12 hekayə, 12 kadr

Samirə Əşrəfin "Mənim üçün qızılgül" kitabı haqqında

Azərbaycan ədəbi mühitində hardansa məşhurlaşan bir deyim var: Hekayə yazmaq nokautla, roman yazmaq xal fərqi ilə qalibiyyət qazanmaqdır. Bu deyimin kimə məxsus olduğu yadıma düşmür. Amma müasir hekayə texnikasının prinsipləri yeni mövzu və yeni üslub cəhdlərinin karnavalı olduğu üçün bütün janrlar kimi ona da hansısa qəliblə yanaşmaq olmaz. Nəyi necə yazmaq erasının bitdiyi və nəyi yazmağın vacibliyi başladığı bir çağda mövzu titizliyi aktual məsələdir.

Samirə Əşrəfin hekayələr kitabı fraqmental roman təsiri bağışlayır. Əslində, müəllif bir qədər estetik düzəlişlərlə kitabı oxucuya roman kimi təqdim edə bilər. Kitab on iki hekayə, on iki situasiya, on iki tale və bu on ikilərin sosial müstəvidə kollajından ibarətdir. Bütün hekayələr kasıb və ya orta təbəqənin danışdığı konseptual əhvalatlar topluluğudur. Bu, müəllifə zövqsüz yazıçı deməyə əsas verir, əslində. Eyni xarakter, eyni fiziki göstəricilər, eyni mesajlar, eyni üslub. Hətta kitabın ilk üç hekayəsinin birinci cümləsi yuxu ilə başlayır. Bu da o deməkdir ki, müəllifin bu bədii nümunələri həm də eksperimental xarakter daşıyır. Bütün bədii-estetik və bədii-publisistik tərəfləri bərabər bu hekayələr bütün dövrlər üçün koloritli, səlis, rəvan bir dilin nümayişi, ekspedisiyasıdı. Samirə Əşrəf real tale hadisələri ilə təxəyyülündəki yeni dünyanı və yeni obrazları qarışdıra bilmir. Bu da hekayələrin təsir gücünü azaltsa da, reallıq və olmuşların proyeksiyası o qədər dəqiqdir ki, oxucu və mətnlər arasında kommunikasiya qırılmır.

Obrazlarının əksəriyyətini qadınların təşkil etməsi, qaçqın həyatının, kasıb və baxımsız sosial şəraitin onları necə deformasiya etdirməsi, qadınların bu coğrafiyada keçirdiyi ağır və soyuqqanlı həyat tərzi kitabın əsas məzmununu təşkil edir deyə, "Mənim üçün qızılgül" həm ədəbiyyatımız üçün mindəbir hadisə olan feminist təhkiyə xarakterinin bütün səhifələrə dağıldığı ədəbi nümunə hadisəsidir. Təəssüf ki, ədəbi tənqidçilər və hazırlıq oxucular (sıradan oxucu ilə işimiz yoxdu) bu vacib detalı gözdən qaçırdı. Müəllif qadın hüquqlarının ictimai formada pozulmasını göstərməsə də (ya buna cəsarəti çatmayıb, ya da bu onun üslubu üçün qəbuledilməzdi, bilmirəm), sosial-iqtisadi və sosial-mədəni müstəvilərdə qadınların hansı əziyyətlərə dözməsini, demək olar ki, real kadrlarla göstərə bilib.

Samirə Əşrəfin publisistik yaradıcılığı təəssüf ki, hekayələrinin boynunu aşağı salmağa məcbur edir, onları saf bədii yükdən azad edir (əslində, bu onun yaradıcılığı üçün çox təhlükəlidir), onları real ədəbi nümunə sərgisinə çıxmağa qoymur.

Məsələn: "Zvyagintesvin az qala bütün filmlərində burjuaziyanı, kapitalizmi simvolizə edən bu boz rəngli interyer məhz bunun üçündür. Görünür, rejissor..." ("Soyuducumun kölgəsi").

Cümləni davam etdirə bilmirəm. Növbəti abzas qəhrəmanın təhkiyəsinə uyğunlaşdırılmasaydı bütün bu həngamənin Zvyagintesvin filmləri haqqında yazılmış bir essenin və ya təhlil yazısının epiqrafı olduğunu düşünəcəkdim.

Və ya "Keçmiş daim gələcəkdən yapışıb ona yük olur, sürünməkdən toz qoxuyur. Çox vaxt keçmiş xoşbəxt..." (Açılmayan çətir).

