Nizami fəlsəfi dünyasına Firəngiz
Əlizadənin çağdaş baxışı
"Dünya ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndəsi, dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri
Nizami Gəncəvi bəşəriyyətin bədii fikir
salnaməsində yeni səhifə açmış nadir
şəxsiyyətlərdəndir. Nəhəng sənətkarın
xalqımızın mənəviyyatının ayrılmaz hissəsinə
çevrilmiş parlaq irsi əsrlərdən bəri Şərqin
misilsiz mədəni sərvətlər xəzinəsində
özünəməxsus layiqli yerini qoruyub saxlamaqdadır.
Nizami Gəncəvi ömrü boyu dövrün
mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən
olan qədim Azərbaycan şəhəri Gəncədə
yaşayıb-yaradaraq, Yaxın və Orta Şərq fəlsəfi-ictimai
və bədii-estetik düşüncə tarixini zənginləşdirən
ecazkar söz sənəti incilərini də məhz burada ərsəyə
gətirmişdir. Nizami Gəncəvinin geniş şöhrət
tapmış "Xəmsə"si dünya poetik-fəlsəfi
fikrinin zirvəsində dayanır". Prezident
İlham Əliyev cənablarının Azərbaycan
Respublikasında 2021-ci ilin "Nizami Gəncəvi İli"
elan edilməsi haqqında Sərəncamındakı bu fikri
böyük mütəfəkkirin zəngin irsinə verilən
ən yüksək dəyərlərdən biridir.
Nizaminin sönməz poetik ruhunun əks olunduğu
yaradıcılığı Üzeyir Hacıbəyli, Qara
Qarayevdən başlayaraq müxtəlif nəsil Azərbaycan bəstəkarlarının
daima müraciət etdikləri sonsuz mənbə olaraq
qalır. Xalq artisti Firəngiz Əlizadənin böyük
simfonik orkestr və elektron səslər üçün
"Nizami Cosmology" ("Nizami fəzası") adlı
misteriyası bu sıradandır.
Yunan dilindən tərcümədə "ayin" mənası
verən və XIV-XVI əsrlərdə meydana gələn
misteriyanın əsasında müxtəlif mədəniyyətlərə
aid dini, əfsanə, əsatir mövzularla birbaşa
bağlı olan motivlər durur. Musiqidə həmin janrın
oxşar cizgiləri XIX əsrin romantizm dövründə,
opera janrında (R.Vaqner - "Parsifal",1882)
müşahidə olunur.
XX əsr bəstəkar yaradıcılığında
misteriya janrı musiqili səhnə əsərləri
(İ.Stravinski- "Müqəddəs bahar" baleti, 1912) ilə
yanaşı, simfonik yaradıcılıqda (A.Skryabin -
"Prometey" poeması, 1910) rast gəlinir. Yeri gəlmişkən
XXI əsr müasir musiqi tarixində Firəngiz Əlizadənin
"Nizami Cosmology" partiturası böyük şairin
mövzusu ilə bağlı ilk iri miqyaslı
kompozisiyadır.
"Nizami
fəzası"nın dünya premyerası aprel ayının
6-da Londonda, "Pool" konsert zalında dirijor Kiril Karabitsin
(Ukrayna, Fransa) rəhbərliyi ilə "Bournemouth Symphony
Orchestra" tərəfindən baş tutmuşdur. "Şərqdən sədalar" adlı konsert
proqramında milli bəstəkarımızın əsəri
ilə yanaşı, D.Şostakoviçin 12 saylı
simfoniyası və Qara Qarayevin "Yeddi gözəl"
baletindən süita səsləndirilmişdir. Bununla da, Firəngiz xanım D.Şostakoviçin sənətindən
bəhrələnərək formalaşan müəllimi Qara
Qarayevin mütərəqqi bəstəkarlıq ənənələrinin
davamçılarından olduğunu göstərir.
Xüsusi qeyd etmək istərdim ki, xarici musiqi tənqidçiləri
Firəngiz xanımın "Nizami Cosmology" əsərini
A.Skryabinin "Prometey" və "Vəcdin poeması"
ilə müqayisə edirlər.
Əsərin
Bakı təqdimatı iyunun 3-də M.Maqomayev adına
Azərbaycan Akademik Dövlət Filarmoniyasında, bəstəkarın
müəllif gecəsində, Xalq artisti Fəxrəddin Kərimovun
dirijorluğu ilə Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan
Dövlət Simfonik orkestrinin ifasında həyata
keçirilmişdir.
