XXI əsrin ilk

ədəbiyyat nobelçiləri

Üçüncü minilliyin başlanğıcında - 2000-2005-ci illərdə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almış yazıçıların yaradıcılığını və bir sıra başqa əsərləri yığcam şəkildə gözdən keçirməklə, yeni ədəbi zamanın üfüqlərini açan (aça bildimi?!) müasir dünya ədəbiyyatının başlıca özəllikləri və tendensiyaları (eyni zamanda çağdaş yazıçı fenomeni!) haqqında müəyyən təsəvvür əldə edə bilərik. Əlbəttə, həm də bu prosesə öz ədəbiyyatımızın gözündən baxmaqla.

Nobel mükafatının 2000-ci il sahibi çinli nasir, dramaturq, tərcüməçi və tənqidçi Qao Sintzyan 1940-cı ildə - vətəni yaponların işğalı altında olanda doğulub. 1962-ci ildə Pekində Xarici Dillər İnstitutunun fransız dili şöbəsini bitirib. Yaradıcılığa erkən başlasa da, Mədəni inqilab dövründə əmək düşərgəsinə islah olunmağa göndərilərkən bütün ilk əlyazmalarını yandırmağa məcbur olub. Çində islahatlar kursu başlanana qədər kitablarını çap etdirmək və "xüsusi icazə" olmadan ölkəni tərk etmək Qaoya yasaq edilib. Yalnız Den Syaopinin hakimiyyətə gəlişindən sonra bəzi islahatçı əhval-ruhiyyəli teatrlar Qaonun pyeslərini tamaşaya qoymaq qərarına gəliblər. Elə bu vaxtdan Qao "Çin Soljenitsını" kimi xaricdə də tanınmağa başlayıb. Onun rusiyalı yazıçıdan fərqi isə yalnız bundadır ki, başına çox əziyyətlər gəlsə də, Çin QULAQının dəhşətlərini əsərlərində əks etdirməyə cəsarət etməyib (qeyd edək ki, Çin diktatoru Mao Tszedun 1949-1965-ci illərdə 26 milyon 300 min insanın həyatına son qoyub - yəni İkinci Dünya müharibəsində qırılan insanların, təqribən, yarısına bərabər!). Qao, əsasən, bu və ya digər Çin əyalətində yaşayan "balaca adamın" taleyini, üzləşdiyi çətinlikləri, əzabları qələmə alıb. Ancaq Qao Sintzyana münasibətdə mülayimləşmə uzun çəkməyib: 80-ci ilin ortalarında onun bütün kitabları qadağan edilib, özü isə yenidən siyasi təqibə məruz qalıb.

1981-82-ci illərdə Qaonun kitabları çap edilsə də, 1983-cü ildə yazdığı "Avtobus dayanacağı" pyesi ideoloji cəhətdən zərərli hesab edilib. Çünki bu əsərində dramaturq Bekket və Arto estetikasından bəhrələnmişdi. Onun üçüncü pyesi - "Başqa sahil" isə yasaqlanır. Qao Sintzyan repressiyadan qurtulmaq üçün səkkiz ay Sıçuan əyalətinin meşə və dağlarında gizlənir. 1987-ci ildə Pekin yazıçını "fəxri mühacirətə" göndərir, iki il sonra isə Tyananmen meydanındakı faciəvi hadisələrdən sonra onu Çin vətəndaşlığından məhrum edir. Bütün əsərləri ölkədə "əksinqilabi təbliğat" sayılır. Qao 1989-cu ilədək Kommunist Partiyasının sıralarından çıxmasa da, Çini tərk edərək Parisə gəlir və Fransa vətəndaşlığını alır.

Təkcə yazıçı və dramaturq kimi deyil, həm də gözəl kalliqraf və milli "qo-hua" üslubunda çəkən rəssam kimi Qao Sintzyan Fransa və Belçikada üç ədəbi mükafat alır. Tərcüməçilik və rejissorluq fəaliyyəti ilə məşğul olur.