Yenə müəllifə eyni sualı verirəm: Niyə? Nə ehtiyac var esseist mövqeyə keçib topu dirəyə vurmağa? Axı sənin qarşında heç kim yoxdur və bu mövzular sənin üçün əla fəndlərdir. Vur zərbəni qol olsun. Nə ehtiyac var estetik kosmetikaya?

Samirə Əşrəfin hekayələri keçmiş və gələcək arasında get-gəl edən xatirələr və arzular montajıdır həm də. Yazıçının şəxsi həyatı ilə əlaqələndirib hekayələrin düşüncəli rakursunu daraltmaq istəmirəm, amma bu həm də mətnlərinin saflığının və həyatın özündən olduğunu təyin edən əsas simvol və simvolistikadır. Əminliklə deyə bilər ki, Azərbaycan ədəbiyyatında heç bir qadın yazıçı həyatla bu qədər iç-içə hekayələr yaza bilməyib. Kimisi Qərb meylərinin, kimisi Şərq küləyinin, kimisi də absurd yumağın bir ucundan tutub nələrsə yazmağa çalışıb. Samirənin hekayələri yeni dövrün qadınlarının köhnə problemləri və aktual boz rəngləri haqqında kiçik bir sinopsislərdir. Hər biri film olmağa hazırdır bu hekayələrin.

Samirə Əşrəfin əşyalar semantikası da aydın və olqunlaşmış təhkiyəsinin əsas hissəsidir. Onun bütün situasiyalar üçün işlədə biləcəyi, xarakterizə edəcəyi məişət əşyaları var. Soyuducudan çətirə, metrodan qaçqın yataqxanasına kimi içi həyat fışqıran əşyalar. Bu əşyalar gündəlik həyatda o qədər qarşımıza çıxır ki, hekayələrin canlılığının bu üzdən fərqində olmamaq mümkün deyil. Rənglər realdır, hadisələr realdır, Samirə göylə əlləşmir, Samirə üçün yerdəki hər şey yazı üçün materialdır. Müəllifin jurnalistika fəaliyyəti ədəbi fəaliyyətinin katastrofik dərəcə real görünməsinə imkan yaradır.

Samirə Əşrəfin göylərdə (bütün metafizik göstəriciləri ilə) axtardığı yeganə hadisə ölümdür. Kitabdakı hekayələrin hamısında ölümün nəfəsi səngimək bilmir (zövqsüzlüyünə dair daha bir detal). Samirə Əşrəf ölümə soyuqqanlı yanaşa bilir. Onun bütün ətalətini hiss etdirir. Müəllifi öldürə bilir. Müəlliflə obraz arasında ünsiyyəti sıfıra endirib oxucu ilə təhkiyəvari dialoqu maksimuma çatdırır.

Donmuş yumurtalar, açılmayan çətir, abort masası (daha bir feminist mövzu), bitməyən soyuq havalar, qızılgüllər və sair simvolların hamısı həyatı faniliyi ilə ölümün əbədiliyi arasında körpü qurur. Ötən əsrin azərbaycanlı qadın yazıçılarından fərqli olaraq Samirə Əşrəf realizmin diktə etdiyi bütün situasiyalarda modern davranmağı bacarır. Özü öz hekayəsində özünü tənqid edir, nələrisə mətndaxili redaktəyə qurban verə bilir.

Hekayə sənəti üçün vacib olan "dar sahədə paslaşma" taktikası müəllif üçün bilinəndir. Hekayələrin məkanları eynidir, hekayələrin qəhrəmanları eyni cür danışır və bu qədər eyniliklərinin arxasında böyük bir zaman fasiləsi dayanır: Ölüm.

Samirə Əşrəf dekadansdır. Bunun inkarı isə öz hekayələridir.

Qayıdaq əvvəl dediyim nüansa. Nəyi yazmaq probleminə. Müəllif bu problemi çözə bilməyib. Onun mövzuları ənənəvidir. Yazıçı üçün yaşadığı coğrafiya qədər olduğu üçün Samirəni bu mövzuda qınamaq olmur. Yüz il əvvəlin mətnləri hələ də aktualdısa, deməli, kütləvi mətnlərin mənbəyi və mənsəbi dəyişmir.

Rəvan CAVİD

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 29 oktyabr.- S.32.