Anadilli əruzvəznli şeirimizin poetik
inkişaf yolu
I
Ən geci XIII əsrdən etibarən artıq anadilli
poeziyamız əruz vəznli şeir sisteminə qədəm
qoyur. Bu isə o deməkdir ki, ərəb-fars
poeziyasından şeirimizə təkcə əruz vəzni
deyil, bu vəznlə bərabər, qafiyə, şeirin digər
poetik xüsusiyyətləri, Şərq poeziyasının
mövzu, ideya, mündəricə rəngarəngliyi və
sairə də daxil olur.
Anadilli əruzvəznli poeziyamız hələ ki
ümumi qənaətə görə, Həsənoğlunun
"Apardı könlümü xoş bir qəməryüz,
canfəza dilbər" mətləli qəzəli ilə
başlayır. Bu qəzəldən və ümumiyyətlə, Həsənoğludan
danışarkın, Əkrəm Cəfər yazır: "Azərbaycan
türkdilli şeirinin ilk nümunəsi sayılan Həsənoğlu
qəzəli əruz vəznində, həzəc bəhrinin
birinci, əsas növü qəlibində
yazılmışdır". Bundan əvvəl isə
görkəmli əruzşünas Həsənoğlu və
bütövlükdə anadilli əruzvəznli poeziyamız
haqqında deyir: "Türkdilli Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixini İzzəddin Həsənoğludan başlamaq bizim
üçün bir adət şəklini almışdır.
Guya Həsənoğludan əvvəl bizdə şair
yox imiş. Eyni zamanda, bütün ədəbiyyat tarixçilərimiz
Həsənoğlunun azərbaycanca məşhur qəzəlinin
həm dil, həm üslub və sənətcə uzun bir ədəbi
təkamülün məhsulu olduğu fikrindədirlər.
Həqiqətən, özündən bir əsr sonra
yetişmiş məşhur cağatay şairi Seyfi Səraini
və Osmanlı saray şairi Əhməd Daini özünə
təqlidçi edən, əsərinə nəzirə
yazdıran Həsənoğlunun varlığı və əsərləri
Azərbaycan xalqının XIII, bəlkə də XII əsrdə
inkişaf etmiş bir ədəbiyyata, həm də əruzvəznli
bir şeir mədəniyyətinə malik olduğuna parlaq
sübutdur". Sözsüz ki, Həsənoğlunun
bu qəzəli və sonradan tapılmış azərbaycanca
daha iki qəzəli gözəl sənət nümunələridir.
Və təbii ki, ədəbiyyat tariximizin ilk
anadilli əruzvəznli nümunələri deyildir. Lakin əruzun mürəkkəb bir vəzn
olduğu, eyni zamanda bütövlükdə türkdilli
şeirə, o cümlədən azərbaycandilli şeirə
yatmadığı (sonralar nə qədər inkişaf etsə
də tam yatmayacağı) elə bu nümunələrdən
də görünür. Əkrəm Cəfər bu barədə
yazır: "Bu şeirin vəznini Azərbaycan dili ilə
qarşılaşdırdıqda bir sıra nöqsanlar üzə
çıxır. Lakin bu nöqsanlar Azərbaycan
əruzunun ilk dövrü üçün təbii
sayılmalıdır. Əruz vəzninin
özünəməxsus musiqisində ən mühüm rol
oynayan, onun gözəl, bədii ahəngini yaradan üç
uzun sait səs - A, İ, U Azərbaycan ədəbi dilində
yoxdur. Buna görə də cəmi yeddi
beytlik bir şeirində Həsənoğlu Azərbaycan dilini
altı nöqtədə əruz vəzninə
uyğunlaşdırmalı olmuşdur". Həqiqətən də görkəmli əruzşünas
Əkrəm Cəfərin dediyi kimi, bu nöqsanlar əruzvəznli
anadilli poeziyamızın ilkin dövrü üçün təbii
sayılmalıdır. Lakin elə istər
bu qəzəlində və istərsə də rəməl bəhrində
qələmə alınmış "Necəsən, gəl,
ey yüzü ağım bənim? Sən əritdün
odlara yağum bənim" və yenə də həzəc bəhrində
qələmə alınmış "Əcəb bilsəm,
bəni şeyda qılan kim? Bana bu eşq
odun peyda qılan kim?" mətləli qəzəllərində
Həsənoğlu yüksək sənət nümunəsi
göstərmiş və eyni zamanda özünə qədər
türkdilli əruzvəznli şeirin müəyyən
inkişaf yolu keçdiyini sübuta yetirmişdir.
