Müharibədən necə yazmalı...
Orxan
Həsəninin "Qırmızı ayaqqabılar" hekayəsi
ən azı iki baxımdan çox maraqlıdır: onun
yaradıcılığındakı yeni, nəsr
potensialını müəyyən dərəcədə
açıb göstərən güzgü misalında və
müharibədən necə yazmalı məsələsində...
Yaxın
günlərdə, elə son 30-40 il ərzində müharibədən
çox sayda əsərlər yazıldı, bu əsərlərin
böyük bir qismi müharibənin insan qəlbində
açdığı yaraları, onun hiss və
duyğularına təsirini göstərə bilmədi. Belə
deyək, ən müxtəlif hadisələrin təsviri insan
qəlbinin dibində yuvalanan ağrılara, ümid və
qüssəyə gedib çata bilmədi. Sıravi Rayanla
bağlı filmi (Sıravi Rayanı xilas etmək...), məşhur
kino lentini hamı bilir, tanıyır, o filmdə hadisə
xarabazarının içində bir əsas məsələ
hər şeyin fövqündədi: ailənin yeganə
uşağını qorumaq. Müharibənin faciə və kədəri,
çəkilməyən dərdləri bu hər şeyin
fövqündə dayanan məsələdədi. Dediyimiz kimi,
iki Qarabağ müharibəsindən bəhs edən əksər
əsərlərdə hadisələr şəbəkəsi,
olaylar yumağı, adına nə desəniz deyin, - var, amma
bütün bunların fövqündə dayanan nəsnə
yoxdu, özü də yerli-dibli. Bunun özü bəlkə də
təbiidir, çünki həmin mövzu rakursu inanılmaz dərəcədə
dəyişməyi, başqa, tam fərqli üsluba yiyələnməyi,
insan qəlbinin pıçıltılarını başqa
bir mövqedən dinləməyi tələb edir. Müharibə
mövzusu təhlükəlidir, yazdığın əsəri,
həmin o düzgün, uyar mövqeni seçə bilmədikdə
tez bir zamanda şablona, şüar və mənasız nəsnəyə
çevirə bilir.
Orxanın
hekayələri, daha doğrusu, hekayə yazmaq, təhkiyə
qurmaq tərzi çox fərqlidir. "Qırmızı
ayaqqabılar"la "İnziva" (bu hekayə hələ
heç bir yerdə dərc edilməyib) adlı hekayəni
oxuyun, iki fərqli üslub görəcəksiniz. Bu o deməkdir
ki, Orxan orijinal görünməyə yox, tam fərqli yazı
tərzlərinə yiyələnməyə
çalışır. Bacarırmı? Axtarışlar, eksperimentlər
davam edir. Başı bu fərqi yaratmağa
qarışdığından onların necə
qarşılanmağı, anlaşıqlı olub-olmaması
ilə maraqlana bilmir. Ən yaxşısı elə budur. Həcmcə
çox kiçik olan "İnziva" bir neçə mərtəbədən
ibarətdir, insan keçmişindən, zaman boyu rastlaşdığı
əşya və duyğuların basqısından əziyyət
çəkir. Belə olduğu üçün mətndə
hər şey - düşüncənin daxili dinamikası
metaforik planda açıqlanır: Bax, keçidə burulan
qadın külək olub süzüldü, nazildi, kölgə
kimi qaranlığa qarışdı. Maşın
siqnallarına sürtünüb sağ çıxan ətri
burnumu həzlə oxşadı. Bəyaz
çantasının üzündə dolaşan,
qıvrılan qırmızı naxışlar pivə
bakalından qalxan qabarcıqları xatırlatdı.
Orxanın demək olar bütün hekayələrində,
xüsusən bu iki hekayədə əşyalarla təmas,
onları təhkiyə ərazisinə gətirib mənalandırmaq
tərzi çox orijinaldır və qəribədir ki, bu əşyalar
hamılıqla fəzada süzür. Nə mənada? Bir məqamda
sənə elə gələ bilər ki, nəqli də məhz
həmin əşyalar (kitab, çörək
qırıntısı, qovurcuq, köpük...) icra edir. Bu bir
az da qəribə effekt yaradan epitetlər, bənzətmələr
bircə sətirdə də nəfəs dərib dayanmır.
Davam edir, oxuduqca həmin epitetlərin bir-birini necə irəli
apardığının da şahidi olursan. Bu üsul, yəni
metaforaların sırasının getdikcə
sıxlaşması mətni anlamağı çətinləşdirsə
də, bir məqamda gerçəkliklə üz-üzə gəlir,
aydınlıq kor bucaqların olduğu yerdən qalxır,
günəş kimi... Kölgə və işığın
oyunu təhkiyənin sərhədləri boyu rəqs edir,
sözün həqiqi mənasında. "Qırmızı
ayaqqabılar" küysüz mətndir, hər şey,
bütün olub-keçən sükutun dilindən danışılır.
