Şuşa ziyalılarının
unudulmuş irsi: Hüseyn
Baykara Nəsiman Yaqublunun təqdimatında
Tanınmış
araşdırmaçı və tədqiqatçı
Hüseyn Baykara 1904-cü ildə Şuşada anadan olub. 1920-ci illərdə Bakı Dövlət
Universitetində təhsil alıb. Bolşeviklər əleyhinə gizli
mücadilə aparıb. 1923-cü ildə
həbs edilib. 1927-ci ildə İrana, oradan
isə Türkiyəyə gedib. Azərbaycan mühacirət
mətbuatında
dəyərli yazılarla çıxış
edib. M.Ə.Rəsulzadənin nəşr etdiyi
jurnallarda məqalələri çap olunub. "Azərbaycan
İstiqlal mücadiləsi tarixi" adlı dəyərli
tarixi kitabın müəllifidir. H.Baykaranın böyük mütəfəkkir
Mirzə Bala Məmmədzadənin
yaradıcılığı haqqında olan, 1962-ci ildə
"Azərbaycan" jurnalında çap olunmuş bu
yazısını oxuculara təqdim edirəm.
Nəsiman Yaqublu
Mirzə Balanın
şeirləri
Günlər, aylar, illər keçdikcə yoxluğunun
acısını daha çox duymaqda olduğumuz Mirzə
Balanın məndə bir çox parça şeiri
vardır. Bu şeir parçalarının biri öz əl
yazısı ilə yazılmışdır. Bunları Təbrizdə və İstanbulda 1927-ci
yılda birlikdə yaşadığımız zaman
özü mənə vermiş, bir çoxunu da 1933 ilində
Varşavadan mənə göndərmişdi. Bunların qeyb olması qorxusu zaman-zaman içimi gəmirib
duruyor. Bu şeirləri indi
yayınlamanın sırası gəlmişdir. Çünki Mirzə Balanın həyat və fəaliyyətinə
dair hazırladığım etüd sona ərmək
(çatmaq) üzrədir. Məndə
bulunan şeirlərinin həpsini bu etüdə qoymaq metoda
(üsula) uymaz. Bu şeirlərdən bəzi
parçaları etüddə söz konusu (mövzusu) ediyor və
təhlilə çalışıyorum. Hər
şeydən öncə şeirlərin tümünü
"Azərbaycan" dərgisində yayınlamaq istiyorum.
Şeir,
şair və sənətçi haqqında bir neçə
söz:
Bilirsiniz ki, türlü təmayüllü şair və
yazarlar vardır. Ədəbiyyat tarixinin bizə göstərdiyinə
görə, bəzi şairlər evlərinə qapanır,
eşqdən, aşiqdən və məşuqdan bol-bol söz
edər dururlar... Ortada nə sevən, nə
sevilən, nə də sevgi vardır. Fəqət,
bu kimi şairlər kəndi xəyalları içində sevərlər,
sevdiklərinin vəfasızlığından yana-yaxıla
şikayət edər, bəzən də küsər və
ağlarlar. Böylələrinə
sentimantal (hissi) şair deyilir.
Bəzi sənətçilər də toplum içində
yaşadıqları halda toplumun arzularına, dərdlərinə,
ehtiyaclarına qulaqlarını qapamış və biganə
qalmışlardır. Böylələri sənətdə
gözəli və gözəlliyi arar, başqa heç bir
şey onları ilgiləndirməz. Onlarca
sənət sənət üçündür, sənətin
yaşanılan gerçək həyatla heç bir ilgisi
yoxdur. Məmləkət hərbə girər, məğlub
olur, millət iztirab çəkər, ac qalar, vətən
işğala uğrar, qanlı və çətin
böyük milli mücadilə başlar, fəqət o:
"Dün
qəhqəhələr yüksəliyorkən evinizdən
Məndim
keçən ey sevgili sandalla dənizdən..."
- deyə yazar durur. Çox
yazıq, böylə qüvvətli ilham qaynağı olan bir
şair milli mücadilə tarixindən nə şahəsər
konular bulub yazamazdı?! İstəsəydi,
yunanlıların "Odisə" -
"İliada"sına, finlərin "Kalevala"sına və
almanların "Nibelungen"lərinə bənzər nə
şahəsərlər yarada bilirdi.
