"Təzkirətüş-şüəra"da
ərəblər, farslar və türklər
Dövlətşah Səmərqəndinin məşhur "Təzkirətüş-şüəra" əsərinin bugünlərdə Azərbaycan dilində nəşri olduqca əlamətdar hadisədir. Və tanınmış ziyalımız, mərhum
Əhmədağa Əhmədovun farscadan kifayət qədər
peşəkarlıqla tərcümə etdiyi əsər
(çapa hazırlayan Lalə Sultanova, elmi redaktoru, professor Tərlan
Quliyevdir), hər nə qədər gec işıq üzü
görsə də, Azərbaycanda ərəb, fars və
türk ədəbiyyatlarının müqayisəli öyrənilməsi
işinə, heç şübhəsiz, təsirsiz
qalmayacaqdır. Çünki bu sahədə nəinki on, hətta
yüzillərlə yığılıb qalmış problemlər
hələ də öz həllini gözləməkdədir.
Qədim
zamanlardan intensiv qarşılıqlı mədəni-mənəvi,
sosial-iqtisadi və siyasi əlaqələrdə olmuş, mənşəcə
bir-birindən fərqli üç etnosun - ərəblərin,
farsların və türklərin bu qədər
yaxınlığı dünyanın ən böyük
paradokslarından biridir ki, həm diferensial, həm də
inteqrativ aspektlərdən daha dərin, daha əsaslı və
daha analitik araşdırmalar tələb edir.
Tərcüməçinin də
xatırlatdığı kimi, Azərbaycan Sovet
Ensiklopediyasında Dövlətşah Səmərqəndinin
fars-tacik təzkirəçisi olduğu göstərilmişdir. "Təzkirətüş-şüəra"nın üslubu (və müəllifin
mühakimə üsulu) isə onun türk olduğunu, ancaq
ümummüsəlman dəyərləri mövqeyindən
çıxış elədiyini nümayiş etdirir.
Əlbəttə, Müsəlman dünyasında
zaman-zaman xüsusi bir sistem yaratmış, demək olar ki,
heç bir mübahisə doğurmayan ərəb-fars-türk
iyerarxiyası vardır. Ola bilsin hansı dövrlərdəsə fars, yaxud türk daha üstün nəzərə
çarpsın, ancaq bütün orta əsrlər boyu bu
cür üstünlük impulsları həmin iyerarxiyanı
dağıtmaq səviyyəsinə çatmır. Ərəbi,
farsı və türkü birləşdirən
ən böyük qüvvə isə məhz İslam dini (və
onun yaratdığı təsisatlar) olmuşdur ki, bu, prinsip
etibarilə, ərəb təfəkkürünün məhsuludur.
Dövlətşah
Səmərqəndi əmindir ki, "fəsahət və bəlağət
ərəblərə məxsusdur... Əcəmlər
bu barədə ərəblərə tabedirlər".
Və yazır: "Xüsusilə şeirin bədi elmində
ərəblərin kamil məharəti vardır. İslamdan
qabaq və sonra ərəblərin çoxlu şairləri
olub, onların divanları fazillər arasında məqbul və
məşhurdur"... Təzkirə müəllifi göstərir
ki, "Allahın peyğəmbəri buyurub: "Məclislərinizi
Əli ibn Əbu Talibin zikri ilə zinətləndirin". Hərçənd həzrət şahi-vilayətə
şeir aid etmək məhz ədəbsizlikdir. Lakin o həzrət
bu fənnə iltifat buyurmuş, onun tövhid, münacat, qəsidə,
maarif, həqaiq, hətta lüğəz, müəmma və
zarafatyana şeirlərindən ibarət olan mübarək
divanı məşhur olduğu üçün... o həzrətin
şeirlərindən iki qitə və bir də lüğəz
bu müxtəsər kitabda zikr olunacaq. Ondan
artıq bəyan etmək bütün elmlərin və həqayiqin
mənşəyi olan o həzrətin fəziləti
qarşılığında ədəbsizlik olar".
Göründüyü
kimi, Dövlətşah Səmərqəndi ərəb
şairləri haqqındakı söhbətə əsl ərəb-müsəlman
tərzində, yəni yüksək bəlağət və fəsahətlə
başlayır. Və Ləbid Əsvəd əl-Bahili, Fərəzdəq
Nəcdi, Dibil ibn Əli Xürai, İbnür-Rumi, Mütənəbbi,
Əbül-Əla Süleyman Məğribi Məəri, Həriri,
Əbülfəth Büsti Məğribi, Müinəddin Təntərani,
Kəb ibn Züheyrdən ibarət on böyük şair
haqqında yığcam məlumat verir. Həmin şairlərin
əsas fəzilətləri isə İslam
qarşısındakı maneələri dəf edib, dinin daha
geniş yayılmasında əvəzsiz xidmət göstərmələridir...