Yeni Çin ədəbiyyatının klassiki Qao Sintzyanın yaradıcılığının zirvəsi onun irihəcmli (800 səhifə) "Möcüzəli dağlar" romanıdır. Qao Sintzyan - ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülən ilk Çin yazıçısıdır. Sənətkar öz yaradıcılığında çağdaş dünyamızın insanını onu əhatə edən çevrənin basqısında təsvir edir, həyatın ağrılı məqamlarına diqqəti yönəldir. Çin nəsri və dramaturgiyasında yeni yol açan Qao Sintzyanın humanist yaradıcılığı bir daha təsdiq edir ki, ən sərt rejimlərdə belə ədəbiyyat insan və onun qəlbinin istinadgahı olaraq qalır.

"The Guardian" qəzetinin yazdığı kimi, gəncliyində intihar etmək istəyən, məşhurlaşandan sonra isə "sağ ingilisdilli yazıçıların ən böyüyü" sayılan hindsoylu Trinidad nasiri Vidyadhar Naypol yəqin ki, daha çox siyasi-ideoloji mülahizələrə görə Nobel mükafatına layiq görülüb (2001). Çünki Naypol - "islam fundamentalizmi"nin ən amansız tənqidçi və rəqiblərindəndir. Hələ 1981-ci ildə yazdığı "Möminlər arasında" kitabında o, "islam fundamentalizmi"ni "cüzam xəstəliyi" adlandırmışdı. - Elə bir "bəla" ki, islam dünyasını İran və Pakistandan İndoneziya və Malayziyayadək bürüyüb. Və belə bir "əminlik" yaratmağa çalışmışdı ki, guya "dəbərişməz və geriçil islam cəmiyyəti müasir epoxada bəşəriyyətin qarşısına çıxan suallara cavab vermək iqtidarında deyil"(?).

Vidyadhar Naypol, onun araşdırıcılarının da qeyd etdiyi kimi, olduqca subyektiv yazıçıdır. O özü də zahidanə, qapalı həyat tərzi keçirir, nə ictimai, nə də siyasi fəaliyyətlə məşğul olur. Deyir: "Mən o xüsusi missiyalı şəxsəm ki, bəşər komediyasının şahidi və salnaməçisi olmaq boynuma düşüb". 14 roman və hekayələr toplusunun, 10 esse və yol qeydləri kitabının müəllifi yeddi ilin susqunluğundan sonra - 2001-ci ilin sentyabrında yenidən yazmağa başlayıb, - onun bu son kitabı da - "Yarımhəyat"dır.

Macar yazıçısı İmre Kertes ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatını 2002-ci ildə alıb. Nəsibinə 1945-ci ildə Buhenvaldda əsir olmaq düşən Kertesin ədəbi taleyi də məhz bu acı təcrübədən dadıb. - O dəhşətli zamanların xatirəsi Kertesin yaradıcılığının "bədii yaddaşına" yazılıb. Ölüm doğan konslager onun "universiteti" olub. Kertesin böyük sənətkarlığı bundadır ki, konslagerin cəhənnəm məşəqqətləri içərisində insanlığını, mehrini, şəfqətini itirməyən insanların görk olası xarakterini yarada bilib. Hər tərəf meyit, ulartı, inilti, haray, qəddarlıq, amansızlıq, kül... və bu dəhşətlərin içərisində İnsan Qəlbi, Təbəssüm, Zarafat! Böyür-başlarında ölüm qıvrılır, bir-bir sobalara basılırlar, saatbasaat xərəyə bağlanıb sobada külə dönmələrini gözləyirlər, ancaq yenə də bir-birinin halına yanır, kömək edir, fədakarlıq göstərirlər, kiçicik bir təbəssümlə də olsa, bir-birinə dayaq olurlar! Bu da müstəsna ideya: Zilinə çatmış Vəhşiyyət ən yüksək həddində belə, hətta ayaqlar altında qalmış İnsaniyyəti əzə bilmir! Bəlkə də bu - Yer üzündə insan həyatının sınağa çəkilən ən böyük mənasıdır. Bu ağır və doğma mövzu Kertesin yaradıcılığına dolanıb da qayıdır.

