"Unutqanlıq həyatda həmişə

mövcud olan ölüm formasıdır"

Milan Kundera ilə Filip Rotun söhbəti

Bu müsahibə Filip Rotun Milan Kundera ilə onun "Gülüş və Unutma" kitabının tərcümə edilmiş əlyazmasını oxuduqdan sonra etdiyi iki söhbətə əsaslanır. Görüşlərdən biri Londonda Kundera ilk dəfə onu ziyarət edəndə, ikincisi isə yazıçının ABŞ-a ilk səfəri zamanı baş tutub.

F.R. (Filip Rot): - Sizcə, dünya tezliklə dağılacaq?

M.K. (Milan Kundera): - "Tezliklə" dedikdə nə demək istədiyinizdən asılıdır.

F.R.: - Sabah və ya bir gün sonra.

M.K.: - Dünyanın məhvə doğru tələsdiyi hissi çox qədimdir.

F.R.: - Deməli, bizim üçün narahat olacaq heç nə yoxdur.

M.K.: - Əksinə. Əgər qorxu insanın beynində əsrlərdirsə, bunun, əlbəttə, bir səbəbi var.

F.R.: - Hər halda, mənə elə gəlir ki, bu narahatlıq son kitabınızdakı bütün hekayələrin, hətta açıq-aşkar yumoristik hekayələrin də cərəyan etdiyi fondur.

M.K.: - Əgər uşaq vaxtı mənə birisi desəydi ki, "bir gün görəcəksən ki, sənin millətin dünyadan necə yox olacaq", mən fikirləşirdim ki, bu, cəfəngiyyatdır; ağlasığmaz bir şeydir. İnsan ölümlü olduğunu bilir, amma millətinin əbədi yaşadığını təbii olaraq qəbul edir. Bununla belə, 1968-ci ildə Rusiyanın işğalından sonra hər bir insan Çex xalqının asanlıqla Avropanın üzündən silinə biləcəyi fikri ilə üzləşdi, necə ki, son əlli ildə 40 milyon ukraynalı dünyadan sakitcə yoxa çıxdı - bütün dünya buna zərrə qədər əhəmiyyət vermədi. Litvanın XVII əsrdə güclü Avropa dövləti olduğunu bilirsinizmi? Bu gün ruslar litvalıları yarımçıq qalmış tayfa kimi rezervasiyada saxlayırlar. Onlar hər hansı bir ziyarət üçün bloklanırlar ki, kənarda heç kimin onların varlığından xəbəri olmasın. Millətimin gələcəyini bilmirəm. Şübhəsiz ki, ruslar onu tədricən öz sivilizasiyalarında həll etmək üçün əllərindən gələni edəcəklər. Uğur qazanacaqlarını heç kim bilmir. Ancaq belə bir ehtimal var. Və belə bir ehtimalın mövcud olduğunun qəfil dərk edilməsi kiminsə həyat haqqında təsəvvürünü dəyişdirmək üçün kifayət qədər böyük səbəbdir. Bu gün mən hətta Avropanı kövrək və ölümcül görürəm.

F.R.: - Bəs yenə də Şərqi Avropa ilə Qərbi Avropanın taleyi tamamilə fərqli deyilmi?

M.K.: - Mədəni tarix anlayışı olaraq Şərqi Avropa Rusiyadır, onun kifayət qədər spesifik tarixi Bizansa gedib çıxır. Bohemiya, Polşa, Macarıstan, eləcə də Avstriya heç vaxt Şərqi Avropanın bir hissəsi olmayıb. Onlar lap əvvəldən Qərb sivilizasiyasının böyük macərasında, onun qotika, renessans, reformasiya - Qərbdən qopan hərəkatlarda iştirak etdilər. Məhz burada, Mərkəzi Avropada müasir mədəniyyət özünün ən böyük stimulunu tapdı: psixoanaliz, strukturalizm, dodekafoniya, Bartokun musiqisi, Kafka və Musilin romanının yeni estetikası. Müharibədən sonrakı Rusiya sivilizasiyası tərəfindən Mərkəzi Avropanın (və ya ən azı onun əsas hissəsinin) ilhaqı Qərb mədəniyyətinin həyati ağırlıq mərkəzini itirməsinə səbəb oldu. Bu bizim əsrdə Qərb tarixində ən əlamətdar hadisədir və biz Mərkəzi Avropanın sonunun bütövlükdə Avropanın sonunun başlanğıcı olması ehtimalını rədd edə bilmərik.