Məsələn, Ləbid Əsvəd əl-Bahili
hələ cahiliyyə dövründə, mövcud ənənəyə
uyğun olaraq, yazdığı qəsidəni Kəbənin
qapısından asmışdı ki, camaat oxusun. Qəsidə Allahın birliyindən bəhs edirdi.
"İqrə" surəsinin ayələri
nazil olduqda Həzrət Peyğəmbər buyurur ki, onları
Ləbidin qəsidəsinin qarşısından assınlar.
Şair ayələrlə tanış olanda dərhal
anlayır ki, onlar bəşər təfəkkürünün səviyyəsindən
çox yüksəkdədir. Odur ki, Həzrət Peyğəmbərin
səhabələri sırasına keçir. Və sonralar
kafir şairlərin həcvlərinə Həzrət Peyğəmbərin
icazəsi ilə məhz Ləbid cavab verərmiş.
Yaxud başqa bir böyük ərəb şairi Kəb
ibn Züheyr İslamı qəbul etməmişdən əvvəl
Peyğəmbərin yaxın adamlarından bəzilərini həcv
eləmişdi. Peyğəmbər
onun qanının halal olduğunu söylədikdə
peşmanlıq keçirən şair Həzrət Peyğəmbərin
şəninə bir qəsidə yazıb hüzuruna tələsir,
İslamı qəbul etdikdən sonra qəsidəni oxuyur.
Peyğəmbər onun günahından
keçməklə yanaşı, əynindəki Yəmən
bürdəsini çıxarıb ona
bağışlayır.
"Təzkirətüş-şüəra"
müəllifi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Xətib
Təbrizinin müəllimi kimi məşhur olan
Əbül-Əla Məəridən də bəhs edir:
"O, Şam şəhərinin Hümüs
civarındandır. Onun fəziləti və
kamil bəlağəti olub, məani və bəyan elmləri
üzrə kitablar yazmışdır. Divanı ərəblər
arasında məşhurdur... Abbasi xanədanı
mədhində Əbül-Əlanın çoxlu qəsidələri
var".
Maraqlıdır ki, Dövlətşah Səmərqəndi
ərəb şairləri içərisində "məliküş-şüəra
vəl-füzəla" təyinli İbnür-Rumidən də
söhbət açır. Və göstərir
ki, "ona "ədibüt-türk" də deyirlər.
O, fazil, alim və fəsahət sahibi olub... Onun
divanı və şeirləri ərəblər arasında məşhurdur.
Şeyxürrəis Əbu Əli Sina... ona
böyük etiqad bəsləyirdi və onun bəzi çətin
şeirlərinə şərh də yazmışdır.
Ədibüt-türk deyir:
Onun
göyərtisini və keşnişini yeyib
Çılpaq
halda şehli otların üstündə duranda
Öz
yerimizə Əmirəl-mömininə
Bu cür göyərti və naxışlı
döşəmə arzu edirik.
"Təzkirətüş-şüəra"nın
müqəddimədən sonrakı ilk fəslinin əvvəlində
qeyd edilir ki, "tufanlar, hadisələr, inqilab və kütləvi
qırğınlar vəziyyətin dəyişməsinə səbəb
olur. Odur ki,
alimlər və fazillər islamdan qabaq fars
dilində şeir və şair adları tapa bilməyiblər.
Amma dillərdə deyilənə görə, fars dilində ilk şeir deyən
Bəhram Gur olmuşdur". Təzkirə müəllifi bir
sıra nümunələr gətirdikdən sonra yazır:
"Buradan məlum olur ki, islamdan qabaq da fars dilində şeir
deyirlərmiş. Amma elə ki. Kəsra və
Əcəm
mülkü ərəblərin əlinə
düşmüş, o qövm din və şəriəti
zahirə çıxarmaq üçün
çalışıb Əcəmin qayda-qanunlarını
örtüb basdırmış, ola bilsin ki, şeiri
qadağan da etmişdir...".
