Hüseyn Cavid və modernizm dalğası

"Bəncə, ədəbiyyat başqa,

siyasət və təbliğat başqadır"

Mustafa Quliyevin 7 dekabr 1926-cı il tarixli "Kommunist" qəzetində dərc olunmuş "Hazırkı türk ədəbiyyatı haqqında" məqaləsində Cavidlə bağlı belə bir fraza var: "Ədəbiyyat və incəsənət haqqındakı məruzə və mülahizələrdə "Sənət - sənət üçündür" - deyə, bizdə köhnə və yanlış nəzəriyyənin bir çox tərəfdarları olduğu anlaşılır. Bizim bəzi ədib və şairlərimiz bu nəzəriyyənin tərəfdarıdır. "Tiyatro və sənətin inkişaf yolları" haqqındakı məqaləmdə "Topal Teymur" haqqında yazmış olduğum mülahizələr münasibətilə məzkur əsərin müəllifi Hüseyn Caviddən bir xüsusi məktub aldım. Burada müəllif pyesə verilən həyati tələblərdən təəccüblənərək deyir: "Bəncə, ədəbiyyat başqa, siyasət və təbliğat başqadır". Buradan böylə anlaşılır ki, hazırkı həyati məsələlərin həlli bilmərrə incəsənətin vəzifəsinə daxil deyildir. Halbuki bütün dünyanı baş-ayaq etmiş inqilab devri hazırkı incəsənət əsərlərinin hər birinə öz haqlı tələbini təqdim edir. Hüseyn Cavid isə bu tələblər münasibətilə sadəcə bir surətdə deyir: "Təbliğat bənim işim degildir". Məgər şair zəmanəmizin ən canlı məsələlərindən böylə asanlıqla yaqasını kənara çəkməlidir? İnqilab qüvvələrinin var qüvvəsilə işləmək devri böyük şairlər yaratmalıdır...".

Əslində, Hüseyn Cavid dövrün maarif komissarı Mustafa Quliyevə ünvanladığı sözlərlə yaradıcılığının estetik qayəsini bəyan etmişdi.

Bu sözlər 1926-cı ildə yazılıb. Amma daha əvvəl, 1906-cı ildə qələmə aldığı "Həyat və meyli-Füyuzat" məqaləsində Əli bəy Hüseynzadə poetik yaradıcılıqda sxematizmi, təbliğçiliyi qəbul etmir və "şairliyin, rəssamlığın hünər meydanı ayrıdır..." deyir. Poeziyada estetizmi ön plana çəkir: "Canım, nəqqaşa, ya rəssama demək olurmu ki, "nə üçün bir dağın zirvəsini, ya üfüqlərdə vaqe olan bir qürubun lövhəsini, mənzərəsini təsvir etməklə məşğul olursan?".

Hüseyn Cavidin "Pənbə çarşaf" şeiri də onun məhz bu məhvərə söykənən estetik kredosunun ifadəsiydi. Cavid bu şeirdə qadın hüququ, yaxud hüquqsuzluğu barədə deyil, daha çox poeziya barədə qənaətlərini bölüşür, ümumiyyətlə, gözəl olan nə varsa hamısının, yəni bütün gözəlliklərin, o halda isə poetik fikrin məna örtüyünə bürünməsini təlim edirdi. Çünki "Gülə çox başqa fər verir yapraq!" deyən Cavidə görə, gizlilik, mübhəmlik şeirə ayrı bir parlaqlıq qazandıracaqdı. "Pənbə çarşaf" Azərbaycan ədəbiyyatında təsiri bu günə qədər davam edən, modern ədəbi əyara çevrilən böyük devrim yaratdı. Təkcə burada, Azərbaycanda deyil, Türkiyədə də bu şeirin təlqin etdiyi kontekstə biganə qalmadılar, hətta 1920-ci illərdə Türkiyə Böyük Millət Məclisində "Pənbə çarşaf" ayrıca müzakirə predmetinə çevrildi. Azərbaycanda isə Məhəmməd Hadi "Pənbə çarşab"a cavab olaraq "Şairi-nəzahətpərvər Hüseyn Cavid bəradərimə" ithafı ilə "Əlvahi-nəfasət" şeirini yazmış, şeirdə Şərq-Qərb dilemmasını aktuallandırmış və "Pənbə çarşaf"da irəli sürülən tezisə qarşı antitezis irəli sürmüşdü. Məsələ burasındadır ki, Hadinin özü də örtülü şeirlər yazırdı və bu, sonrakı dövrdə məhz müəllifinin dil problemi olaraq onun ədəbi taleyinə təsirsiz ötüşmədi. "Bən açıq şeirdən də həzz edərim, // Fəqət ən gizli şeiri pək sevərim". Cavidlə yanaşı, Hadi də o gizli estetikalara önəm verir: "Olurmu kölgəsi nurun? Əvət! Qadındır nur, Onun da kölgəsi vardır: yerin üzündə zükur!". Azərbaycan romantik şeiri qadına nurun kölgəsi, övlada isə qadının kölgəsi" kimi estetik bir anlam verirdi. Yaxud Cavid "Söylə! Dünyada hanki sənətkar, // Kölgəsiz bir rəsmdə sənət arar!?" deyib Hadi ilə eyni estetika və düşüncə sferasında birləşirdi.