Həqiqətən də, tədqiqatlar göstərir
ki, Həsənoğluya qədər də ana dilimizdə əruz
vəznində yazıb-yaradan sənətkarlar olmuşlar. Belə ki, bu
baxımdan, böyük hökmdar şairimiz Şah
İsmayıl Xətainin ulu babası Şeyx Səfiəddin
Ərdəbilinin (1252-1334) və təqribən Həsənoğlu
ilə bir dövrdə yaşayıb-yaratmış Nəsir
Bakuyinin adlarını çəkmək kifayət edər.
Səfəvilər sülaləsinin əsasını qoyan,
daha çox sufi bir şeyx kimi tanınan
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, eyni zamanda bədii
yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur.
Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar bu şeirlərin
onun qələminə aid olmasını qəbul etməsələr
də, digərləri onun başqa əsərlərilə bərabər
dövrümüzə biri rəməl bəhrində olmaqla
"Qoydi ğəm ləşkəri yüz könlümə
hamun-hamun, Qara beydəqlü ələmlər uci
gülgun-gülgun" mətləli və digəri müzare
bəhrində olan "Ey rövnəqi-baharü çəmən,
gülmüsən, nəsən? Ey ixtiyarı əldən alan, bülmüsən, nəsən?" mətləli
iki qəzəlinin gəlib çatdığını
söyləyirlər.
Nəsir Bakuyi də, qeyd etdiyimiz kimi, Həsənoğlu
ilə eyni dövrdə, yəni XIII əsrin sonları XIV əsrin
əvvəllərində yaşayıb-yaratmışdır. Onun da
dövrümüzə bir şeiri - Elxani hökmdarı Sultan
Məhəmməd Ulcaytu Xudabəndəyə ithaf etdiyi, rəməl
bəhrində yazdığı "Zar könlüm,
tanrığə qıl gəl səna imanilən, Buldı
rövnəq dinü iman taəti-sübhanilən" mətləli
müxəmməsi gəlib çatmışdır.
Beləliklə, gördüyümüz kimi, hələ
XII-XIII əsrlərdə şairlərimiz klassik poeziyanın əruzvəznli
şeir sisteminin bütün məğzinə yaxşı bələd
olmuş, bu sistemin çərçivələri əsasında
gözəl əsərlər yaratmışlar. Eyni zamanda,
onlar əruzun bir vəzn kimi müxtəlif bəhrlərinə,
yəni əlimizdə olan faktlara əsasən həzəc, rəməl
və müzare bəhrlərinə müraciət etmiş, bu
bəhrlərdə gözəl əsərlər qələmə
almışlar. Bu əsərlər bir daha sübut edir
ki, şairlərimiz əruzun sirlərinə yaxşı yiyələnmişlər
və eyni zamanda əruz ilə Azərbaycan dili də bir-birlərinə
heç o qədər də yad deyillər, yəni əruz vəznində
Azərbaycan dilində yazmaq və daha yaxşı əsərlər
yaratmaq olar.
Lakin XIV əsrin ortalarından vəziyyət bir qədər
dəyişir.
Başqa sözlə desək, biz Qazi Bürhanəddin
və digər şairlərmizin yaradıcılığında
əruz ilə Azərbaycan dilinin bir-birinə o qədər də
uyuşmadığı faktını görürük.
Bu isə tədqiqatçıları istər-istəməz həmişə
bir sual qarşısında qoyur: görən Həsənoğlu,
Bakuyi daha əvvəllər Şeyx Səfiəddin Ərdəbilli
yaradıcılığına nisbətən Qazi Bürhanəddin
yaradıcılığında vəzn ilə dil bir-birinə
niyə uyuşmur? Axı adıçəkilən
sənətkarlar Qazi Bürhanəddindən əvvəl
yazıb-yaratmışlar. Qazi Bürhanəddin
heç olmasa bu inkişafdan çıxış etməli və
onların qoyduğu bünövrə, əsas üzərində
daha da irəli getməli idi. Lakin biz Qazi
Bürhanəddin yaradıcılığında bunun bir qədər
əksini görürük. Bunun səbəbi
nədir?
Qazi Bürhanəddin ədəbiyyat tariximizdə
çox önəmli yer tutan sənətkarlarımızdan
biridir. Belə ki, o, hələlik əlimizə gəlib
çatan faktlara görə istər Azərbaycan ədəbiyyatı
və istərsə də bütövlükdə türk
xalqları ədəbiyyatı tarixində ilk divan yaradan
şairdir. Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar
digər şairlərin, o cümlədən azərbaycanlı
İzzəddin Həsənoğlunun da Azərbaycan və fars dillərində divanları
olduqlarını söyləsələr də, hələ ki
bu divanlar elm aləminə bəlli deyildir. Lakin
Qazi Bürhanəddinin divanı bu gün bizim əlimizdədir.