F.R.: - "Praqa baharı" zamanı "Zarafat" və "Məzəli məhəbbətlər" romanlarınız 150 min tirajla nəşr olundu. Rusiya istilasından sonra sizi kino akademiyasında müəllim vəzifəsindən uzaqlaşdırdılar, bütün kitablarınız xalq kitabxanalarının rəflərindən yığışdırıldı. Yeddi ildən sonra siz həyat yoldaşınızla avtomobilinizin arxasına bir neçə kitab və paltar qoyub Fransaya getdiniz və orada ən çox oxunan xarici yazarlardan biri oldunuz. Bir mühacir kimi özünüzü necə hiss edirsiniz?

M.K.: - Bir yazıçı üçün bir neçə ölkədə yaşamaq təcrübəsi böyük nemətdir. Yalnız dünyaya bir neçə tərəfdən baxmaqla onu başa düşmək olar. Fransada çıxan son kitablarım xüsusi bir coğrafi məkanı ortaya qoyur: Praqada baş verən hadisələrə Qərbi Avropanın gözü ilə, Fransada baş verənlərə isə Praqanın gözü ilə baxılır. Bu, iki dünyanın təsadüfi görüşüdür. Bir tərəfdən mənim doğulduğum ölkə: cəmi yarım əsrə demokratiyanı, faşizmi, inqilabı, Stalin terrorunu, onun məhvini, alman və rus işğallarını, kütləvi sürgünləri, Qərbin ölümünü gördü. Bütün bunlar tarixin boyunduruğuna qərq olur və dünyaya sonsuz skeptisizmlə baxır. Digər tərəfdən, Fransa: əsrlər boyu dünyanın mərkəzi olub və bu gün ölkə böyük tarixi hadisələrin olmamasından əziyyət çəkir. Buna görə də o, radikal ideoloji duruşlardan həzz alır. Bu, insanın özündən hansısa böyük işin lirik, nevrotik gözləntisidir, lakin bu, baş vermir və heç vaxt da olmayacaq.

F.R.: - Fransada autsayder kimi yaşayırsınız, yoxsa mədəni baxımdan özünüzü evdəki kimi hiss edirsiniz?

M.K.: - Fransız mədəniyyətinə sonsuz heyranlığım var və ona dərin borcluyam. Xüsusən də köhnə ədəbiyyat qarşısında. Rabela mənim sevimli yazıçımdır. Və Didro. Mən onun "Jacques le fataliste" əsərini Lorens Sterni sevdiyim qədər sevirəm. Bunlar bütün zamanların roman formasında ən böyük təcrübəçiləri idi. Onların eksperimentləri, belə demək mümkünsə, əyləncəli, xoşbəxtlik və sevinclə dolu idi, indiki günlərdə qeyd etdiklərim fransız ədəbiyyatından silinib və onsuz sənətdə hər şey öz mənasını itirən bir zamanda olduqca çətindi. Stern və Didro romanını böyük bir oyun kimi başa düşdülər. Onlar roman formasının yumorunu kəşf etdilər. Romanın öz imkanlarını tükənməsi ilə bağlı elmi arqumentləri eşidəndə mən bunun əksini hiss edirəm: öz tarixi ərzində roman bir çox imkanlarını itirib. Məsələn, Stern və Didroda gizlənən romanı inkişaf etdirmək impulsları heç bir izləyici tərəfindən qəbul edilmədi.

F.R.: - Son kitabınız roman adlanmayıb, amma mətndə belə qeyd edirsiniz: "Bu kitab variasiya şəklində bir romandır". Deməli, romandır, yoxsa yox?

M.K.: - Öz estetik mühakiməmə görə, bəli, bu əslində bir romandır. Amma bu fikri kiməsə sırımağa həvəsim yoxdur. Romanın formasında inanılmaz bir azadlıq gizlənir. Müəyyən stereotip strukturları romanın sarsılmaz mahiyyəti kimi qəbul etmək səhvdir.

F.R.: - Amma mütləq romanı roman edən və onun azadlığını məhdudlaşdıran bir şey var.

