazıları

1

İki misralıq hər şeydən kiçik

və dünyaya sığmayan ədəbiyyat

Modern ədəbi prosesdən danışmaq bəlkə hər dəfə klassikanı yada salmaqla başlamalıdı. Bildiyimiz bir həqiqət var: poetik mətndə nə boyda, hansı ölçüdə "yalan" olur-olsun, "yaşandıqca" həqiqətə dönür, sənin hisslərinə qatılır, səninlə bir nəfəs alır və bir addımlayır. Həmişə onun hardasa itib-batacağından, yox olacağından qorxursan. Çünki ilki yalandır (təxəyyül), fiksiyadır. Amma unutduğun budur ki, o səndən yox, sən ondan asılısan, səndən sonra kimlərsə gəlib həmin "yalan"a yiyə duracaq, onu öz təxəyyülü ilə bəzəyib özünə oxşadacaq. Bu prosesin nə vaxt başlayıb, nə zaman bitəcəyi bəlli olmaz, ona görə ki, bənzətməli olsaq, keçən dəfə hekayələr haqda yazdığımız essedə bəlirdilən kimi, biz onu dairəyə bənzədərik, dairənin, çevrənin əvvəli, başlanğıc nöqtəsi və sonu olmur, biz olsa-olsa dayanacaqlarda qəfil yoxa çıxan adamlarıq.

Y.Səmədoğlunun "Qətl günü" romanında belə bir pasaj var, orada romanın ana ideyasının bir əsas şaxəsi açıqlanır: hər gün insan olaraq, yaşam tərzi olaraq "dolub-boşalırıq", heç ola bilməz ki, ancaq kədər, dərd nəsibimiz olsun. O dərd hökmən öz yerini sevincə, özünün əksi olan bir nəsnəyə təhvil verməlidir, ancaq dərd elədir ki, onu sevinc qədər unutmaq olmur. Şadyanalıq kimi tez bir zamanda ironiya, sarkazm dənizinin sularının içinə basıb çıxarmaq olmur onu.

Başqa bir nümunəyə baxaq, bu nümunədə hər şey adıçəkilən romandakından tam fərqlidir, demək olar kardinal şəkildə. Yəni məhz şeirdə sözün həqiqi mənasında "qətl günü" yaşanır. Ya rəbb, bəlayi eşq ilə qıl aşina məni// Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni... Hamının dilinin əzbəri olan bu iki misra həyata, gerçəkliyə, onun stixiyasına qarşıdır. Şeirlə, poeziya ilə nəsr arasındakı fərqlərdən ümumi şəkildə bəhs edərkən bu incə və cüzi nöqtəni, zənnimizcə, nəzərə almaq lazımdır. Füzulinin şeirindəki ab-hava o gündən bu günə demək olar, dəyişməyib və qoyulan məsələ cözülmək üçün deyil, sadəcə labirinti göstərib nişan vermək mənasını daşıyır. Kimsə (bəlkə "mən"?) deyə bilər ki, həmin iki misradakı mətləb ta bu günə qədər yazılan bütün şeirlərdə söz-söz, heca-heca açılır və açıldıqca dayanacaq məkanın olmadığı daha çox aydınlaşır. O iki misradan zamanla sakit axan çay (donuşluqdan azadlığa-!), bəzən fəvvarə kimi sözü kökündən yapışıb ta üfüqlərə qədər qaldıran, onu bu dünya üzünə boyaboy göstərən "intonasiyalar" müasir şeirdə hər misrabaşı hiss edilir və bəzən bu modern parçalar sadəcə o intonasiyanın gücünə yazılır. Oxuyursan, şairin sözünün, öz nəfəsini "içib" gələn sözünün gələcəyinə, hələ yolda olduğuna inanırsan. Amma bu, müsbət bir keyfiyyətdir, ümid təşbehlərə, qafiyələrə yox, sadəcə o nəfəsin diktə etdiklərinədir.