Və təbii ki, biz bu divanda yüksək sənət
nümunələrilə yanaşı, əruz vəzninin bəhr
əlvanlığını da görürük. Belə ki, Əkrəm Cəfər Azərbaycan əruzunda
işlənən bir sıra növləri Qazi Bürhanəddinin
adı ilə bağlayır. Məsələn, o
yazır: "Biz Qazi Əhməd Bürhanəddinin
"Divan"ını öyrənməmişdən əvvəl
Azərbaycan əruzunda həzəc bəhrinin on
növünün olduğunu iddia edirdik. Bu əsəri
öyrəndikdə onda həzəc bəhrinin yenə
dörd başqa növünə rast gəldik" "Rəcəz
bəhrinin altıncı növü müftə'ilün
müftə'ilün müftə'ilAtün
ölçüsündədir. Buna ərəb və fars əruzlarında rəcəzi-müsəddəsi-mətviyi-mürəffəl
adı verilmişdir. Azərbaycan əruzunda isə bu -
üçbölümlü qısa seyrək rəcəz,
yaxud, "Qazi Bürhanəddin rəcəzi" adlanır... "Qazi Bürhanəddin rəcəzi"
adlanmasının səbəbi budur ki, bu günə qədərki
axtarışlarımızın verdiyi nəticəyə
görə, bu vəzni Azərbaycan şeirində ilk dəfə
XIV əsr şairimiz Qazi Bürhanəddin işlətmişdir".
"Azərbaycan əruzunda münsərih bəhrinin bu
üçüncü növünə
dördbölümlü fA'ilAn ayağlı münsərih
növü, yaxud "Qazi Bürhanəddin münsərihi"
deyilir... Bu növün ikinci adı "Qazi
Bürhanəddin münsərihi"dir, çünki bunu Azərbaycan
şeirində ilk dəfə tətbiq edən odur". Ümumiyyətlə, Əkrəm Cəfərin Qazi
Bürhanəddinin vəzn yaradıcılığı ilə
bağlı dediyi fikirlərdə, yəni bəzi vəznləri
ancaq Qazi Bürhanəddinin adı ilə bağlayıb,
onları xüsusiləşdirməkdə müəyyən
şərtilik vardır. Çünki Qazi Bürhanəddinin
yaradıcılığı və "Divan"ı Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixində ilk bitkin yaradıcılıq
nümunəsi olduğundan, təbii ki, onun
"Divan"ında işləndiyi digər bəhrlər,
növlər və qəliblər də Azərbaycan ədəbiyyatında
yenə də ilk dəfə məhz Qazi Bürhanəddin tərəfindən
tətbiq olunmuş bəhrlər, növlər və qəliblərdir.
Eyni zamanda, məlumdur ki, Qazi Bürhanəddin
ancaq və ancaq rəməl bəhrinin fA'ilAtün fA'ilAtün
fA'ilün ölçüsündə yazılan (heca
baxımından yanaşsaq bu ölçü on bir
hecalıdır) tuyuğ janrının da
yaradıcısıdır. Başqa
sözlə desək, hələ ki biz Qazi Bürhanəddindən
əvvəl tuyuğ yazan ikinci bir şair tanımırıq.
Deməli, Qazi Bürhanəddin əruz vəzninə
və bütövlükdə əruzvəznli şeir sisteminə
yaxından bələd olmuşdur. Lakin
qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu uğurlara baxmayaraq, Qazi
Bürhanəddinin yaradıcılığında
özündən əvvəlki şairlərə nisbətən
vəzn baxımından daha çox sınıqlıq gözə
çarpır. Görkəmli əruzşünas Əkrəm
Cəfər bu məsələlərə
aşağıdakı şəkildə və təbii ki,
çox doğru qiymət verir: "Əsərlərindən
görünür ki, Qazi Bürhanəddin şeir sənətində
həm dil, həm də üslubca özünəməxsus müstəqil
bir yolla getmiş, demək olar ki, heç kimi təqlid etməmişdir.
Bu onun birinci xüsusiyyətidir. İkinci tərəfdən, şair özündən
qabaq şeir, ədəbiyyat dilinə salınmamış
çoxlu Azərbaycan söz və ifadəsini əsərlərinin
dilinə gətirmişdir. Üçüncü
tərəfdən, onun dövründə əruz vəzni
türk dillərinə, xüsusən Azərbaycan dilinə
yeni-yeni tətbiq edilməyə başlanmışdı.