M.K.: - Roman bədii personajların fəaliyyətinə əsaslanan sintetik nəsrin uzun bir hissəsidir. Və bu yeganə məhdudiyyətdir. "Sintetik" dedikdə, mən romançının öz mövzusunu hər tərəfdən və mümkün qədər tam əhatə etmək istəyini nəzərdə tuturam. İronik esse, roman şəklində povest, avtobioqrafik fraqment, tarixi fakt, fantaziya uçuşu. Romanın sintetik gücü polifonik musiqinin səsləri kimi hər şeyi bir bütövlükdə birləşdirməyə qadirdir. Kitabın bütövlüyü mütləq süjetdən qaynaqlanmır, ancaq mövzu ilə təmin oluna bilər. Son kitabımda belə iki mövzu var: gülüş və unutqanlıq.

F.R.: - Gülüş həmişə sizə yaxın olub. Kitablarınız yumor və ya ironiya vasitəsilə gülüş doğurur. Qəhrəmanlarınız problemə düşəndə bunun səbəbi yumor hissini itirmiş bir dünya ilə üzləşmələridir.

M.K.: - Mən yumorun dəyərini Stalinist terror zamanı öyrəndim. Onda mənim 20 yaşım var idi. Mən həmişə Stalinist olmayan bir insanı fərqləndirə bilirdim, qorxmamaq lazım olan bir insanı müəyyənləşdirə bildim - gülümsəməsi ilə. Yumor hissi tanınmanın etibarlı əlaməti idi. O vaxtdan bəri dünyanın yumor hissini itirməsi məni dəhşətə gətirir.

F.R.: - Son kitabınızda da başqa bir şey var. Kiçik bir məsəldə mələklərin gülüşü ilə şeytanın gülüşünü müqayisə edirsən. Tanrının yaratdığı dünya ona mənasız göründüyü üçün şeytan gülür; mələklər sevinclə gülürlər, çünki Allahın aləmində hər şeyin öz mənası var.

M.K.: - Bəli, insan iki fərqli metafizik münasibəti ifadə etmək üçün eyni psixoloji təzahürdən - gülüşdən istifadə edir. Təzə qazılmış qəbirdə kiminsə papağı tabutun üstünə düşür, dəfn mənasını itirir, gülüş doğur. İki aşiq əl-ələ tutub gülərək çəmənlikdə qaçırlar. Onların gülüşünün zarafat və ya yumorla heç bir əlaqəsi yoxdur; mələklərin varlıq sevincini ifadə edən ciddi gülüşləridir. Hər iki gülüş növü həyatın sevincinə aiddir, həm də ikiqat apokalipsis deməkdir: öz dünyasının əhəmiyyətinə o qədər əmin olan fanatik mələklərin şövqlə gülüşü, sevincinə şərik olmayan hər kəsi asmağa hazırdır. Və hər şeyin mənasızlaşdığını, hətta yas mərasimlərinin də gülünc olduğunu, düşünəndə insan həyatının iki uçurumla məhdudlaşdığını görürsən: bir tərəfdən fanatizm; digər tərəfdən, mütləq skeptisizm.

F.R.: - İndi mələklərin gülüşü adlandırdığınız şey əvvəlki romanlarınızdan "həyata lirik münasibət" üçün yeni bir termindir. Kitablarınızın birində Stalinist terror dövrünü cəllad və şairin hakimiyyəti dövrü kimi xarakterizə edirsiniz.

M.K.: - Totalitarizm təkcə cəhənnəm deyil, həm də cənnət arzusudur - hamının harmoniya içində yaşayacağı, bir ümumi iradə və imanla birləşdiyi, bir-birindən sirri olmayan dünyanın əsrlər boyu dramı. Andre Breton da yaşamaq istədiyi şüşə evdən danışarkən bu cənnəti xəyal edirdi. Əgər totalitarizm bizdə və bütün dinlərdə dərin kök salan bu arxetiplərdən istifadə etməsəydi, heç vaxt, xüsusən də varlığının ilkin mərhələsində bu qədər insanı özünə cəlb edə bilməzdi. Lakin cənnət arzusu reallaşmağa başlayanda orda-burda insanlar birdən onun yolunda duranları tapırlar - və cənnət hökmdarları onun kənarında kiçik bir Kulak tikməli olurlar. Zaman keçdikcə bu Kulak böyüyür və gözəlləşir, qonşu cənnət isə kiçilir, kasıblaşır.

F.R.: - Kitabınızda fransız şairi Elyuar cənnət və Kulak üzərində uçur və oxuyur. Bu, kitabda qeyd etdiyiniz əsl tarix parçasıdırmı?