Əslində bu, "kəlmə və cümlə ruhun sirlərini çırılçılpaq ortaya atmamalı, bəlkə şəffaf bir sənət niqabıyla bürünmüş buraxmalıdır" deyən Cənab Şəhabəddinin hər iki şairə sirayət etmiş estetik təlqinlərinin nəticəsiydi. Bu mənada "Sənət - sənət üçündür" konsepsiyası türk poeziyasına ilk parnasçı, ilk dekadans, ilk simvolist, bəlkə də ilk modernist Cənab Şəhabəddin tərəfindən, Azərbaycan poeziyasına isə Əli bəy Hüseynzadənin 1906-cı ilin dekabrında yazdığı "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar" məqaləsindən sonra ilk dəfə Hüseyn Cavid yaradıcılığının timsalında daxil oldu. Bütün hallarda estet olan Hüseyn Cavid zaman keçdikcə ruhunda, üslubunda, düşüncə tərzində gizliliyi, qapalılığı daha da dərinləşdirdi və ifadə vasitələrinin mübhəmliyini sona qədər qorudu. Bunu hətta Kontun pozitivizmi ilə Əttarın təsəvvüfünü bir araya gətirərək və birləşdirərək etdi. Və bu, Füyuzat estetikası və Füyuzat ədəbiyyatı idi ki, Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığının ilk illərində Hadinin və Cavidin yaradıcılığı məhz bu ədəbiyyatın rakursunda təhlil və tənqid edilirdi.

***

Hüseyn Cavidin göylər aləminə bağlı nostaljisi ilk kitabının ilk şeirindən - "Hübuti-Adəm"dən başladı. Şeir Adəmin cənnətdən yerə endirilişinin və bu metafizik çöküşün, qürubun, enişin, cənnətdən çıxarılmanın səbəbinin təsvirini verirdi və insanın bu çöküşü, qürubu bütün yaradıcılığı boyu Cavidi düşündürdü.

Modernizm estetikası dünya ədəbiyyatına Norveç şairi Obstfellerin "Özgə planetmiş düşdüyüm məkan!" misrası ilə hərəkətə keçdi. Yaxud fransız Bodlerin Albatrosu yerdə yaşaya bilmədiyi kimi, Azərbaycan şairi Cavidin də ilham pərisi mövcud olmaq üçün bütün mənalarda səmaya, hüdudsuzluğa yönəldi. "Albatros"da "adamlar sıx-sıx yaxalar, iş olsun deyə, // Böyük dəniz quşlarını, albatrosları, // Kəskin çuxurlar üstündən üzən gəmiyə // Eşlik edən o qayğı bilməz dostları. // Amma buraxıldılarmı göyərtələrə, // O göy kralları... // Sərir böyük qanadlarını yerə... // Nə çirkin, nə gülüncdür o gözəl quş indi!.. // Yürüyə bilməz dev qanadları üzündən"… Eyni estetika Cavidin "Peyğəmbər"ində davam edirdi: "Bən fəqət hüsni-xuda şairiyim, // Yerə enməm də, səma şairiyim". Çünki yerdəkilərin, göyərtədəkilərin qulaqları sağır idi və Cavid inanırdı ki, onun ilhamını göyərtədəkilər deyil, yalnız göydəkilər - mələklər və cəbərut aləmi eşidir. Hətta dövrün cahiliyyə düşüncəsini təmsil edən yer əhli "belə davam etsə sonunda qanadların da yanacaq, düşüncən də donacaq", - deyə Cavidə kinayə etsələr də, o: "Bana ilham edər ancaq Tanrım, // Onun eşqilə uçar duyğularım. // O olurkən bana munis, rəhbər, // Niyə yansın da qırılsın şəhpər?" deyə öz estetik kredosunu bəyan etməkdən çəkinmirdi. Amma ilham pərisi hər nə qədər ona "Ərşi-lahutə doğru aç şəhpər" desə də, səmalara, mələklər aləminə pərvaz edən Cavid öz ilham şahpərinin, qanadlarının bir gün yanacağını, yandırılacağını, qırılacağını hiss edirdi: "Şimdi yerdən səmaya doğru dərin, // Pək dərin bir fəza təsəvvür edin, Yüksəlib bir bəyaz qanatlı hüma... // Yorulur, sonra çırpınır, bayılır, // Sönər əvvəlki etila həvəsi; // Uçamaz artıq, iştə son nəfəsi...".