Həsənoğlu və onun naməlum sələfləri Azərbaycan
dilini İran və Orta Asiyadakı sahələrdə, yəni
Şərqi Azərbaycanda və İran Azərbaycanında
işlətmişdilər; buralarda Azərbaycan dili və
şeiri İran təsirli, fars ədəbiyyatı ruhunda bir səciyyəyə
malikdir. Bunu biz Həsənoğlunun məşhur
qəzəlində aydın görürük. Azərbaycan
dilinin qərb sahələri, Qazi Bürhanəddinin
yaşayıb-yaratdığı sahələr isə fars şeiri təsirindən nisbətən uzaq
olmuş, burada Azərbaycan şeiri daha xəlqi bir ruhda
yaradılmışdır. Bu hal Qazi
yaradıcılığının həm dilində, həm vəznində
özünü açıq göstərir. Cəsarətlə demək olar ki, Qazi Bürhanəddin
ədəbi dilə ilk dəfə gətirdiyi xalq sözlərinin
imlasını özü yaratmış, özü təyin
etmişdir. Onun yazılarının sonralar
yaradılıb sabitləşmiş imla normalarına zidd gəlməsinə
də səbəb bu olmalıdır... Məlumdur
ki, bu sözləri əruz vəzninə salmaq, onun qəliblərinə
və təfilələrinə yerləşdirmək birdən-birə
asan olmayacaqdır. Odur ki, Qazi
yaradıcılığının vəznində biz bir
sıra ciddi nöqsanlarla rastlaşırıq"
.
Beləliklə, Əkrəm Cəfərin dediyi bu
sözlərə şərh versək və öz bəzi
mülahizələrimizi də buraya əlavə etsək,
yuxarıdakı mənzərəni daha aydın şəkildə
təqdim etmək olar. Qazi Bürhanəddin XIV əsrdə Anadolunun
ortasında yazıb-yaratdığı üçün
İran, fars təsirindən uzaq
olmuşdur. Eyni zamanda, XIII-XIV əsrlər türk ruhunun daha
yüksəldiyi bir dövr olduğuna görə, Qazi
Bürhanəddin də bu ruha uymuş, əsərlərinin
tam fars şeir sistemi təsirində
olmasını istəməmişdir. Əkrəm
Cəfərə görə İsmayıl Hikmət yazır
ki, "Qazi Bürhanəddinin "Divan"ında
bütün klassik divanlarda görünən minacatlara, nətlərə,
qəsidələrə təsadüf olunmaz. Onun sərkəşi (məğrur - Ə.C.) ruhu
İran ənənəsinin bu çənbərinə də
boyun verməmişdir. Qazinin qəzəlləri
daha çox əruzla yazılmış birər
"qoşma", birər "divan"dır". Eyni
zamanda, türk ruhunun yüksəlişi ilə əlaqədar
olaraq, Orta Asiyada yaranan və səlcuqlarla Anadoluya gələn
folklor üslubunda olan yazılı ədəbiyyat və az
qala yeni bir üslub yaratmaq səviyyəsinə qalxan türk
ruhunun yeni dalğası Qazi Bürhanəddin
yaradıcılığına və eləcə də digər
əsərlərə güclü təsir göstərmişdir.
Bu mənada, Qazi bir növ anadilli ədəbiyyatımızda
hələ tam formalaşmamış, istər bu ədəbiyyatda
və istərsə də bütövlükdə türkdilli
ədəbiyyatda ilk addımlarını atan yeni bir üslub
yaratmış, əruz ədəbiyyatıyla türk folklor ənənəsinin
arasında qalan bir şair olmuş, bunların hansına
üstünlük verəcəyini qəti müəyyənləşdirməmiş
və onları bir-birinə qovuşdurmaq istəmişdir. Təbii ki, Qazi Bürhanəddin
yaradıcılığında gedən bu prosesi biz XIII-XIV və
hətta sonrakı əsrlərdə yaranan digər
türkdilli əruzvəznli əsərlərdə, məsələn,
"Dastani-Əhməd Hərami" və digər əsərlərin
vəznində və dilində görürük. Təbii ki, bu məqamda, tədqiqatçıların,
hətta Həsənoğluyla bağlı dedikləri bir fikir
də yadımıza düşür. Belə ki, tədqiqatçıların
bu barədə dediklərini ümumiləşdirən Əkrəm
Cəfər yazır: "XV əsr ədəbiyyatşünası
Dövlətşah Səmərqəndi "Təzkireyi-Dövlət-şahi"
adlı əsərində, XVI əsr şair və alimlərindən
Aşiq Çələbi "Məşairüş-şüəra"
adlı təzkirəsində Həsənoğlunun azərbaycanca
və farsca hələ tapılmamış iki
"Divan"ı, bunlarda həm əruz, həm də heca vəznində
gözəl əsərlərin, xüsusən azərbaycanca bədii
türkülərin olduğunu göstərirlər. Bu fikri prof. Fuad Köprülü, İsmayıl Hikmət
və başqa tədqiqatçılar da təsdiq və təkrar
edirlər".