2003-cü ildə Nobel mükafatını almış hollandsoylu Cənubi Afrika Respublikasının yazıçısı Con Maksvel Kutzee (1940) Keyptaun Universitetini bitirib. ABŞ-da ədəbiyyat professoru olub. Sonra yenə vətənə qayıdaraq Keyptaun Universitetində professor vəzifəsində çalışıb. O, məşhur yazıçı - həmvətəni Nadin Qordimer kimi aparteidə qarşı aktiv mübariz olmayıb. Kutzee yaradıcılığında onun ölkəsi - mifik dünyaların kosmosunda itmiş gerçək bir məmləkətdir. Onun daha çox avtobioqrafik səciyyəli kitablarında "alçaldılmış və təhqir olunmuş" insanların taleyindən bəhs edilir. Yazıçı deyir ki, onun ölkəsi - Afrikada iki irqin toqquşması üzündən "ön plana" çıxıb: burada bitməz konfliktlərin, inciklik və əziyyətlərin "yuvası" qurulub. İmperiyanın özünüsaxlama metodları amansız olub, ona qarşı müqavimət, cavab tədbirləri isə elə həmin amansızlığa tən gəlib.

Özünün bütün yazıçı karyerasında C.M.Kutzee müəyyən çərçivəli mövzulara müraciət edir: əzənlərlə əzilənlərin münasibəti, fiziki və mənəvi zorakılıq qarşısında insan şəxsiyyətinin dağılması və yaxud üsyana qalxması, valideynlərin öz övladlarını zor və işgəncələrdən qoruya bilməməsinin faciəsi, insan varlığının tezsınarlığı...

Kutzee 1994-cü ildə "Sankt-Peterburqlu sənətkar" romanını yazır. Əsərin qəhrəmanı Dostoyevskidir ki, elə öz əsəri "Əcinnələr"in süjeti fonunda təsvir olunur: Yazıçının oğlu həlak olur və o bilir ki, oğlunu Neçayevin dəstəsi öldürüb. Əsərin mürəkkəb fabulası müəllifə yaradıcılıq problemlərinə bir daha müraciət etməyə imkan yaradır. Bu kədərli hadisə Dostoyevski üçün sənət materialı olur. Kutzee göstərir ki, yazıçı həyat faktını sənətə çevirmək üçün qəlbini şeytana verir. Yazıçıda normal insani hisslər qalmır, bu hisslər roman üçün material rolunu oynayır. Kutzee Dostoyevskisinin yeganə təsəllisi - qaranlıqla vuruşa-vuruşa onu işığa çevirməkdir.

Cənubi Afrikanın irqi ayrı-seçkilik sistemindən qurtulmasından sonra Kutzee "Şərəfsizlik" romanını çap etdirir: Ölkədə hakim siniflərin həmişə kataklizmlərlə müşayiət olunan əvəzlənməsi baş verib. Ancaq yazıçı bu mövzu içərisində başqa - daha mühüm və polemik bir alt-mövzunu açır. Ənənəvi olaraq universitetlər bilik, müdriklik, azadlıqsevərlik məbədi sayılıb. Yazıçı bu mövqe ilə mübahisə edir. Göstərir ki, təşkilatlar, müəssisələr insanlardan daha azad ola bilməz. O, universitet müəllimlərinin xırdaçılığını, rəhmsizliyini, gözügötürməzliyini, xəbisliyini ifşa edir. Belələri sağlam, yeni fikirli mütəxəssislərə dözümsüzlük göstərir, onları öz aralarından sıxışdırıb çıxarırlar. Əxlaqı və elmi öyrədən müəllimlərin özləri qeyri-əxlaqi hərəkətlərdən çəkinmir, ikiüzlülük edir, elmin tikanına çevrilirlər.