İslamın yayıldığı ilk dövrlərdə
ərəb təəssübkeşliyinin güclü
olması, əlbəttə, təbii idi. Hər nə qədər
"cahiliyyə"nin bilavasitə
övladları kimi təqdim olunsalar da, ərəblər
artıq bir neçə min illik sami xalqları mədəniyyətinin
(akkadlar, aşşurlar və b.) varisi idilər. Və belə
bir zəngin varislik nə farslar, nə də türklərə
qismət olmamışdı... Dövlətşah Səmərqəndi
özünəqədərki mənbələrə əsaslanaraq
yazır ki, "Xülafayi-Raşidin zamanından Sultan Mahmud Qəznəvi
vaxtına qədər
padşahların dərgahında qanunlar, dəftərlər,
əmrlər, qərarlar ərəb dilində
yazılırdı və padşahlar sarayında fars dilində fərmanlar yazmaq eyb hesab
olunurdu"... Hətta bir hökmdara farsca "Vamiq və
Əzra" dastanı təqdim olunanda o demişdi ki, "biz
"Quran" oxuyan adamlarıq. "Quran"dan
və bizim peyğəmbərlərin şəriətindən
başqa bu növ kitablar bizə lazım deyil. Bu kitabı atəşpərəstlər
yazıb, biz onu rədd edirik".
Ərəblərin
farslara qarşı mübarizə aparmasının əsas səbəbi,
heç şübhəsiz, farsların təxminən min illik
tarixi olan dinlərindən - atəşpərəstlikdən
(zərdüştilikdən) əl çəkmək istəmədikləri
idi, halbuki onlarla (farslarla) müqayisədə daha tolerant olan
tanrıçı türklər ərəb hakimiyyəti
üçün elə də böyük təhlükə mənbəyi
sayılmırdılar... Ancaq Müsəlman
dünyası hərbi-siyasi baxımdan tədricən türklərin
əlinə keçdi. Və əslində,
müharibə meydanlarında bir-birlərinin kökünü
kəsməyə hazır olan türklər ərəblərin
qurduğu, farsların isə sülh yolu ilə mənimsəməyə
çalışdıqları həmin Müsəlman
dünyasında tezliklə at oynatmağa başladılar.
Müxtəlif
regionlarda siyasi idarəçiliyə (hakimiyyətə!) yiyələnən
türklər həm ərəb, həm fars,
həm də türk mütəfəkkirlərini, alimlərini,
şairlərini öz saraylarında himayə etmələri
ilə hətta xəlifəyə belə təsir göstərmək
imkanları qazanmışdılar. Təzkirə müəllifi
belə bir səciyyəvi əhvalatı misal gətirir ki,
Sultan Mahmud bir sıra fəthlərdən sonra xəlifənin
yanına nüfuzlu bir imam göndərib xahiş edir ki, ona ad-sanına
layiq ləqəb versin. Xəlifə (ərəb!)
hökmdarı (türkü!) aşağılamaq
üçün (eyni zamanda Sultan Mahmuddan çəkinir,
qarşı çıxmaqdan ehtiyatlanırdı) ona "əmirəl-möminin
vəlisi" ləqəbini verir. Sultana ərz edirlər
ki, "vəli"nin iki mənası var:
həm "dost" deməkdir, həm də "kölə"... Hökmdar dərhal xəlifəyə
yüz min dirhəm göndərib yazır ki, otuz ildir peyğəmbərin
yolunda qılınc çalır, bu pulun müqabilində ona
bir əlif satsın, yəni "vəli"ni, "vali"
eləsin ki, "kölə" ehtimalı aradan qalxsın...
"Xəlifə sultanın fəzilət və
fərasətinin kamilliyinə təəccüb etdi.
Bundan sonra illər uzunu darül-xilafətdən "vali"
ləqəbi ilə əmrlər və hökmlər sadir olurdu".
"Təzkirətüş-şüəra"da Sultan
Mahmud Qəznəvinin son dərəcə mükəmməl
obrazı yaradılmışdır ki, bu mükəmməlliyin
səviyyəsini göstərən ən mühüm cəhət
hökmdarın öz himayəsində olan şairlərə
münasibətidir. Təzkirə müəllifi yazır: "Belə deyirlər
ki, Sultan Yəminəddövlə Mahmudun rikabında həmişə
dörd yüz seçmə şair olardı. Onların
irəlidə olanı və əvvəlincisi Ustad
Ünsüri idi. Bu şairlərin
hamısı özlərini Ünsürinin şagirdi
olduqlarını təsdiq və etiraf edərdilər.
...Axırda
Sultan Mahmud onu öz məmləkətində "məliküş-şüəra"
ləqəbi ilə mükafatlandırdı və əmr verdi
ki, ətraf vilayətlərdə harada xoştəb şair
varsa, öz şeirlərini bu ustada göstərsin, ustad onu
dürüstləşdirib əlahəzrətə yetirsin".