İlk xanələrdə qərar tutan musiqinin möhtəşəmliyi
fəzanı seyr edən Nizaminın obrazıdır. Şair kainat
gözəlliyini dəfələrlə əsərlərində
müxtəlif təsvir vasitələri ilə vəsf edir.
Onlardan biri "Leyli və Məcnun" poemasında
aşağıdakı misralarda öz əksini tapır:
...Gecə
parlayırdı bir gündüz kimi,
Göylər təptəzəydi yaşıl düz kimi.
Qızıl
həmailin şəddələrindən
Qızıl
geyinmişdi göy üzü, bilsən...
...Gecənin
nafəsi fələklə yandı,
Ayın gövhərindən yer işıqlandı.
Göydə
parladıqca nafəylə kövhər,
Ətirlə,
bəzəklə doldu üfüqlər...
Partituranın yuxarı registerində kiçik ritmik
qruplardan ibarət motivlərin hərəkəti göy
üzündə sayrışan ulduzların təsviridir. Xaotik şəkilli
musiqi axını "kainat nizamı leytmotivi"nə
çevrilməklə növbəti bölmələrin
dramaturji konsepsiyasında vacib rol oynayır. Müəllif eyni ailəli alətləri mütamədi
olaraq qoşalaşdırır. Nəticə etibarilə
Nizami dramaturgiyasında ana xəttini təşkil edən ali məhəbbət mövzusunun
qarşılaşdığı şəraitə uyğun bədii
açımına çalışır.
Nizami Gəncəvi
dərin ensiklopedik biliyə malik şair kimi elmin müxtəlif
sahələrini əhatə edən bir çox alimlərin
irsi ilə yaxından tanış
olmuşdur. Bu baxımdan diqqətinizi "Xosrov və
Şirin" poemasından bu misralara yönəltmək istərdim:
...Xoşbəxtlik
iqbalın əlini açdı,
Müştəri
Zöhrəyə gəlib yanaşdı...
Qədim fəza cisimləri elminə görə
Müştəri (Yupiter) oğlan, Zöhrə (Venera) isə
müvafiq olaraq qızdır. Burada iki ulduzun bir-birilə
ünsiyyəti Xosrov və Şirin arasında münasibəti
ilə müqayisə edilir. Firəngiz
Əlizadə tərəfindən müvafiq epizodda arfanın
müşayiətində klarnetlər və fleytaların
ardıcıllaşan dueti səma cisimləri arasında
bağlılığa bir işarədir.
Eyni hal növbəti epizodda yaylı alətlərin xəfif
mehi xatırladan çalğısı fonunda Məcnunun Leyli
ilə səhradakı görüş səhnəsində
baş verir.
Poemada həmin səhnə:
...İki
şam bir teştdə yaxıldı, bilsən,
Ruhları bir idi, birləşdi
bədən.
İki
sap bir tovda eşilmiş oldu,
İki
sürahi də bir sudan doldu..."
- kimi misralarda əks olunur.
Sətirlərdən göründüyü kimi, şair
sevən gənclərin görüşünü müxtəlif
cüt tərkibli ortaq anlayışlarla simvolik müqayisə
edir. Bəstəkar isə öz növbəsində həmin
sətirlərdə səslənən fikrin məna
yükünün açıqlanması baxımından
istifadə olunan alətləri harmonik və ya melodik şəkilli
birləşmələrdə verir. Belə ki, əvvəlki
epizodda bizə tanış duet
anlayışı burada, iki qoboyun, ardınca iki klarnetin
polifonik çarpazlığında özünü göstərir.
Eyni zamanda Piccolodakı fiqurasiyalar ulduzlar
leytmotivi olduğu halda, campanelli və silofonun kanonu
Müştəri və Zöhrə ulduzlarının simvolik
dialoqunun təsviridir. Beləliklə də,
müəllif hər iki parçada dinləyicinin diqqətini
fərqli şəraitdə cərəyan edən hadisələrin
ortaq mənasına yönləndirir.
Vibrafonun
səs həmləsi ilə arfanın gəzişmələri
üzərində qaboyun başladığı soloda Bəhram
Gurun bir hücrənin divarlarına həkk edilən rəsmlərdə
gördüyü "Yeddi gözəl" sanki canlanır:
...Bir həmail
üstə çəkmişdi ustad,
Yeddi şux gözəldi, yeddi pərizad.
Hər
incə təsvirdə min gözəllik var,
Gövhərtək
hər biri gözəl nur saçar...