"İnziva"da işıqla kölgələrin rəqsi...
Bu
metaforik plan güzgü rolunu oynayır, bu güzgüdən
baxanda bəlkə də həyatı görə bilərsən,
ancaq qəhrəmanın yadına düşmür bu,
dünyayla onun arasındakı keçid nə qədər
şəffaf olsa da, yol yoxdu, hər addım (torpağa
damcı-damcı düşən addımlar... - bu isə
"Qırmızı ayaqqabılar" hekayəsindəndir...)
onu qaçıb yaxa qurtarmaq istədiyi keçmişə
aparır. İnziva mümkün deyil, bu gerçəklikdə
insan heç özü-özüylə tək qala bilmir,
başqaları eşitsə də o, öz səsini eşidə
bilmir... Bu hekayədə bizi yeyib-gəmirən gerçəklik
metaforik planda ən mükəmməl şəkildə
cızılır. İnsan üçün normal duyğu olan
həssaslıq əlin, dirsəyin nəyəsə
toxunduğu anda qiyamət qopur.
"Qırmızı
ayaqqabılar" hekayəsində yazı metodu bu hekayədəkinə
yaxın olsa da, çox fərqlidir. Metaforik-şərti plan dərinləşdikcə
dərinləşir, baxmayaraq ki, mətn asan oxunur, bəlkə
kiminsə hansı qərinədəsə unutduğu nəğmə
kimi oxunur, nəsrin oynaq janrı olan hekayə keçmişin
səslərini, sönmüş, dayanmış ürəklərin
nəğməsini dirildə bildiyi üçün unikal
imkanlar vəd edir. Hər iki hekayədə yaddaş problemi
var, ancaq kiminsə yaddaşdan əziyyət çəkməsi
anlamında yox, yaddaşın nəfəs alması kontekstində.
Qaranlığın sunduğu sakitlik sərin-sərin bədənimi
çulğadı və yaddaşım nəfəs aldı
("İnziva" hekayəsindən). Bu yaddaş nəfəsi
"Qırmızı ayaqqabılar"da daha sürətli
hiss edilir, "İnziva"da ağır-ağır. Niyə?
Ən azından bunu deyək: "Qırmızı
ayaqqabılar"da şəhid olmuş (Həmin gün 26
sentyabrdır, əzizim. Mən sabah öləcəm.
Müharibənin ilk günü. Adi ölümlərdən
biri. Minaya düşəcəm. Gözlərim dolacaq, amma
ağlamayacam....) əsgər, qırmızı
ayaqqabılı qızın nişanlısı öləcəyini
bilir... Orxan müharibə sözünü bircə dəfə
çəkməklə dərdin ən ağrılı yerinə
toxunub... "Ölümdən əvvəl hər şeyi
xatırlamaq istəyəcəm - avtobusda yanaşı əyləşməyimizi,
sürətdə əvəzlənən şəhər mənzərələrini,
insanların üzünü, yarımçıq oxuduğumuz
kitabların müəlliflərini, telefon nömrəni,
ibtidai sinif rəhbərimizin adını, univerisitetdəki ilk
dərsimizi, xalangilə aparan avtobusun nömrəsini və həmin
günü...".
Hekayədə,
ümumən hekayə janrında da "yaddaş problemi"
var. Bunu izah edək.
2
...Nəsrdə
yazı üslubları, gördüyünü,
şüuraltında, ürəyinin hansısa qatında
saxlanılan nəsnələri qələmə alma metodu bilmədiyimiz
qədər fərqlidir, biz bu fərqləri sadalamaq istədikdə
zənn etdiyimizdən çox şeylər yaddan
çıxır. Adicə hekayə də belədir,
yazırsan, bu proses məhz nələrinsə əvvəlcə
yavaş, sonra sürətlə unudulmasına əsaslanır,
belə bir "unutqanlıq" olmadıqca yazı - hekayə,
ya roman alınmaz. Yazmaq unutmaq sənətidir. Amma bizə elə
gəlir ki, biz nələrsə yada düşdükcə,
xatirələr canlandıqca yazmağa başlayırıq.
Yazanda hər şeyi arxada qoyub hər şeyi sürətlə
unudursan... Nələrsə tez-tez, sürəkliliklə
xatırlanırsa bu artıq son nəfəs anlamına da gələ
bilər, sürəkli yada salmada bədii mətnin hansısa
layı unudulan nəsnələrlə dolur, bu iki lay
arasında qarşılıqlı nüfuzetmə mətnə
hörülən hansısa duyğunu göstərmək,
vizuallaşdırmaq anlamına gəlir.