Belə istedadların biri də Firdovsi olur. O Firdovsi ki,
"Tus hakimi ona zülm və haqsızlıq edirdi. O,
hökmdən şikayət etmək üçün Tusdan Qəzneynə
gedir və bir müddət Sultan Mahmudun sarayına gedib-gəlir,
ancaq onun müşkülü həll olunmur. O, gündəlik
xərcini ələ
gətirə bilmir. Axır şairlik etməyə
başlayır, qitə və qəsidələr yazmaqla
camaatdan və ayrı-ayrı şəxslərdən ona
cüzi maaş yetişirdi. O, Ustad
Ünsürinin söhbəti arzusunda idi, lakin Ünsüri
cah-cəlal sahibi olduğu üçün bu arzusu müyəssər
olmurdu".
Dövlətşah
Səmərqəndi aydın şəkildə göstərir
ki, Firdovsi türk hökmdarının sarayına can
atmış, hətta bunun üçün şairlik etməyə
də başlamışdı... "Bir gün
bir hiylə ilə o özünü Ünsürinin məclisinə
saldı. O məclisdə Ünsürinin iki şagirdi -
Əscədi və Fərruxi də hazır idilər. Ustad
Ünsüri Firdovsini kəndli qiyafəsində görüb
zarafatla dedi ki, ay qardaş, şairlər məclisində
şairdən başqa özgə adamlar oturmaz. Firdovsi cavab verdi ki, bəndənin bu fəndə bir az
şüur mayəsi var"... Firdovsinin "hiylə"si o
həddə gəlib çatır ki, Ünsüri ondan
soruşur: "Şahnamə"ni nəzmə çəkə
bilərsənmi?..
Məlumdur
ki, Ünsüri türk hökmdarının sarayında fars ədəbi-mədəni mühitinin
"missioner"i idi. Və bu missiya Sultan Mahmud
Qəznəvini, görünür, elə də rahatsız
etmirdi. Əslində, həmin ənənə
mərkəzdən (ərəb xəlifələrinin
saraylarından) gəlirdi. Saraya cəlb olunmuş fars şairləri həm ərəb, həm də
türk hökmdarlarını mədh edib ruhlarını
oxşasalar da, məhz İran eposunun ("Şahnamə"nin)
motivlərinə, metaforalarına, ifadələrinə əsaslanır,
dəbdəbəli fars dili ilə yanaşı, son dərəcə
romantik İran "tarix"ini - qəhrəmanlığını
da təbliğ edirdilər. Doğrudur, ərəb
saraylarında İran əfsanələrini işə
keçirmək elə də asan deyildi: hər şeydən əvvəl
ona görə ki, ərəb hakimiyyəti çox möhtəşəm
ideoloji əsaslara - islam dininə dayanırdı; ikincisi, həmin
hakimiyyəti kifayət qədər mükəmməl inzibati
idarəçilik sistemi həyata keçirir, heç bir yad
müdaxiləyə imkan vermirdi; üçüncüsü
isə, İran dövlətini məğlub edib iranlılara
islam dinini qəbul etdirmiş ərəblər fars şairlərinin
"Şahnamə" qəhrəmanlarını (və
metaforalarını) saya salmazdılar... IX-XI əsrlərdə yeni-yeni
baş qaldıran, həm öz vətənlərində, həm
də Xilafət-Müsəlman dünyası miqyasında
dövlətlər, imperiyalar yaradan türklərin saraylarında isə
İran-fars mədəniyyətinə az qala ərəb mədəniyyəti
qədər maraq var idi.
Təzkirəçi yazır ki, Ünsüri saray
şairliyinə yeni namizədini - Firdovsini sultanla
görüşdürəndə işarə edir ki, onun mədhinə
bir neçə beyt söyləsin.
Firdovsinin bədahətən dediyi beytlərdən biri
budur ki,
Uşaq
süddən kəsilən kimi
Beşikdə əvvəlcə "Mahmud" deyir.
Beyt
sultanın xoşuna gəlir, göstəriş verir ki,
"Şahnamə"ni nəzmə çəkməyə
başlasın... İstər bu, istərsə də
digər mənbələrdə öz əksini tapmış
məlumatlar xeyli dərəcədə tendensiyalıdır.