Yazıçı 2003-cü ildə nəşr etdirdiyi son "Elizabet Kastello" romanında da universitetlərdəki mühafizəkarlığa və ənənəvi Qərbyönlü təhsilə qarşı "hücumunu" davam etdirir. Kutzee öz polemik ideyalarını məşhur müəllimə Elizabet Kastellonun dili ilə təqdim edir. Roman Elizabetin müxtəlif ölkələrin universitetlərində oxuduğu səkkiz mühazirədən ibarətdir. Müəllif onun cəmiyyətə, bacısına, oğluna, həmkarlarına və nəhayət, Allaha münasibətlərindəki fərqli və dəyişməz məqamları açır.

Bəzi həmvətənləri yazıçını siyasi cəhətdən düzgün mövqe tutmamaqda, Cənubi Afrika haqqında onsuz da neqativ olan təəssüratı dərinləşdirməkdə, bu cəmiyyətin kədərdoğurucu mənzərəsini qatılaşdıraraq sərgiləməkdə suçlayırlar. Xüsusilə Kutzeenin "Şərəfsizlik" romanı etirazlara səbəb olub - burada o, ölkəsindəki ağdərili fermerlərin öldürülməsindən doğan çaxnaşmaları təsvir edir. Məhz belə acı gerçəkləri sənətkarcasına qələmə aldığı üçün C.M.Kutzeenin əsərləri realist ədəbiyyatın nümunələri kimi bütün dünyada maraq doğurur.

Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatının 2004-cü il laureatı Avstriya yazıçısı və dramaturqu Elfrida Elinekin başqa dillərə tərcümə olunub yayılan əsas əsərləri "Pianoçu", "Şəhvət", "Bu o deyil", "Alp dağlarında" dramlar toplusu, "Ölüm və qız"dır. Elfrida Elinek yaradıcılığında ən qabarıq görünən cəhət - müasir sənətin başlıca xüsusiyyətlərindən sayılan sinkretik üsluba önəm verməsidir: yazıçı poetik mətn üzərində sərbəst gəzişir, mövzunu müxtəlif sənət texnologiyalarının vasitəsilə təqdim edir. Onun üslubunda poeziyadan nəsrə, nəsrdən dramaturgiyaya, dramaturgiyadan kinematoqrafiyaya, kinematoqrafiyadan esseistikaya keçilişlər etmək tamamilə olarıdır.

Dünyada gedən siyasi proseslərə fəal münasibət - ədəbiyyatın öz tarixi zamanı ilə nə dərəcədə bağlı olduğunu və ona hansı səviyyədə təsir edə bildiyini göstərən aktdır. 2005-ci il Nobel mükafatının Ədəbiyyat laureatı Harold Pinterin qlobal siyasi məkanda baş verən önəmli, dəyişdirici hadisələrə diri reaksiyası məhz belə ədəbi əxlaqın nümunəsidir. Əsərlərində publisistik qat onsuz da qabarıq olan Harold Pinter çağımızın supergüclərinin hegemonluq siyasətini, bəşəriyyətə, dövlətlərə və xalqlara meydan oxumasını, xüsusilə konkret olaraq İraq müharibəsini və Böyük Britaniyanın Baş naziri Tom Bleyerin ABŞ prezidenti Corc Buşa dəstək verərək onunla açıq müttəfiqliyini kəskin tənqid etmişdir.

Bu gün dərinliklərdə qaynayan planetar gərginliyin yenidən açıq hərb müstəvisinə çıxması - Rusiya-Ukrayna müharibəsi, hətta 65 000 nüvə başlığına malik bir dövlətin başçısının sivil dünyanı atom silahı ilə hədələməsi XXI əsrdə ümumbəşəri sivilizasiya dəyərlərinə sahib və məsul olan ədəbiyyatın və onun yaradıcılarının yalnız qızılgül ləçəklərini sığallamağa, yalnız "sözün tozunu almağa", yalnız poetikada pampers dəyişməklə məşğul olmağa haqqı yoxdur.

Rahid ULUSEL

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 19 mart.- S.22-23.