Poemanın
məzmununda gözəllərin
yaşadığı:"...saraylar qədim astroloji
anlayışa görə hər birinin öz rəngi olan
yeddi planet həftənin hər bir gününə
bağlıdır: 1) Yaşıl saray - Ay - bazar ertəsi; 2)
Qırmızı saray - Mərrix (Mars) - çərşənbə
axşamı; 3) Mavi saray - Üttarid (Merkuri) -çərşənbə;
4) Səndəl saray - (Müştəri), Yupiter - cümə
axşamı; 5) Ağ saray-Zöhrə (Venera) - cümə;
6) Qara saray - Saturn (Zühəl) - şənbə; 7) Sarı
saray - Günəş - bazar günü..." olmaqla fərqli
görünüşə malikdirlər.
Bəstəkar isə öz növbəsində hər
xanım obrazın milli kimliyinə uyğun musiqi elementləri
ilə qısa təsfirini verir. Məsələn, İran gözəlinin
yaşadığı Ağ sarayın cümə günü
ilə yanaşı bağlandığı Zöhrə
ulduzunu eyni zamanda:"...Yaxın Şərqin klassik şairlərinin
əsərlərində göylərin
çalğısı da adlandırırlar..." Onun mövcudluğu daima şənlik, rifah əlaməti
kimi xarakterizə olunur.
"İskəndərnamə"də
həmin məqam:
...Taleyim
açıldı, oldum bəxtəvər,
Zəhra
dəf göndərdi, Müştəri dəftər...
"Yeddi
gözəl" də isə:
...Zöhrə
Surə keçdi, Müştəri qövsə,
Bu ev ziynətlənib, döndü Firdovsə...
- kimi vəsf edilir.
"Xəmsə"də bir çox qədim musiqi alətlərinin
(təbil, şeypur, ud, setar, saz, rübab, barbəd, cəng,
kanon, rud və s.) adlarını çəkilir. F.Əlizadənin
müxtəlif əsərlərinin orkestr düşüncəsində
Şərq musiqi alətlərinin natural ifa üsulları ilə
yanaşı (məsələn, "Dərviş"), Qərb
alətlərinin də imkanlarından bəhrələnən
imitasiya variantları da (məsələn, "Abşeron"
kvinteti) tətbiq olunur. Tədqiqat obyekti
kimi seçdiyimiz əsərin partiturasının ahəng
palitrasına vardıqca müəllifin üslubunun təkamülünü
müşahidə edirik. İran gözəlinin
təsviri ilə bağlı parçada səslənən
tamburino Şərq musiqisi üçün xarakterik 6/8
ölçülü ritm cizgilərlə zəngin dəf alətinin
çalğı imitasiyasıdır.
Növbəti epizodda litavranın müdaxiləsi ilə
yaylı kvintetin aşağı registerdən yuxarıya
doğru sürətlə hərəkəti əsərin məzmununun
yeni ifadə vasitələri ilə zənginləşməsinə
sirayət edir.
Violonçellərlə eyni anda ağır mis
nəfəslilərin fəallığı dramatik
inkişafı sürətləndirməyə başlayır.
Epizodun başlanğıcında faqot və
litavranın unisonunda 6/8 ölçülü ritmik strukturun
variantı nəticəsində musiqinin məzmuna dissonans
intonasiyalar daxil olur. Ön plana "Yeddi gözəl"
poemasından "Xeyir və Şər" hekayəsinin ən
dramatik anı - Şərin bir içim su
qarşılığında Xeyirin gözlərini
çıxartması ilə yaşanan faciə səhnəsi
çıxır:
...Bu
halı görüncə siyirib xəncər,
Quş kimi şığıdı Xeyirin üstə
Şər.
Xəncəri
çırağa çaldı, qanmadı,
Çırağı
söndürdü, qəlbi yanmadı...
Hekayənin
davamında səhranın ortasında yaralı Xeyirin bir
çobanın "...türk baxışlı, xoş hindu
xallı" qızı tərəfindən tapılması
ilə aralarında başlanan dialoq:
...Dedi:
"Vay halına, söylə görüm sən,
Qanlar içindəsən nə üçün, nədən?
Ey cavan,
bu zülmü sənə kim etdi,
Halına yanmadı, buraxdı getdi?"
O dedi:
"Ey mələk, de görüm ki, sən
Pərizadəmisən, ya mələkmisən?
İşim çox qəribə oyundur, heyhat.