Y.P.Sartre:
"Çağımızın gerçəkləri"
adlı əsərində, sənət sənət
üçündür fikrini savunanlara (qoruyanlara), böylə
ədəbiyyat yapmaq "Konuşmaq üçün
konuşaqdır" deyir. Sənət həyat
üçündür - görüşünü savunanlara
(qoruyanlara) haqq verərək, "Ədəbiyyat
insanlığın durumuna sıxı-sıxıya
bağlı bir şeydir, böylə olunca da insanların
bütün sorumluluğunu içinə alır" deməkdədir.
Bu acıdan baxılırsa, Mehmet Akifin Çanaqqala şəhidlərinə:
Sana dar gəlməyəcək
məqbəri kimlər qazsın?..
Göməlim
gəl səni tarixə, desəm sığmazsın!
- misraları yuxarıdakı estetik misraların
yanında nə qədər həyati, canlı, hərəkətli
və olaraq götürülür...
İştə şair və ya sənətçi
yaşadığı toplumun bir parçası olur da toplumun
arzularını, ehtiyaclarını, acılarını və
sevinclərini paylaşarsa, o zaman sənətçi
sorumluluğunu anlamış və yüklənmiş olur. Mirzə Bala böylə bir
tip yazar və sənətçi olaraq Azərbaycanda -
Bakıda həyata atılmışdır.
Mirzə Bala 1898-də Bakıda, Abşeron
yarımadası köylərindən birində
doğulmuşdur. Babasını kiçik yaşda qeyb
etdiyi üçün annəsi tərəfindən digər
iki qardaşı ilə birlikdə baxılmış və
böyüdülmüşdür. Məktəb
çağlarında iyi (gözəl) söz söyləmə
qabiliyyəti, müntəzəm çalışması və
ciddiyyətilə sivrilmişdir. Birinci Dünya
savaşında Bakıda ilk olaraq "Aşıq Söz"
qəzetəsinə yazı yazmaqla basın həyatına
atılmış və gizli quruları "Muhammədiyyə"
adlı cəmiyyətdə arkadaşı Cəfər
Cabbarlı ilə birlikdə çalışmış, nitqlər
söyləmiş və yazdığı şeirləri oxumuşdur .
1917-ci il Rus ixtilalının (inqilabının)
başlanğıcında Mirzə Balanı sivrilmiş və
idealist bir gənc olaraq siyasi və milli hərəkata
qarışmış görüyoruz. Azərbaycanın
istiqlalına qovuşduğu 1918-ci ildən 1920-ci ilin
nisanına qədər Mirzəni gənclər arasında rol
almış və məsuliyyət qəbul etmiş bir yazar və
siyasət adamı olaraq tanıyoruz. Bakının
ruslardan qurtuluşu bir pyes şəklində Azərbaycan teatr
səhnəsində təmsil edilmək istəniyordu. Cəfər Cabbarlı ilə Mirzə Bala
ayrı-ayrı iki pyes yazmışlardı. Hər ikisi də səhnədə təmsil edildi.
Mirzənin pyesi daha çox bəyənilmiş
və birinciliyi almışdı. Nə
var ki, Mirzənin siyasi həyatının
yüklülüyü onun ədəbi fəaliyyətini
basdırmış və ikinci plana atmışdı. Mirzə Bala kəndi şair və ədib
yönünə heç önəm verməzdi. Yazdığı şeirləri toplamaz və ötəyə-bəriyə
buraxırdı. Onun bu halını bildiyim
üçün əlimə keçəni saxlardım.
Bəzən yazdığı şeiri mən
alıb saxlayacağım deyə, kibrit çəkər yaxar
və sonra mənim sinirləndiyimi görüncə gülərdi.