M.K.: - Müharibədən sonra Pol Elyuar sürrealizmi tərk etdi və mənim "totalitarizm poeziyası" adlandıra biləcəyim şeyin ən böyük nümayəndəsi oldu. Qardaşlığı, sülhü, ədaləti, gözəl sabahı tərənnüm edirdi; o, həmrəylik və təcrid, sevinc üçün ümidsizlik, məsumluq və kinsizliyə qarşı dayandı. Elyuarın Praqa dostu, sürrealist Zavis Kalandra 1950-ci ildə asılaraq edam cəzasına məhkum edildikdə, Elyuar şəxsi dostluq hissini şəxsiyyətüstü idealları naminə boğdu və yoldaşının edamını bəyəndiyini açıq elan etdi. Şair oxuyarkən cəllad öldürüldü.

Həm də təkcə şair deyil. Stalinist terrorun bütün dövrü ümumi lirik dəlilik dövrü idi. İndi hər şey unudulur, amma əsas problem budur. İnsanlar deməyi sevirlər: "İnqilab gözəldir, tək pislik ondan qaynaqlanan terrordur". Amma bu doğru deyil. Şər artıq gözəllikdə mövcuddur; cəhənnəm artıq cənnət yuxusunda var - və əgər cəhənnəmin mahiyyətini anlamaq istəyiriksə, onun yarandığı cənnətin mahiyyətini nəzərə almalıyıq. Kulakları lənətləmək çox asandır, lakin cənnət yolu ilə Kulaklara aparan totalitar poeziyadan imtina etmək həmişəkindən daha çətindir.

Bu gün bütün dünyada insanlar Kulaklar ideyasını yekdilliklə rədd edirlər, lakin eyni zamanda totalitar poeziya ilə hipnoz olunmağa və Elyuarın havaya qalxarkən ifa etdiyi eyni lirik mahnının sədaları altında yeni Kulaklara yürüş etməyə hazırdırlar. Kalandranın yanmış cəsədinin tüstü krematoriumun bacasından göyə qalxana qədər liranın böyük baş mələyi kimi Praqanın üzərində uçur.

F.R.: - Sizin nəsriniz şəxsi ilə ictimaiyyətin, ictimaiyyətin daimi qarşıdurması ilə xarakterizə olunur. Amma şəxsi hekayələrin siyasi hadisələrin fonunda baş verməsi mənasında yox, siyasi hadisələrin şəxsi həyata müdaxiləsi mənasında yox. Daha doğrusu, siz daim siyasi hadisələrin şəxsi həyatınızdakı hadisələrlə eyni qanunlara tabe olduğunu göstərirsiniz ki, nəsrinizi siyasi psixoanaliz adlandırmaq olar.

M.K.: - İnsanın metafizikası eynidir - istər şəxsi həyat sferasında, istərsə də ictimai sahədə. Kitabın başqa bir mövzusunu götürək, unutqanlıq. Bu, insanın böyük şəxsi problemidir: özünü itirmək, özünü itirmək kimi ölüm. Bəs bu mənlik nədir? Bu, xatırladığımız hər şeyin cəmidir. Yəni bizi ölümdə qorxudan keçmişin itirilməsi deyil. Unutqanlıq həyatda həmişə mövcud olan ölüm formasıdır. Bu, sevimli mərhum ərinin solğun xatirələrini saxlamağa çalışan qəhrəmanımın problemidir. Amma unutqanlıq da böyük siyasi məsələdir. Qüdrətli hakimiyyət kiçik bir ölkəni milli şüurundan məhrum etmək istəyəndə mütəşəkkil unutma metodundan istifadə edir. İndi Bohemiyada baş verənlər budur. Müasir Çex ədəbiyyatı, ümumiyyətlə, dəyəri baxımından on iki ildir ki, çap olunmur. Ölən Frans Kafka da daxil olmaqla, 200 Çex yazıçısı qanundan kənarlaşdırıldı; 145 Çex tarixçisi vəzifələrindən uzaqlaşdırıldı; tarix yenidən yazıldı, abidələr dağıdıldı. Öz keçmişini itirən xalq get-gedə özünü itirir. Beləliklə, siyasi situasiya amansızcasına adi metafizik unutqanlıq problemini daim - gündəlik, buna əhəmiyyət vermədən qabartdı. Siyasət şəxsi həyatın metafizikasını açır; şəxsi həyat siyasətin maskalarını götürür.

F.R.: - Sizin "variasiyalar kitabı"nızın altıncı hissəsində baş qəhrəman Tamina yalnız uşaqların yaşadığı bir adaya düşür. Sonda onu öldürənə qədər ovlayırlar. Bu, yuxudur, nağıldır, alleqoriyadır?