Cavidin sosialist realizmi cəbhəsinə keçid edə bilməməsinin səbəbi təbii ki, ilk növbədə, estetikasının və təmsil etdiyi milli məfkurənin bir-birilə həmahəng olmasıydı. Digər tərəfdən, Cavid sosrealizmin sənətdə Stalin kabusu olaraq icad edildiyini də yaxşı bilirdi. 1907-ci ildə "Füyuzat" dərgisində çap etdirdiyi və "Hər kəs aləmdə bir bəlayə düçar // Olur, amma mənim kimi olamaz" misraları ilə başlayan "Hali-əsəfiştimalımı təsvirdə bir ahi-məzlumanə" şeirini "XX əsrdə Azərbaycan türk ədəbiyyatı" məqaləsində təhlil edən Hənəfi Zeynallı "Bunun böylə "qanlı yarələrlə" yatmış yarı əcaba kimmiş?", - deyə soruşur və dərhal da əlavə edirdi: "Özü aydın söyləyir. "Aman Allah! Odur mənim vətənim!". Bu mənada deyirəm ki, Cavidin də, Hadinin də estetik idealı ilə vətən məfkurəsi bir bütövün tamamlayıcı parçalarıydı və onlar Azərbaycan poeziyasında yeni iqlim qurşağı, yeni estetik düzən yaradırdılar.

Cavid yaradıcılığında "XX əsr məzmununun parametrlərini, qlobal miqyaslı ümidsizliyin təsirlərini" şərh edən və "bu, Cavidin mənəvi dünyasındakı əsl dekadansın göstəricisi idi", - deyə onu romantizmdən daha çox dekadentizm cərəyanının hüdudlarında dəyərləndirən ədəbiyyatşünas Elnarə Akimova haqlıdır: "Cavidin bütün yaradıcılığı həmin ümidsizlikdən, şəxsiyyət amilinin iflasından başlanğıc götürür. O, yalnız dramaturgiyaya özünün bədbin ruh halı ilə gəlmir, yaradıcılığının ilk illərində yazdığı şeirlərdə belə bu çöküşün izləri və səbəbləri yetərincə görünür". Bəs Hüseyn Cavid özü bu dekadans cizgisinə hardan, hansı yolla gəlmişdi? Məncə, bu məqamda ən önəmli olan Cənab Şəhabəddin amilidir. Məsələ burasındadır ki, türk poeziyasını modernizm üfüqlərinə uğurlayan Cənab Şəhabəddin Cavidə İstanbul Universitetində Qərb ədəbiyyatından dərs demişdı və heç şübhəsiz, həmin mühazirələrdə Cənabın sevimli şairləri - Bodler, Mallarme, Artur Rembo barədə də söhbət getmişdi. Təəssüf ki, 1990-cı illərin əvvəllərinə qədər cavidşünaslıq, Cavidin həyat və yaradıcılıq yoluna həsr olunmuş araşdırmalar nə üçünsə Şəhabəddin amilindən sərf-nəzər edib. Şəhabəddin faktoruna ilk dəfə mən Cavidin istintaq materiallarının səhifələri arasında rast gəlmişdim. 1937-ci ildə müstəntiq Cavidə "İstanbulda şair və yazıçılardan kiminlə əlaqəniz vardı?" sualını vermiş və: "İstanbulda Cənab Şəhabəddinin, Xalid Ziyanın və Məhməd Akifin mühazirələrini dinləyirdim" cavabını almışdı. Xalid Ziya da, Cənab Şəhabəddin də ədəbiyyati-cədidənin, yeni ədəbiyyatın qurucuları, eyni zamanda türk ədəbiyyatında "Sənət - sənət üçündür" kredosunu təmsil edən yazıçılar idi, dediyim kimi, türk ədəbiyyatında modernizm dalğası daha çox bu iki ədibin yaradıcılığında qabarmağa başlamışdı və Xalid Ziya "Bəncə, ədəbiyyat birdir, o da sənət içindir", yaxud Cənab Şəhabəddin "Ədəbiyyatdan məqsəd ancaq ədəbiyyatdır və ədəbiyyat üçün gözəllikdən başqa qayə tanımıram" deyirdi.

Mustafa Quliyevin yazdıqlarına rəğmən, romantizmin manifestində - "Kromvel"in ön sözündə Hüqonun dediyi kimi, dünya və onun ədəbiyyatı üçün yeni əyyam başlamışdı. Cavid bolşevik inqilabına etina etməsə də, bilirdi ki, artıq vaxt gəlmişdir, Azərbaycan ədəbiyyatı estetik yöndən modernizmin iqlim qurşağına daxil olmalıdır...

Azər TURAN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22 oktyabr.-S.16.