Deməli,
bu proses, yəni əruzvəznli poeziyaya, əgər belə
demək mümkünsə, türk ruhu gətirmək problemi,
bir məqsəd olmuş, az qala üsluba
çevrilmiş və şairlər bu məqsədə
şüurlu şəkildə getmişlər. Bu proses səlcuq
türklərinin Orta Asiyadan gəlib Azərbaycanda durmadan
Anadolu ərazilərində yerləşdikləri bölgələrdə
daha güclü şəkildə özünü göstərir.
Belə ki, onlar təqribən Fuad
Köprülünün sözlərilə desək,
"Anadolunun Şərqində yaşsalar da, Azərbaycan
dilində yazmış", lakin Orta Asiyadakı
türklük ruhundan ayrıla bilməmişlər. Başqa sözlə desək, onlar türk ruhlu əsərlərini
ərəbin-farsın dilinə və poetikasına uyğun əruz
vəznində qələmə almağa
çalışmışlar. Bu prosesin, əgər
belə demək mümkünsə, vəzn baxımından nə
qədər uğursuzluğa uğraması isə göz
qabağındadır. Bunun nəticəsidir
ki, Nəsimi və ondan sonrakı şairlərimiz bu prosesdən
yan ötmüş, Xətai isə həm əruz sistemini və
həm də türk ənənələrini müstəqil
şəkildə inkişaf etdirmişdir.
II
Nəsimi anadilli poeziyamızda fəlsəfi, ictimai-siyasi
şeirin əsasını qoyan şəxsiyyətdir. Amma bu fəlsəfi
ictimai-siyasi şeirin içində həzin bir lirika,
böyük bir sənət vardır. Nəsimi,
eyni zamanda anadilli şeirimizdə əruzun imkanlarını
genişləndirən, onu dilimiz, poeziyamız
üçün doğma bir vəznə çevirən ilk sənətkarımızdır.
Əkrəm Cəfər Nəsimi şeirindən
danışarkən yazır: "Füzulidən əvvəlki
Azərbaycan şeiri tarixində ən yüksək mərhələ
olan Nəsimi yaradıcılığı Azərbaycan əruzunun
inkişafı tarixində müəyyən mərhələ
təşkil edir. Nəsimi bu sahədə
özündən əvvəlki müvəffəqiyyətləri
mənimsəmiş, onlara yeni bəhrlər, yeni növlər
əlavə etmiş, Azərbaycandilli şeirdə əruzun tətbiq
dairəsini xeyli genişləndirmişdir. Lakin Nəsiminin xidməti yalnız kəmiyyət
dairəsində qalmamış, o, əruz vəzninin Azərbaycan
şeirinə tətbiqinin keyfiyyətini də yüksəltməyə
nail olmuşdur".
Beləliklə, Əkrəm Cəfərin tədqiqlərinə
əsasən, Nəsimi öz poeziyasında əruzun Azərbaycan
şeirində işlənən on iki bəhrindən doqquz bəhrini
və onların on doqquz növünü işlətmişdir. Təbii ki, Nəsiminin
ədəbiyyat tariximizdəki yeri və missiyası
başqadır. Belə ki, o, bizcə, Qazi
Bürhanəddin poeziyasındakı vəzn baxımından
olan uğursuzluqları duymuş və bu uğursuzluqlardan
şüurlu şəkildə qaçmağa
çalışmışdır. Bu mənada,
o öz poeziyasında türk ruhu ənənələrindən
daha çox klassik şeirin normalarına riayət etməyə
çalışmış və bu normalara doğru istiqamət
almışdır. Eyni zamanda, buna onu
Şamaxı kimi klassik əruz ənənələrinə
sadiq, oturaqlaşmış, bitkinləşmiş bir türk
yurdunda, şairlər vətənində yaşayıb-
yaratması da məcbur etmişdir. Ümumiyyətlə,
bu dövrdə klassik üslubda, əruzvəznli şeir
sistemində yazıb-yaradan şairlərimizə Azərbaycan
kimi qədim şəhər mədəniyyətinə malik və
eyni zamanda Xaqani, Nizami kimi əruzvəznli şeir sistemində
yazıb, bütün Şərqdə məşhur olan
şairlər vətənində qələm
çalmaları da təsir etmişdir. Çünki
onlar bir növ bu böyük sənətkarların
qoyduqları tələblərə cavab verməyə
çalışmış, sadəcə onların əksinə
olaraq, öz əsərlərini ana dilində qələmə
almaq istəmişlər. Lakin Orta Asiyadan səlcuqlarla
gələn güclü türk ruhu istər-istəməz bu
şairlərin əsərlərinin mənəvi ruhuna və
dillərinə də təsirsiz ötüşməmişdir.
Bu mənada, Nəsiminin istər əsərlərinin
ruhunda, istərsə də dilində hələ də
türk ruhunun güclü olduğu özünü göstərməkdədir.