Görünür ki, Firdovsinin (əslində, farsların) mənafeyi naminə
uydurulmuşdur. Belə ki, Sultan Mahmud Qəznəvi
şairin istedadını qiymətləndirir,
yaradıcılıqla rahat məşğul olması
üçün ona hər cür şərait yaradır,
vaxtaşırı qəbul edib "Şahnamə"dən
parçalara qulaq asır. Ancaq birdən-birə Firdovsi
onun gözündən düşür... "Təzkirətüş-şüəra"ya
görə, bunun səbəbi sultanın yaxın adamı
Əyazla (Ayazla) Firdovsinin yola getməməsi, onu incitməsi
olmuşdur. Əyaz sultana yalan-doğru belə
bir xəbər çatdırmışdır ki, şair
şiədir. Sultan isə Firdovsiyə qəzəblənmiş,
şiəlikdən əl çəkməsini tələb eləmişdi.
Hökmdarla şair arasında əmələ gələn
soyuqluq onunla nəticələnir ki, "Şahnamə"
müəllifi umduğunu ala bilmir... Sultan Mahmudu
həcv edən Firdovsi müxtəlif yerlərə
qaçır, qocalıb haldan düşdükdə isə
öz vətənində - Tusda gizli yaşayır. Və
guya hökmdar
peşman olub şairə layiq olduğu ənamı
göndərəndə Firdovsi artıq həyatda yox idi.
Dövlətşah Səmərqəndi deyilənlərə
əsaslanıb yazır ki, Firdovsi atəşpərəstləri
(və atəşpərəstliyi) mədh etdiyinə görə
Şeyx Gürgani onun meyit namazını qılmadı. Lakin həmin gecə yuxuda
şairi cənnətdə görüb soruşdu ki, bu mənsəbə
nəyin hesabına çatmısan?..
Firdovsi cavab verir ki, Allahın şəninə dediyim bu beytə
görə:
Dünyada
insanı ucaldan da, alçaldan da Sənsən,
Bilmirəm nəsən, hər nəsənsə, elə
Sənsən.
"Təzkirətüş-şüəra" müəllifi,
hər cəhətdən göründüyü kimi, Sultan
Mahmudu nə qədər yüksək qiymətləndirsə
də Firdovsini onun ayağına vermir. Və müxtəlif
üsullardan istifadə edərək şairi ondan üstün
tutur, müqəddəsləşdirməyə
çalışır... Farslara tanınan həmin
müqayisəyəgəlməz nüfuz Səlcuqilərlə
bağlı olaraq da diqqəti çəkir. Məsələn,
Cəlaləddin Məlik şahın dövründə səltənətin
"bəzəkli bir gəlin" kimi olduğunu deyərkən
dərhal vəzir Nizamülmülkün xidmətlərini xatırlayıb sarayda ona
qarşı edilən haqsızlıqları dilə gətirir.
Əlbəttə,
Dövlətşah Səmərqəndi II minilliyin əvvəllərindən
başlayaraq Dünya hakimiyyəti iddiasında olan (və bu
iddianı doğrultmaq uğrunda uğurla mübarizə
aparan!) türk hökmdarlarına qarşı dura bilməzdi. Onların mədhinə
də şairlər təzkirəsi üçün hətta
həddindən artıq sayılacaq qədər yer
ayırmışdır. Lakin özünü həmin
hökmdarların ən kiçik "qüsur"unu belə
qeyd etməkdən, onları ərəb (islam) dininin, fars ədəbiyyatının
tələbləri mövqeyindən (və səviyyəsindən!)
mühakimə eləməkdən saxlaya bilmir. Bir tərəfdən, "gözəl
dövlət başçısı, fağırların
dostu, təbiətcə ədalətli, mələk kimi pak və
Allaha itaətkar" Sultan Səncərə böyük dəyər
verir, digər tərəfdən isə yazır ki, "o,
dövlətinin axır çağlarında alimlərin maaşını, saleh şəxslərin
məvacibini kəsdi. Bunlar bir daha onun dövlətinin zavalına səbəb oldu... Nəhayət, ğuzlar hücum edib onu həbsə
aldılar. Xorasan vilayətlərinin çoxu, Mavəraünnəhr,
iki İraq və bir çox şəhərlər o
şuluqluqda xaraba qaldı... Sultan ğuzların əsirliyindən
xilas olanda artıq qocalaraq düşkünləşmişdi"...