El Romanın şeirlərində müəllif "yoxdur" (bunu təsəvvür edin-!), sanki kənarda var olan bir şey (intonasiya-!) hər şeyi yerbəyer eləyir, içindən axıb gələn hekayətləri başqa, ancaq bəzi adamların anlayacağı dilə çevirir və bu proses yuxarıdakı o iki misranın divarlarına toxunub dalğa kimi sınıb gedir...

İstəsən, küləyə çevrilərəm

və

Saçların tərəfə çevrilərəm,

gəl.

Sən kimin olmusan min illər əvvəl?

adını oxudum cam kasalardan...

Yaxud:

Bir gün dərdiyin çiçək səni içinə çəksə,

Sevdiyin həmin adam deyəcək ki, çiçəksən...

Həmin gecə yuxuda özünü görəcəksən -

Dodaqların qırmızı, saçın uzun, laap uzun...

Bu mənada şeir həmişə unutqanlıqla bağlı olan bir faktordur, yəni min illər ürəyində həsrətlə böyütdüyün sözü, mətləbi demək istəyəndə qəfil yaddan çıxır və sən o sözə, o həqiqətə bənzətmələr yaradırsan, şeirin "faciəsi" budur. O unudulan söz həmişə sənin yanındadır, dodaqların ucunda, qəlbinin başındadır, ancaq sona qədər anlamırsan ki, o, demək, ifadə etmək üçün yox, sadəcə yolayrıcıdır. Şeirdə bu kimi "yolayrıcı" sözlər olmasa həmin mətn poeziyaya çevrilməz. Sadəcə və ancaq küylə dolub-boşalan bir nəsnəni təsəvvür edin. Ondan tez qurtulmaq istəyəcəksiniz.

Rəşad Nağı Mustafanın şeiri, lap yaxın zamanların acısı:

Müharibə başlayıb... Nəbatat bağındayam.

Hava yaman soyuqdu, özüm də bir az xəstə.

Heyif, evdən çıxanda papaq da qoymamışam

Anam elə bilir ki, ölüm ayağındayam.

Müharibə başlayıb... Nəbatat bağındayam...

Bu şeirlərdə də hər bir söz bir az da başqa, sanki yad dilin sözlərindən hörülür, hansı mənada? Hə, o mənada ki, bir şeyə işarə edən söz qəfil daşıdığı mənadan "dönür", başqa, birinciyə, ikinci və sonuncuya əks mənaları bildirir və şeir o başqalaşmadan başlayır, yəni şeir adlı poetik mətndə sözləri şeirə çevriın tək bircə "döngə" olur, Rəşadın yuxarıda nümunə gətirdiyimiz parçasında "bədahətən" sözü kimi. Bu söz-döngələr lap əvvəldən işarə edilən nəsnələrin tərs üzünü, əks yönlərini göstərir. Bunu belə izah etmək olar, məsələn, elə Rəşadın öz mətnlərində nə qədər incə, ilk dəfə oxuyanı bir az da yaxşı mənada diksindirə bilən misra, epitet, təşbehlər o söz-döngələrin yoxluğunda adiləşir, zamanla poetik mətn olmaqdan da bəlkə çıxır, çünki "Gecə evdən çıxmışam // yuxunacan gəlmişəm..." bəlkə hər kəsin ilk "zərbədə" deyə biləcəyi ifadələrdir. Amma bu zərbəni, bu dalğanı geriyə, bizim heç bilmədiyimiz, səs-küyünü eşitmədiyimiz keçmişlərə göndərən elə bir dönərgə olmalıdır ki, bir hadisə, onun adi bir deyimlə ifadəsi qəlbin bütün tarixçəsini özünə sığdıra bilsin. Həm də bəhanə: Mən səni gözləyirəm // gəlsən soruşma məndən Vətən səninçün nədi // Bax, indi dediklərim hamısı bəhanələrdi...

Anamın olduğu yer, atamın yatdığı yer,

bir də sən hardasansa ora mənə vətəndi.