Lakin Qazi Bürhanəddin əsas etibarilə
hökmdar olub, əgər belə demək mümkünsə,
poeziya ilə bir həvəskar kimi məşğul olursa, Nəsimi
şeirə daha ciddi yanaşaraq, daha doğrusu, onu təmsil
etdiyi hürufilik cərəyanının ideoloji tribunasına
çevirir. Bu mənada, həmin tribuna, yəni
hürufiliklə Nəsiminin dilinə gələn terminologiya
və klassik üslub Nəsimi dilini daha da normativləşdirməklə
bərabər, eyni zamanda daha çox əruza yatımlı
edir. Bu baxımdan, Hacı Mustafa Hacı Mail oğlunun
dediyi kimi, həqiqətə çatmaq yolunda hər bir həqiqət
axtarıcısının keçdiyi mərhələlər,
yəni şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət
yollarında Nəsimi yalnız ikinci mərhələyə, yəni
təriqət mərhələsinə qədər yüksələ
bilir. Təbii ki, bu onun həm
yaradıcılığında, həm də dilində
özünü göstərir. Bu
baxımdan, Nəsimi bir növ Qazi Bürhanəddin
yaradıcılığı ilə Füzuli
yaradıcılığı arasında keçid mərhələsini
təşkil edir. Yenə də istər, həm
yaradıcılıq və həm də dil baxımından.
Füzuli isə Azərbaycan əruzu tarixində tamamilə
kamil bir mərhələdir. O, özündə kamil qəzəli,
kamil Azərbaycan ədəbi dilini və kamil əruzu birləşdirir.
Belə ki, Füzuli Azərbaycan əruzunda
işlənən on iki bəhrin onunu öz
yaradıcılığında tətbiq etmişdir. Eyni
zamanda o, ərəb əruzuna məxsus olan, digər
xalqların poeziyasında nadir hallarda işlənən, məsələn,
kamil bəhrinə, yenə də ancaq və ancaq ərəb əruzunda
işlənən münsərih bəhrinin müftə'ilün
fA'ilAtü müftə'ilün fə' növünə
müraciət edir. Əkrəm Cəfər bu növdən
danışarkən yazır: " Bu
növün ikinci adı "Füzuli münsərihidir",
çünki buna biz Azərbaycan şeiri tarixində ilk və
son dəfə olaraq yalnız Füzuli
yaradıcılığında rast gəlirik". Füzulinin kamil əruza çatması əslində
o deməkdir ki, Füzuli "türk ruhundan"
büsbütün imtina edir. Yəni
başqa sözlə desək, bəzi tədqiqatçıların
bəzən əruzda heca elementləri, heca motivləri, heca
ruhu kimi qeyd etdikləri axtarışlardan və s.-dən yan
ötür. Başqa sözlə desək,
Qazi Bürhanəddinin və bəzən də Nəsiminin
yaradıcılığında gördüyümüz
"ibtidai türkçülüyə" Füzulidə
rast gəlmirik. Füzuli öz yaradıcılığı
ilə klassik qəzəlin və əruzun bütün tələblərinə
cavab verən türkdür. Yəni
türklük Füzulidə element şəklində deyil,
sistem şəklindədir və Füzuli poeziyasının
ruhundadır, əruzunun ayrı-ayrı elementlərində
deyil. Bu sözlər eynilə Füzuli
dilinə də aiddir. Yəni Füzuli
ayrı-ayrı kəlmələrdə deyil, bütün
dilinin məğzilə türkdür. Yəni
başqa sözlə desək, Füzulinin türklüyü
bütövlükdə onun dilində, onun türk dilinə
olan sevgisində özünü göstərir. Amma təbii
ki, bu dil xalq, danışıq dili də deyildir, ərəb, fars və türk dillərinin xüsusiyyətlərini
özündə birləşdirən ali bir üslubdur. Məhz Füzuli bu dillə əruzun normalarına
cavab verəcəyini başa düşmüş və
şüurlu şəkildə bu dildə yazmışdır.
Təbii ki, bu mənada, onun "Nəzmi-nazik
türk ləfzilə ikən düşvar olur" söyləməsi
də aydınlaşır. Buna görə
də Füzuli belə bir dilə müraciət etmiş, Qazi
Bürhanəddin və hardasa Nəsimi kimi onların dilindən
imtina etmişdir. Lakin Füzuli Nəsimidən
fərqli olaraq, şəriət, təriqət, mərifət,
həqiqət mərhələlərində mərifətə
qədər yüksəlmiş və şiə olmasına
baxmayaraq, təriqət leksikonu onun
yaradıcılığında öz əksini Nəsimi kimi
bariz şəkildə tapmamışdır. Bizə elə gəlir ki, Füzulini bir şair kimi
bizə sevdirən də bu cəhəti, təriqətdə
ilişib qalmamasıdır. Füzulinin vəzninə
qiymət verən Əkrəm Cəfər isə yazır:
"Füzuli ölməz sənətinin hər sahəsində
olduğu kimi, şeirimizin vəzn və ahəngcə
inkişafı və təkamülü sahəsində də
böyük xidmətlərə malikdir. Qazi Bürhanəddində,
Nəsimidə, Kişvəridə, xüsusən Xətaidə
gördüyümüz müxtəlif tipli vəzn
nöqsanlarını biz Füzulidə
görmürük".