Uzundur
başıma gələn əhvalat..."
- əvvəlki dramatik parça ilə kəskin
təzad təşkil edir. Violinlərin tremolo
müşayiətində I qoboyun solosu ilə ara-sıra II
qoboyun qlissandosu həmin diaoloqun təsviridir.
Çelestanın "nizamlı kainat mövzu"sunun əvvəlcə
motiv-hissəcik, daha sonra tam şəkildə müdaxiləsi
ilə paralel campanellinin nöqtəvari kontrapunktu fonunda
fleytaların "sual-cavab" ünsiyyəti iki sevən gəncin
zülmətdən əbədi işığa
çıxışını xatırladır.
Əsərin
növbəti bölməsində şeypurların
fanfarları dinləyiciləri "İskəndərnamə"
poemasında İskəndərin Dara ilə döyüş səhnəsinin
aşağıdakı:
...Yollara
töküldü dəmirdən tikan
Şeypurlar coşduqca qopdu həyəcan.
Üz-üzə
gəlirdi hər iki ordu,
Nə
ürəkdə dinclik, nə gözdə uyğu..."
- misralarının məna yükünə
kökləyir.
Ardınca orkestr unisonların fakturası misralarda təsvir
olunan orduların hər ikisində ümumi coşqu və vəhdətin
rəmzi simvoludur. Bəstəkar döyüş
meydanında duyğusal hisslərin kulminasiyasını tədricən,
ifadə vasitələrinin qənaətlə partituraya daxil edərək
nail olur. Burada fakturanın fasiləsiz
şəkil dəyişmələri gərginliyin
artıb-azalmasına hesablanıb.
Məhz bu qayda ilə davam edən dramaturji proseslər
söhbət gedən bölmənin kulminasiya zamanını
hazırlamağa başlayır. Belə ki, yaylı
kvintetin ardıcıl dalğaları fonunda şeypurlar ilə
kiçik təbilin qətiyyətli zərbələri
döyüşün şiddətli anının təsviridir.
Poemanın:
...Davullar
gurlarkən dəhşət verərək,
Təbilin
dodağından öpürdü fələk,
yaxud:
...O qədər
toz qopmuş tərkə, yəhərə,
Yer
göyə dönmüşdü, göy isə yerə...
- kimi misrlarından baş verən
reallıqların səma cisimlərinin fiziki xassələri
ilə müqayisəsini görürük. İlk
iki sətirdə səmaya ucalan təbil zərbələrinin
gurultusunu fələyə, başqa sözlə, orbitlərin
fasiləsiz dövrünə, növbəti iki misrada isə
orduların qarşıdurması nəticəsində əmələ
gələn toz dumanın göydəki ulduzlar qədər
ölçüyə gəlməzliyinə toxunulur.
Kompozisiyanın final məqamında əsərin
sonluğunun maraqlı dramaturji həllini müşahidə
edirik. Firəndiz
Əlizadə misteriyanın final hissəsinin dramaturji
konsepsiyasını qurarkən "Sirlər xəzinəsi"nin "İnsanın yaranması" adlı
hekayəsinin ilk misralarına müraciət edir:
...Göydə
yaşayanların ən gözəli, ən xası,
Təptəzə yer əhlinin o idi
tək aynası
Canının
şəkli bildi insanlıq o igidi,
Yeddi səma qolunun qızıl bilərziyidi.
Çıxdı
iki beşikdən - qovuşdu cism ilə can,
İki cövhər məğzini mənimsədi ilk
İnsan.
Odur zindan
əhlinin mükafatı, xələti,
Ruh əhlinin
saqisi, sədri, ilham qüvvəti...
Firəngiz Əlizadə final bölmədə
yuxarıdakı parçanın ənənəvi təsvirindən
uzaqlaşaraq sətiraltı məna yükündən
doğan motivləri Nizami obrazları ilə əlaqələndirir. Məsələn,
"Ruh əhlinin saqisi, sədri, ilham qüvvəti..." fəlsəfi
açımında müxtəlif məzmun
axtarışları ilə yanaşı, yaradıcı
insanın ilham pərisinin mənbəyini nəzərdə
tutur. Buna təsdiq kimi "Xosrov və
Şirin" poemasında sənətkar Fərhadın
Şirinə olan saf məhəbbəti naminə Bisütun
dağını yarmağa söz verdiyi epizodda "...Rəssamlar
gözünün mehrabı sənsən..." fikrini qeyd etmək
yerinə düşər.