Sultana aid edilən bu və ya digər
günahlarla ğuzların onu hakimiyyətdən məhrum etməsi
arasında iddia olunan əlaqə elə də məntiqli
görünmür. Və türk hökmdarlarını
məzəmmət edərkən məntiqə əsaslanmaqdan
daha çox hissə qapılması, daha doğrusu, ilk
növbədə ərəb, sonra fars, yalnız axırda
türk təəssübkeşliyinə meydan verilməsi
"Təzkirətüş-şüəra"
üçün səciyyəvidir ki, bu cür milli təvazökarlıq
ərəb-fars-türk iyerarxiyasında ancaq müəyyən
həddə qədər normal sayıla bilərdi.
Dövlətşah
Səmərqəndi Azərbaycan şairi Əbül-Əla Gəncəvi
haqqındakı sözlərini belə başlayır: "Onu ustadüş-şüəra
adlandırırlar. O, dünya və dinin cəlalı
Şirvanşahi-kəbir Axsitan Mənuçehr zamanında
Şirvan mülkünün və onun ətrafının məliküş-şüərası
imiş, şəni böyük və cah-cəlal sahibi olub. Xaqani ilə Fələki Şirvani hər ikisi onun
şagirdi olublar". Təzkirə müəllifi
"Nizamüt-təvarix" əsərinə istinadən əlavə edir ki,
"Şirvan şahları Bəhram Çubin nəslindəndir".
Qədim
Azərbaycan tarixinin görkəmli
araşdırıcısı, professor Həsən Həsənov "Makedoniyalı İskəndər
və Atropat" kitabında (Bakı, 2017) müxtəlif mənbələrə
əsaslanaraq göstərir ki, Bəhram Çubin türk mənşəli
Aşkanilər nəslinə mənsub böyük dövlət
xadimi olmuşdur (səh. 80-83). Həmin qənaət
isə Şirvanşahları müəyyən dərəcədə
farslaşmış türklər kimi səciyyələndirir.
Təzkirədə Əbül-Əlanın şagirdləri
Xaqani ilə Fələkiyə həsr etdiyi sətirlərində
bu dahi şairlərin yaradıcılığı, şəxsiyyəti
yüksək qiymətləndirilir. Onlar "məliküş-şüəra",
Mücirəddin Beyləqani isə "məlikül-kəlam"
olaraq təqdim edilir... Başqa bir məlikül-kəlam Zəhir
Faryabi haqqında isə deyilir ki, o, Qızıl Arslanı belə
mədh edib:
Dünya
hökmdarının
dövlətinin
yümnündən bu aləm
İrəm bağına, cənnət fəzasına
oxşayır.
...Dara və
Keyqubadın əhvalatı əfsanə oldu,
Cəmşid
və Ərdəvanın siyasəti ləğv oldu.
Bu cür
qərarlaşmış səltənəti,
bu
cür dövləti olan padşahlığı
Çoxdandı ki, zəmanə heç kəsdə
görməyib.
Bu məlumat
ona görə maraqlıdır ki, İran şahlarına
deyilmiş (və yüzillərlə qəlibləşmiş!) tərif-metaforalar
indi türk hökmdarının qarşısında dəyərsiz,
qüvvəsini itirmiş elan olunur... Dövlətşah Səmərqəndi
yazır ki, "Zahir bir müddət sultanlara və hakimlərə
xidmət edəndən sonra istefaya çıxdı, elm və
ibadətlə məşğul olmağa başladı... Atabəy Qızıl Arslanın hakimiyyəti
zamanı Təbrizdə vəfat etdi. Sorxabda Xaqaninin və
Mücirəddin
Beyləqaninin qəbrləri yanında dəfn
olunub".
"Təzkirətüş-şüəra"nın üçüncü təbəqəsinin
Şeyx Nizami Gəncəvi ilə başlaması təsadüfi
deyil. Çünki onun
"böyüklüyünü, fəzilətini və kamalını
yazmağa və bəyana gətirməyə qələm və
dil acizdir". Təzkirə müəllifi belə bir rəvayət
nəql edir ki, Qızıl Arslan şeyxi öz hüzuruna çağırmaq
üçün adam göndərir. Gəlib
deyirlər ki, o, hökdarlarla söhbət eləmək istəmir.
Qızıl Arslan özü gəlir. Şeyx hökmdarın gəldiyini bilib qeyb aləmindən
ona elə bir qəbul mərasimi təşkil edir ki,
Qızıl Arslan şeyxin qədəmlərini öpmək
istəyir. Ancaq həmin anda gerçək
aləmə qayıdıb görür ki, "bir
mağaranın qapısında görkəmsiz bir qoca oturub,
qabağında mürəkkəbqabı, qələm,
"Quran", canamaz, bir əsa və bir neçə vərəq
kağız qoyub. O, təvazökarlıqla şeyxin əlini
öpdü, onun şeyxə olan etiqadı ali
dərəcəyə çatdı... Şeyx
onun (Qızıl Arslanın - N.C.) xatirini əzizləyib, hərdənbir
atabəyin görüşünə gedər və onunla
söhbət edərdi".