Şah İsmayıl Xətai isə aydındır ki, mədəniyyətimiz,
dövlətçiliyimiz, ədəbiyyatımız tarixində
müstəsna yer tutan bir şəxsiyyətdir. Bu mənada,
onun şeir, sənət tariximizdə də özünəməxsus
yeri vardır. Belə ki, Şah
İsmayıl Xətai vəzn baxımından ədəbiyyatımız
tarixində heç kimlə müqayisə olunmayacaq bir mərhələdir.
Çünki o, əgər belə demək
mümkünsə, heca vəznini ilk dəfə olaraq
yazılı ədəbiyyata gətirmiş, ona əruz vəzni
ilə bərabər, atbaşı yürümək hüququ
vermişdir. Təbii ki, bunun mənəvi
tərəfi ilə yanaşı, siyasi tərəfi də
vardır. Lakin mənəvi baxımdan o, Qazi Bürhanəddin
tərəfindən ədəbiyyatımıza gətirilən,
lakin Nəsimi tərəfindən bir qədər kənara
qoyulan türk ruhunu müstəqilləşdirmiş, ona əruzun
daxilində yox, tam sərbəst şəkildə yaşamaq,
inkişaf etmək, ədəbi normaya, ədəbi cərəyana
çevrilmək hüququ vermişdir. Beləliklə,
Xətai şüurlu şəkildə türk ruhuna
qayıdaraq və daha doğrusu, onu ədəbiyyatımız
tarixinə şüurlu şəkildə qaytararaq, ədəbiyyatımızın,
mənəviyyatımızın zənginləşdirilməsinə
xidmət etmişdir. Lakin bu məqamda
görkəmli əruzşünas Əkrəm Cəfərin Xətai
vəzni ilə əlaqədar olaraq, səbəbini göstərmədən
dediyi fikir olduqca maraqlıdır. Belə ki, Nəsimi, Xətai,
Füzuli dövründə dil və əruzun bir-birinə
uyğunlaşmaması prosesindən danışarkən
Əkrəm Cəfər yazır: "XVI əsr Şah Xətaimizə
əruzun hökmü XIV əsr dərviş Nəsimimizdən
daha artıq güc gəlirmiş" (3,85).
Bizə elə gəlir ki, bu məqamda Şah Xətaimizə
əruzun hökmünün güc gəlməsi yenə də
türk ruhunun, eyni zamanda türkdilli şeir sisteminin, heca vəzninin
yazılı ədəbiyyatımıza qayıtması ilə
əlaqədardır. Yəni öz
yaradıcılığında heca və əruzvəznli
şeir sistemlərini paralel işlədən Xətainin
yaradıcılığında bizə elə gəlir ki, bu,
təbii görünməlidir.
XVI əsrdən, yəni Füzulidən sonra əruzun Azərbaycan
dilinə tətbiq olunması yolunda demək olar ki, heç
bir maneə qalmır. Başqa sözlə desək, bu maneələri
Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Xətai, Füzuli aradan
qaldırmış, gələcək şairlər
üçün demək olar ki, heç bir problem
qoymamışlar. Doğrudur, ərəb
dilinin, ərəb şeirinin Azərbaycan dilinə, o cümlədən
türk dillərinə tətbiqi əslində heç də
asan məsələ deyildir. Bu problem bu və ya digər
səviyyədə dünən də olmuş, bu gün də
var və sabah da olacaqdır. Çünki ərəb dili başqa bir fonetikaya, Azərbaycan
dili isə tamamilə fərqli bir fonetikaya sahibdir. Eyni zamanda, yəqin ki, bu prosesdə şairlərimizin
istedad dərəcələri, istedad səviyyələri də
mühüm rol oynayır. Lakin yuxarıda
adlarını çəkdiyimiz sənətkarlar öz
istedadları və zəhmətləri sayəsində XVII əsrə
qədər demək olar ki, bu maneələri minimuma endirib,
özlərindən sonra gələcək xələfləri
üçün daha geniş imkanlar açdılar.