M.K.: - Mənə alleqoriya qədər yad heç nə yoxdur - müəllifin hansısa ifadəni göstərmək üçün uydurduğu hekayə. Gerçək və ya xəyali hadisələr özlüyündə əhəmiyyətli olmalıdır və onların gücü və poetikası oxucunu sadəlövhcəsinə ovsunlayır. Bu görüntü məni təqib etdi və həyatımın müəyyən dövründə təkrarlanan yuxular məni ziyarət etdi: insan qaça bilməyəcəyi uşaq dünyasında olduğunu kəşf edir. Və birdən hamımızın ideallaşdırdığı və pərəstiş etdiyi uşaqlıq özünü tamamilə dəhşət kimi büruzə verir. Tələ kimi. Bu hekayə alleqoriya deyil. Amma mənim kitabım müxtəlif hekayələrin bir-birini izah etdiyi, işıqlandırdığı və bir-birini tamamladığı bir polifoniyadır. Kitabın əsas hadisəsi insanları yaddaşdan məhrum edən və bununla da uşaq millətinə çevirən totalitarizm hekayəsidir. Bütün totalitar dövlətlər belə edir. Bəlkə də bütün texniki çağımız bunu edir - gələcəyə kultu ilə, keçmişə biganəliyi ilə, düşüncəsində şübhə ilə. İstənilən uşaq cəmiyyətinin ortasında yaddaşı və ironiyası olan böyük insan özünü uşaqlar adasındakı Tamina kimi hiss edir.

F.R.: - Sonuncu, yeddinci hissədə ümumiyyətlə seksuallıqdan başqa heç nə danışılmır. Niyə bu xüsusi hissə kitabı bağlayır, məsələn, qəhrəmanın öldüyü daha dramatik altıncı hissə yox?

M.K.: - Tamina məcazi dillə desək, mələk gülüşləri arasında ölür. Kitabın son hissəsində bir tərəfdən əks gülüş var, hər şey mənasını itirəndə eşidilən gülüş. Bəzi xəyali bölgü xətti var ki, ondan kənarda hər şey mənasız və gülünc olur. İnsan özünə sual verir: Hər səhər oyanmağım mənasız deyilmi? İşə getmək? Bir şeyə can atırsınız? Sırf burada doğulduğum üçün müəyyən bir millətə mənsub oldum? İnsan bu sərhədə yaxın yerdə yaşayır və özünü asanlıqla qarşı tərəfdə tapa bilər. Bu sərhəd hər yerdə, insan həyatının hər sahəsində, hətta ən gizli yerlərində belə var. Və həyatın ən dərin sahəsi olduğu üçün cinsiyyətin verdiyi sual ən əhəmiyyətlidir. Ona görə də mənim variasiyalar kitabım başqa bir variasiya ilə bitə bilməz, yalnız bu.

F.R.: - Deməli, bədbinliyin çatdığı ən yüksək nöqtə budur?

M.K.: - Mən "pessimizm" və "nikbinlik" sözlərindən ehtiyat edirəm. Roman heç nə bəyan etmir; roman araşdırır və suallar verir. Millətimin məhv olub-olmayacağını bilmirəm və qəhrəmanlarımdan hansının haqlı olduğunu bilmirəm. Mən hekayələr uydururam, onları biri ilə toqquşdururam və bununla da sual verirəm. İnsanın axmaqlığı ondan irəli gəlir ki, bizim hər şeyə hazır cavabımız var. Don Kixot dünyaya qədəm qoyanda dünya onun gözündə bir sirr oldu. Bu, bütün sonrakı tarixi üçün ilk Avropa romanının mirasıdır. Romançı oxucuya dünyanı sual kimi qəbul etməyi öyrədir. Belə yanaşmada hikmət və dözümlülük var. Qətiyyətli faktlar üzərində qurulmuş bir dünyada roman öldü. Marksa, İslama və ya başqa bir şeyə əsaslanan totalitar dünya suallar deyil, cavablar dünyasıdır. Romantikaya yer yoxdur. Hər halda, mənə elə gəlir ki, indi dünyanın hər yerində insanlar anlamaqdansa, qınamağa üstünlük verirlər; sual vermək əvəzinə cavab verin; belə ki, romanın səsi axmaq sarsılmaz insan əminliyinin səs-küylü uğultusu üzərində çətinliklə eşidilir.

Tərcümə: Malik Atilay

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 19 noyabr.- S.28-29.