Anam heç vaxt ölməsin, sən də ölmək istəmə.

Mən atamdan bilirəm, ölüm bədahətəndi.

Bu sözün harda, hansı dayanacaqda yada düşməsindən asılı olmayaraq bədii mətnin bütün künc-bucağını dəyişdirir, məsələn, "bədahətən" sözündən əvvəl gələn "Eldar şamı" söz birləşməsində olduğu kimi.

Mən səni gözləyirəm...

Eləcə dayanmışam Eldar şamının altda

Gör e, adam adında ağaclar var həyatda

Ağacların üstündən yıxılan balacalar

böyüyür, igid olur.

Mən səni gözləyirəm, amma indi, bəlkə də,

bu ağacın adaşı Şuşada şəhid olur.

Bu şeirisə sadəcə nümunə gətirmək, oxumaq kifayətdir, elə bir ortam var ki, tamaşaçı olmaqdan gözəl heç nə yoxdur: Məsciddəyəm, kim var ki // Bir Allahdı bir də mən // Susuram, danışıram // darıxıram yerdə mən // Bir küncdə oturmuşam // əllərimi yoruram // Allah evindən göyə // duaları qovuram // İnsan günah edəndi // Tanrı bağışlayandı // Bu gün yenə içirəm // dünən pozduğum andı // Burda təqvim hicridir // burda şəvval ayıdır // Günahlar maneədir // Dua dilimdən çıxır // minarədən qayıdır // Bu evə gəlib-gedən // neçə milyon adam var // Məscidin imamından // çox şey bilir divarlar...

2

...Dayanacaqda yoxa çıxan adamlar

...Amma yenə divarlar. Bu dəfə Jalənin "Penthousdan kosmosa" essesində. "...İş nə qədər çox olsa da, eyni yerdə fırlanıb durmaq ürəksıxıcı bir şeydir. Odur ki, bu karantin günlərində bir məşğuliyyət tapmalıydım. Mən də bapbalaca evimi dinləmək istədim. Arada divarlarına mismar çaxdığım, iki gündən bir sildiyim, hələ də ora-burasını düzəldib başa çıxa bilmədiyim evimin. Bəlkə mənə nəsə demək istəyir elə?

Mən onunla daha çox mahnıların dili ilə danışıram. Divarlar bilir, nə vaxt əhvalım yaxşıdır, nə vaxt qəmliyəm, nə vaxt "lap zilə qalxır təkliyin yalquzaq səsi...".

Nə vaxt dünya vecimə deyil, onu da ən yaxşı divarlar bilir.

Zənnimcə, ötüb-keçən ilin, ayların, günlərin, yaşaya bilmədiyimiz fəsillərin... ən dürüst yazısıdır bu. Yaxşı demirəm, çünki onlar çoxdu, ürəkdən gələn, ürəklərə yol tapan, qəfil təşbehləri, ağlını başdan alan metaforaları ilə... Ancaq pandemiya adlı fəslin insanı divara qısnadığı təkərinin altında qalan arzu və ümidləri, heç zaman tuş gəlib yaşamadığımız hissləri, darıxmağın, ölməyin təsvirini yox, özünü göstərən bir fraqment kimi. Bu yazını bir neçə yöndən təhlil etmək olar, ancaq əbəs, çünki bu yazı təhlil yox, tamamlanmaq istəyir, hər şeyi, toz zərrəciyini belə dəqiq göstərən üslubun baş yaran səs-küyün içində pıçıltı ladına keçməsi babında. Yuxarıdakı şeirlərdən birinin ikicə misrası yada düşür yenə: Bir gün dərdiyin çiçək səni içinə çəksə // Sevdiyin həmin adam deyəcək ki, çiçəksən...