"Qırmızı ayaqqabılar"da belədir, hər
şey sürəklə yada salınır, son dəfə, elə
bir vəziyyətdə ki, adicə nöqtə boyda bir hadisə
unudulsa, bayaqdan qurula-qurula gələn kompozisiya dağılar;
hekayədə bir yerdə qırmızı ayaqqabılı
qız unutqanlıq edir: sinələrində ağ əmcəkləri
telefon düymələri kimi düzülən itlər
üçün çörək qırıntılarını
yığdığı torbanı götürməyi unudur.
Demək, bu artıq son gündür, insan ikinci belə
unutqanlıq edə bilməz, çünki bunları
xatırlayan qız yox, 26 sentyabrda şəhid olacaq
nişanlısıdır. Qəribədir, bu tarix mənim də
doğum günümə düşür...
"Qırmızı
ayaqqabılar", məncə, Orxanın hələlik ən
yaxşı təhkiyəsi sayıla bilər: metaforik
düşüncəni ən uyar şəkildə lirik,
psixoloji... diskursa çevirə bilməsi ilə. Orxanın
üslubunda çox maraqlı nüanslar var, bütöv mətn
kölgəylə işığın və ümumən səs
və rənglərin oyunundan toxunsa da, o, sanki bir cümləlik
mətn yaradır, məsələn, bu hekayədə o
cümlədən bir neçəsi var: Bakıda insanlar sanki
tənəffüsdə olduğu kimi yaşayırlar, bu şəksiz
ki, çox gözəl bir müşahidədir, eyni zamanda
şüuraltının müdaxiləsidir, Orxan hekayələrdə
modern gedişlər edir, mətn əslində, "mən
sabah öləcəm" deyən adamın kədərinə
çevrilməyə macal gəzir və bu kədər
qırmızı ayaqqabıların, təhkiyənin sel kimi
axıtdığı sirli səslərin, işıq və
kölgələrin fonunda gerçəkləşir. Bu
gedişlərə cəhdin izlərinə onun "İnziva"
hekayəsində də rastlanmaq olur. Həmin hekayədə
arxitektonika quruluşu mürəkkəb olduğundan mətnin
"mərtəbələri" arasındakı əlaqələr
bəzən çox zəif təsir bağışlayır.
Sanki mətləbin çözümü bu mərtəbələr,
səviyyələr arasında ilişib qalır. Sanki hekayənin
içində, bədii mətnin özündə olan nələrsə,
yaxud olmayan nələrsə mənzərənin,
görüntünün daha da tündləşməsi ilə
sonuclanır. "Qırmızı ayaqqabılar" hekayəsinin
arxitektonikası fərqlidir, hekayədə təhkiyə sanki
yuxuyla reallıq arasındakı nazik şülüzlərin
arasıyla keçib maddiləşir. Birinci hekayədə
küy getdikcə çoxalır, burda arındıqca
arınır. Nazik telə dönür, onun qırılma
ehtimalı yuxuyla reallığın, həyatla məzarlığın
sərhədindən keçir.
Oxuduqca qüssəni, dərdin özünü, kədərin
üzünü görmək həmin təhkiyə modusu sayəsində
gerçəkləşə bilir.
Elə
buna görə də bu hekayədə sözlər həm əsasdı,
həm də belə deyək, görünməmək
üçündü, birinci halda qeyd etdiyimiz rəng və səslər
məhz onların içindən çıxır, efirə
qarışır, təsvir məqamlarında bu hal mükəmməl
ifadə olunur, su şüləyinin qıvrım
söyüdlərin altında sivişib pəncərəni
öpməsi, tora dəyib canını itirməsi, su
damcılarının qövsi-qüzeh monitorunda əksi və sair bu kimi fraqmentlərdə
sözlərin çəkdiyi rəsmlərin ilıq rəngləri
anidən qarışır,
ayrılır, yaranan spektrin gözəlliyin özü
olduğuna rahatca aldanmaq istəyirsən, amma bütün
bunların mahiyyətində indicə doğulub insanları,
bütün mahalı yerlə-yeksan edəcək ağrı
da var, yəni dünyada, bu göylərin altında nə
varsa elə sözlərin canındadı, Füzuli demişkən,
söz candı əgər bilirsə insan, bu məqamı
oxuduğun anda uşaqlıqda oxuduğum bir şeirlə
assosiasiya yaranır, əsgər ilk anda döşünü dəlib
keçən yaradan axan qanı qızılgülə bənzədir...
Cavanşir YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 21
may.- S.19.