Qızıl kommunist idarəsi Azərbaycana yerləşdikdən
sonra Mirzə Balanı biz "Müsavat" partisi yeraltı
təşkilatının lideri rolunda görüyoruz. 1924-cü ildə
Bakını tərk etmək zorunda qalmış və
İrana keçmişdir. 1927-ci ilə qədər
məni Təbrizdə Mirzə Bala ilə buluşdurdu.
Eyni il İstanbula bərabər gəldik. Mühacirət həyatında
arkadaşlığımız uzun sürə davam etdi. Mirzə Bala şeirlərində bizə
çeşidli çöhrələriylə görünməkdədir.
O, bəzən bir aşiqdir, bəzən üsyankar bir ruh
daşıyır, bəzən də vətən və
istiqlal həsrəti və atəşi ilə yanan bir
inqilabçıdır. Burada onun bəzi şeirlərini tarix
sırası ilə təqdim ediyorum, bəzilərinin tarixi
yoxdur, şeirlərində başlıq qullanma adəti də
yoxdu...
Baharlardan
birər çiçək, birər koku, birər rənk
Alınaraq xəlq edilən bir çiçəyə bənzərsin.
İlk
baharın sabahında çiçəklərin üstündə,
Bir könültək titrir əsən kəpənəyə
bənzərsin.
Şairlərin
ilhamısan, ilhamların ilhamı,
Rəssamları xaliq edən bir əməyə bənzərsin.
Məyuslara
bir ümidsən, cansızlara bir cansan,
Adəmlərə ruh gətirən ilk mələyə
bənzərsən.
Yol bilməyən
azğınlara göydən gələn bir səslə,
Cənnətlərə qapı açan bir diləyə
bənzərsən.
Həyatları
zülmət olan məhzunlarçın bir aysan,
Gözləri
ac insanlarçün çiyələyə bənzərsən...
Şeir qurşun qələmlə yazılmış və
sonra səhifə başdan-başa bir X işarəti ilə
çizilmişdir. Səhifənin ətrafında qara qələmlə
bir kaç intizamsız fiqurlar çizdikdən sonra iki dəfə
"Mirzə Bala" - deyə yazmışdır.
***
Sevgi xariqələr yapan qüvvətdir - Bisütun dağını
o idi yaran.
Nəbilərə sordum məhəbbət nədir? - Dedilər ki: odur
böyük Yaradan...
***
O gündən
ki, sana Tanrı dedim bən - Zahid cəhənnəmlə
qorxutdu məni,
Halbuki sevgiylə gözəllikdən - İbarət bir
vücud bilirəm səni.
***
Mirzə bəzən uzun-uzun dalar
düşünürdü, nə düşünüyordu o,
hangi aləmə dalmışdı? Kimsə bilməzdi, bəzən
bu dalğınlıq içində bir qitə, bir misra
şeir yazar, buraxırdı masanın üstünə, nə
tarix, nə isim heç bir şey bulunamazdı bunlarda.
İştə (budur) bunlardan üç ayrı-ayrı qitə:
Şəbi
yeldaya bənzər o qarə gözlərin,
Hicranlı gözlərin, sənin avarə gözlərin.
Durmaz ki,
rahət, oynuyor həmişə qanın,
Mehparə
gözlərin yenə səyyarə gözlərin...
(Bu parça tarixsiz və imzasızdır).
***
Oxşa sən
ey göyün Ayı, yıldızı!
Yatan şu məzarda əziz Çingizi.
Bir
çiçəkdi onu fələk söndürdü,
Bağı həyatımdan alıb yoldurdu.
(Mirzə
Bala, Bakı 1923, kiçik yaşda ölən qardaşı
Çingiz üçün yazmışdır)
***
İlhamımı
gözlərindən aldım -
Əfkarımı sözlərindən
aldım,
Olduqca
cida əməllərimdən -
Təskinliyi dizlərindən
aldım...
(Mirzə
Bala, 4 eylül (sentyabr) 1927,
İstanbul. Bu parçayı annəsi üçün
yazmışdır)
(Ardı var)
"Azərbaycan"
aylıq kültür dərgisi,
Nisan -
mayıs - haziran 1962, il:
11,
sayı: 1-2-3 (121-122-123)
Hüseyn BAYKARA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 29
oktyabr.- S.30.