Təzkirənin
(və təzkirəçinin) Nizami şəxsiyyətinə
olan bu münasibəti, əlbəttə, o dərəcədə
qeyri-adidir ki, bu mövzuda (və miqyasda!) söhbəti davam
etdirməyi daha münasib bilməyib çox mütəvaze
bir səmimiliklə öz idrak-mühakimə səviyyəsinə
enir ki, bu, hökmdar - şeyx - şair münasibətlərinin
müxtəlif dövrlər üzrə təsvirindən ibarətdir.
Həmin təsvir (və münasibətlər!),
tamamilə təbiidir ki, müəyyən
qanunauyğunluqların axtarışı ilə müşayiət
olunur, ancaq bu axtarışların müəyyən bir nəticəyə
gətirib çıxaracağını iddia etmək çətindir.
Dövlətşah
Səmərqəndi "qərinələrin sahibqiranı və
axır zamanın xatəmül-kəlamı"
adlandırdığı Xacə Xosrov Dəhləvi
haqqında yazır: "Əsli türkdür, deyirlər ki,
Kiş şəhərindəndir. Qərşi
hüdudunda yaşayan Həzarəyi-laçindəndir.
Çingiz xan zamanında o, xalq Mavərünnəhrdən
qaçıb Hində gedibdir"...
Xosrov Dəhləvinin şairlikdə
hansı mənsəbə çatdığını
göstərmək üçün təzkirə müəllifi
xatırladır ki, "əmirzadə Baysunqur Əmir Xosrovun
"Xəmsə"sini Nizaminin "Xəmsə"sindən
yüksək tuturdu, lakin xaqani-məğrur Uluğ bəy -
Allah onun yolunu işıqlardırsın - qəbul etmirdi.
Onun Nizamiyə olan etiqadı möhkəm idi.
Bu iki padşah arasında dəfələrlə
bu barədə qızğın mübahisələr baş
verib". Və əlavə edir: "Əgər o
mübahisələr bu zəmanədə baş versə idi,
ömrünü əbədiyyata tapşırmış zəmanə
fazilləri kimin üstün olduğunu göstərərdilər"...
"Təzkirətüş-şüəra"
müəllifi bir çox hallarda ehtirassız təzkirəçi
rolundan kənara çıxır, dövr barəsində, eləcə
də özü haqqında məlumat verir: "Baxmayaraq ki, bu
möhtacın əcdadı canfədalıqlar edib və bu ailənin
səadəti, bəndəzadənin dövləti olmalı
idi, lakin bu miskin bu gün böyük zillətlə bir
parça çörək hasil edir... Bu bəndə gündən-günə
atadan qalan mülkü və mirası satır, türkmənlərin
qapısında durub borc istəyir...".
Təzkirə müəllifinin türkmənlərə,
tatarlara münasibətində xüsusilə XIII əsrdən
sonrakı hadisələrin təsviri zamanı müəyyən
sosial-siyasi diferensiasiya müşahidə olunur. Türk həm quldur, həm
də hökmdardır... Başlıcası isə odur ki,
dünya dahi bir türkün - Əmir Torağayın oğlu
Əmir Teymur Gürganın əmri altındadır... "Aləmin
boyun vuranları onun hökmünə boyun qoydular, tac sahibləri
onun qulluq həlqəsini qulaqlarından asdılar"...
Dövlətşah Səmərqəndiyə görə,
Teymurun övladları dünyanı idarə etməyin
ayrı yolunu seçdilər... Onun "vəfatından
sonra Sultanzadə Xəlilullah Səmərqənd taxtına əyləşdi.
Padşahzadə özü gözəl olmaqla,
xoş xasiyyəti, zərif təbi və açıq əli
var idi. O, sahibqiranın (Əmir Teymurun - N.C.)
bütün səltənəti müddətində
İranı və Turanı xarabaya çevirərək
yığdığı xəzinəni açıb
qoşuna və rəiyyətə neysan buludu kimi... səpələməyə
başladı. Onun dövründə şairlərə
böyük nəvazişlər olundu, onlar şahı mədh
etməklə məşğul idilər"...