Musiqinin tərkibində duran möhkəm ritmik özək
fakturanın dəqiq simmetrik quruluşa malik inkişafına səbəb
olur. Yaylı
kvintetin diviziyaları fonunda taxta nəfəslilərin triol
fiqurasiyaları vasitəsilə "...Çıxdı iki
beşikdən - qovuşdu cism ilə can.."
misralarında yerlə göyün fasiləsiz dövrlərinə,
"...Yeddi səma qolunun qızıl bilərziyidi..."
fikrində isə musiqi axınının hər dəfə
yeddi alət arasında paylaşan polifonik
çarpazlaşması müvafiq olaraq planetlərin hərəkətinə
ehyam vurur.
Belə vəziyyətdə davam edən proseslər final
hissənin, eynilə bütün konsepsiyanın kulminasiya
anını yaxınlaşdırır. Partiturada piramida şəklində
alətləşdirmə prinsipinin tətbiqi, natural və
xromatik səs laylarının ardıcıl hərəkəti
möhtəşəm dramatik partlayışla:"...İki
cövhər məğzini mənimsədi ilk İnsan..."
fəlsəfəsinin təntənəsi ilə nəticələnir.
Növbəti
epizodda fakturada müşahidə olunan seyrəlmə,
çalar dəyişikliyi əsərin əvvəlindən
bizə tanış qoşa alətlərin
çıxışına səbəb olur. Musiqinin
məzmunu kainatda mövcud ulduzların maneəsiz
axarlığından yaranan sakitliyin yerdəki insanlar üzərində
hüzurun bərqərar olmasına sirayət etməsinin təsviridir.
Əsərin məhz bu tərzdə, sakit koda ilə
bitməsi gözləntisinə Firəngiz Əlizadə fərqli
yanaşır.
Əsərin
əvvəlindən bizə tanış
Zöhrə planetinin təsvirində müəllif ilkin ritmik
səciyyəni 12/8 variantı ilə əvəzləyir. Ardınca partiturada qoşa xüsusiyyətli alətlərin
növbələşən müdaxiləsi ilə dinamik
canlanma başlayır. Məhz bu zaman Firəngiz
Əlizadə yeni bəstəsinin əsas qayəsini - lakonik
zaman və məkan çərçivəsində Nizami hikmətinin
sətiraltı fəlsəfi əqidəsinin
açımını həyata keçirir.
Böyük şairin:
...Eşqdir
mehrabı uca göylərin,
Eşqsiz, ey dünya, nədir dəyərin?!
...Eşqsiz
bu dünya soyuq məzardır,
Ancaq
eşq evində rahatlıq vardır...
- misralarının məna yükündə bütün gözəlliklər kimi insanın saf məhəbbətdən yarandığını və zəngin mənəviyyatlı şəxsiyyətin kainatın əşrəfi olmaqla bütün ilahi dəyərlərə, həmçinin əsl sevgiyə layiq olduğunu özündə əks etdirir. Çünki bəşəriyyətin gələcək taleyi kamil insanın təfəkkürü ilə sıx bağlıdır. Əks təqdirdə bizi əhatə edən bütün yaranış məhvə məhkumdur.
Firəngiz xanım şairin yaradıcılığının ana xəttini təşkil edən fəlsəfi əqidəsini simfonik orkestrin bir çox ifadə vasitələri ilə yanaşı, elektron səslər kimi müasir ifadə üsullarından istifadə edərək fasiləsiz inkişaf formasında həyata keçirir. XX əsr müasir musiqi sənətində elektron səslər anlayışları fransız əsilli Amerika bəstəkarı Edvard Varezin adı ilə bağlıdır. Firəngiz Əlizadə "Nizami Cosmology" partiturasında E.Varezin simfonik orkestrləşdirmə təfəkküründən bəhrələnir.
Kainat-göy cisimlərinin hərəkət məkanı
kimi deyil, həmçinin idrakın sonsuzluğu simvolu rolunu
oynayır. Məhz belə halda, Nizaminin saysız-hesabsız
sirlərlə dolu hikmət xəzinəsinin kandarından
keçərək mənəvi ruhun təkmilləşməsinə
yorulmadan çalışan fərdlər kamil insan-şəxsiyyət
simasına malik olur. Necə ki, Firəngiz xanımın yeni bəstəsində
bunun şahidi oluruq.
Yavər
Neymətli
Sənətşünaslıq
üzrə fəlsəfə doktoru
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 3
sentyabr.- S.20;21.