Essedə rastlaşdığımız detal və qəfil keçidləri bir-bir sadalamaq olar, ancaq buna lüzum yoxdu, çünki bayaq dediyimiz kimi, hər sətir, yaxud abzas istər ki, hisslərini qatasan ora, o xəttin bəlkə ən aşağısında bir sirr var, bir dinə bilməyən, danışmağı yadırğamış dil var, kökdən gələn, hisslərimizə hopan yazılar belə olur. Əslində o bir-birindən çox-çox aralıda (uzaqlıqda) duran detalları yaxınlaşdıran da yazıya qatılası hisslərimizdir, yazı-pozu qayğıları, ev-məişət, uşaqlıq, yaşla bağlı kütlənin əzbərlədiyi, dillənəndə öz dilini yox, adamın hisslərini döyənək edən adamların söhbətləri (... öküz ürəyi, qapıdakı gözlük, hamamdakı asılqanlar - ömür də, həyatın bizə, bizim ona münasibətimiz də belədi - onu görməmək üçün həmişə dabanlarımızı qaldırırıq...), daha sonra və məni ən çox həyəcanlandıran günəşlə performanslar, uşaqlığın eyvanıyla indi bu penthousdakı eyvan, binaların uzaqları gizlətməyi, vaqonların sayı: 47, yoxsa 48?

Əhvalat ölümlə başlayır, həyatla davam edir, diyircəkli mebellər, güllər, eyvanla qartopu oyunu, bunlar çox ağrılı və kədərli şeylərdi həm də, ancaq biz bunu demirik, çünki kədər əbədidir. Dünya və insanlar çətin olan, həlli müşkül olan şeylərdən diqqətləri yayındırıb nəticə ilə maraqlanır, ömrümüz gedir. Sonra: başa düşmək inciməyə imkan vermir. Daha sonra və radio ilə söhbət: müasir tənha insanın çıxılmazlığı, ağ-qara fonda, yox, yaşıllıqlar içində, belədə tənhalıq daha gözəldir: "Nə gözəl xəlq eləyib yaradan səni, Qaragilə...".

Sevdiyimiz mahnıları əzbərləyək deyirəm. Qəfildən internet kəsilə bilər. Qəfildən işıqlar sönər. Qəfildən nəğməsiz qalarıq. Əzbərləyək sevdiyimiz mahnıları...

"Nə mənə qız qəhətdi, nə sənə oğlan...".

Filmlər, mahnılar, hətta şeirlər belə yaşadıqlarımızdan daha təsirlidirsə, demək, yaşamırıq. İmitasiya edirik. Uydururuq". Ömrümüzə qısılıb penthousda yaşayııq. Neyləyək? "Kirpi saxlamaq xoşbəxtliyə uzaqdan baxmaq kimi bir şey olmalıdır, fikrimcə. Toxuna bilmirsən, qucaqlaya bilmirsən. Bir də qorxunc səsi varmış bu xoşbəxtliyin. Hələlik fikrimdən vaz keçmişəm. Könlümü güllərə vermişəm. Onlar da canlıdır. Kirpiyə dönəcəm bir gün. Səsinə, tikanlarına rəğmən...". Kimsə bu kədəri duymur, eşitmir, hərə dərdini küncdən küncə qovmaqla məşğuldu və qafiyə ovuna çıxmaqla. Həqiqət hardadır? İtdiyi yerdəmi? Olmadığı yerin ləpirlərindəmi? Kim bilir. Amma bir şey dəqiqdir, bunu da Jalə göstərib, gözünüzə su verin. Tam xoşbəxtlik üçün iki şey qalır - ev nərdivanı və masaj kreslosu. Vəssalam. Kitab-kitab şeir uydurmağa ehtiyac yoxdur.

Bütün bu detalları, işarələri yan-yana düzmək mümkün deyil, çünki bu detallar fəsillərin bir-birindən əbədi ayrıldığı yerin xatirələridir. Amma essedə bir yer də var: divarda uşaqlıq şəkli və payız rəsmi. Biri gülür, təbəssümü işıqdır, o biri... sadəcə payız.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 12 mart.- S.22-23.