"Təzkirətüş-şüəra"nın
əsas "personaj"ları, heç şübhəsiz,
farsdilli (və
müxtəlif xalqlardan olan) şairlərdir ki,
onlar, bir qayda olaraq, hökmdarlara qəsidə yazmaqla,
onları mədh etməklə qiymətləndirilirlər. Hökmdarlar isə islamın müdafiəçisi
və poeziyanın hamisi olan türklərdir. Və odur ki, təzkirənin siyasi coğrafiyası,
prinsip etibarilə, türklüyü, ədəbi
coğrafiyası isə farslığı əks etdirir.
Həm ərəblər,
həm də farslar etnik-mədəni bütövlük olaraq
təqdim edildiyi halda, türklər ayrı-ayrı
coğrafiyaların, tayfa ittifaqlarının, siyasi hakimiyyətlərin
cəmiyyətləri kimi nəzərdən keçirilirlər
ki, bunun da birinci səbəbi orta əsrlərin sonlarına
doğru türklər arasında gedən etnik, coğrafi,
siyasi və s. bölünmə prosesinin geniş vüsət
almasıdır. Təzkirə müəllifinin məhz öz
dövründə, yəni XV əsrdə həmin prosesə,
bir tərəfdən, kifayət qədər detalları ilə,
digər tərəfdən, xeyli dərəcədə
subyektiv (tendensiyalı) yanaşması da onun yalnız ədəbi
deyil, həm də siyasi missiyalı bir şəxsiyyət
olduğunu göstərməkdədir.
Təzkirənin
"Xatimə"sində "məlikül-üməra və
mürəbbiyül-füzəla əmirül-kəbir Nizaməddin
Əlişir" - Əlişir Nəvaidən bəhs edilir. Xatırladılır ki, onun atası "sultani-əzəm
Əbülqasım Babur Bahadurun hakimiyyəti dövründə
dövlətin tədbirçisi, müşaviri və ən
etibarlı adamı hesab olunurdu". Xüsusi
olaraq əlavə edir ki, "türk olmasına baxmayaraq (ifadəyə
diqqət yetirin! - N.C.) fəziləti
tərk etmirdi. O, öz ali himmətini sərf
edirdi ki, oğlu fəzilət libası ilə zinətlənib,
hidayət nuru ilə parıldasın".
Dövlətşah
Səmərqəndi göstərir ki, Əlişir Nəvai
"hələ cavan vaxtlarından iki dilə mükəmməl
sahib olmuşdur: türki şivəsində sahib-fən, farsi təriqəsində sahib-fəzl idi... Sultan Babur şeirşünas və hünərpərvər
bir padşah idi. O, həmişə əmiri-kəbirin təbinin
lətifliyinə afərin deyərdi, onun türki və farsi
şeirlərini oxuyar... afərin deyərdi". Təzkirəçinin
məlumatına görə əmir Əlişir Nəvai
"öz xalis malını riyasız olaraq Allah yolunda xərc
edib məmləkətdə mədrəsələr, məscidlər,
karvansaralar, xəstəxanalar, məqbərələr, xanəgahlar
tikdirmiş və onlardan ötrü təxminən beş yüz tümən dəyərində vəqflər
təyin etmişdir".
"Təzkirətüş-şüəra"
müəllifinin Əlişir Nəvaiyə həsr olunmuş
qəsidəsi də xüsusilə o baxımdan
maraqlıdır ki, bir beyti türkcə, bir beyti farsca, yəni
müləmmə
şəklində olmaqla Nəvainin hər iki dildə
qələm çalmasına ehtiram bildirir.
Əsər İslam padşahının - Sultan Hüseyn
Bayqaranın tarifi ilə başladığı kimi onun tarixi
qəhrəmanlıqlarının xatırlanması ilə
sona çatır. Və Sultan Hüseyn türkdən daha çox bir
müsəlman hökmdarı olaraq tərif edilir... "Asimandan ona verilən hər fəth
Baxıb görürəm ki, başqa bir fəthin müqəddiməsidir"...
Ancaq təsvir olunan sosial, siyasi və ədəbi hadisələrin
xronologiyası göstərir ki, ərəb, fars
və türk "ittifaqı" artıq dağılmaq
üzrədir... "İslam padşahı"
missiyasını isə türklər ələ keçirib
daxili çəkişmə predmetinə çevirmişlər.
Ərəblərlə farslar isə müdrikcəsinə
susub türklərin bir-birlərilə çəkişmələrinin
nə ilə nəticələnəcəyini gözləyirlər,
çünki onlar artıq İslama inansalar da, İslam
padşahlığına inanmırlar...
Nizami
CƏFƏROV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 19
noyabr.- S.8-9.