Əslində bu proses iki istiqamətdə getdi: birincisi Azərbaycan
dilində yaranan əruzsistemli poeziya Azərbaycan dilini, yəni
klassik poeziyamızın dilini öz tələbləri səviyyəsində
qəbul etdi. Başqa sözlə desək, əruzvəznli
poeziya şairlərimizi Qazi Bürhanəddin və qismən də
Nəsimi, Xətai yaradıcılığında
gördüyümüz "türk ruhundan yan keçib"
onları Füzuli kimi ali bir üslubda
yazmağa məcbur etdi. Digər tərəfdən
isə şairlərimiz də öz
yaradıcılıqlarında əruzun elə bəhrlərinə
və növlərinə müraciət etdilər ki, bu bəhrlər
və növlər Azərbaycan dilinin tələbləri
üçün bir o qədər də böyük maneələr
törətmədi. Beləliklə, bu proses üzvü
şəkildə inkişaf edərək, yuxarıda qeyd etdiyimiz
kimi, Füzuli yaradıcılığında olduğu kimi
kamil əruzu və kamil Azərbaycan dilini özündə
birləşdirdi.
XVI əsrdən sonra isə anadilli əruzvəznli
poeziyamız tarixində vəziyyət bir qədər
başqa şəkil aldı. Belə ki, ədəbiyyatımızın
və dilimizin milliləşməyə doğru istiqamət
alması və eyni zamanda klassik ədəbiyyat üslubunda
Füzuli kimi görkəmli bir sənətkarın yetişməməsi,
istər-istəməz əruzvəznli şeirin
inkişafına da öz təsirini göstərdi. Bu
dövrdə klassik üslubda, əruzvəznli şeir sistemində
yazıb-yaradan Fədai, Sadiq bəy Əfşar, Rəhməti,
Məhəmməd Əmani, Məsihi, Tərzi Əfşar, Vəhid
Qəzvini, Müsahib Gəncəvi, Qövsi Təbrizi, Mirzə
Saleh Təbrizi, Məlik bəy Avçı və onlarca
başqa şairlər əruzvəznli şeir sisteminin
normalarına cavab verməyə çalışsalar da,
Füzuli kimi böyük istedad sahibi olmadıqları
üçün məzmun etibarilə onun
yaradıcılığının məğzini təkrar
etdikləri kimi, vəzn etibarilə də ondan geridə
qaldılar. Bu hal istər onların
yaradıcılığında Azərbaycan dilinə
münasibətlərində və istərsə də
müraciət etdikləri bəhrlərin və növlərin
rəngarəngliyində də özünü göstərməkdədir.
Təbii ki, bu prosesə Azərbaycan dilinin və
ədəbiyyatının milliləşməyə doğru
istiqamət alması da öz təsirini göstərmişdir.
Belə ki, bu dövrdə ədəbiyyatımız tarixində
öz başlanğıcını Qazi Bürhanəddin və
xüsusilə Şah İsmayıl Xətaidən alan və
beləliklə, yazılı ədəbiyyatımızda vətəndaşlıq
hüququ qazanan xalq ədəbiyyatının tamamilə yeni
bir qüvvə ilə meydana çıxması da
mühüm əhəmiyyət daşıdı. Belə ki, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz
və çəkmədiyimiz XVII-XVIII əsrlərdə
yaşayıb-yaratmış şairlər öz
yaradıcılıqlarında əruzvəznli şeir sistemi
ilə paralel olaraq hecavəznli şeir sistemini də
inkişaf etdirməyə başladılar. Eyni zamanda şifahi xalq ədəbiyyatı da öz
inkişafında tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm
qoydu. Maraqlıdır ki, əksər
dastanlarımızın yaranması, böyük aşıq sənətkarlarımızın
yaradıcılıqlarının pik dövrü də daha
çox bu əsrlərə təsadüf edir. Və beləliklə, bütün bunların nəticəsində
əruz vəzni, XVI əsrdən sonra ədəbiyyatımız
tarixində, təbii ki, öz hegemon rolunu itirməyə
başlayaraq, onu hecavəznli şeir sistemi ilə
bölüşür. Belə ki, XVIII əsrdə
Vaqif də əruzda yazdı-yaratdı. Və
hətta böyük istedad sahibi olduğuna görə XVII əsrdə
yazıb-yaratmış sələflərindən əruzda
daha gözəl əsərlər qələmə almağa
müvəffəq oldu. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, onun yaradıcılığının əsas
aparıcı qüvvəsini heca vəzni öz üzərinə
götürdü, ədəbiyyatımız tarixində o, əruz
şairi kimi deyil, əsasən heca şairi kimi tarixə
düşdü. Hecavəznli şeir sisteminin normativləşməsi
və inkişafı tarixində isə Vaqifin müstəsna
yeri və xidmətləri vardır...
III
XIX əsr istər milli tariximiz və istərsə də
ədəbiyyat tariximiz baxımından olduqca mürəkkəb
dövrdür.
Belə ki, XIX əsrdə ictimai-siyasi həyatımızda
baş verən hadisələr istər-istəməz ədəbiyyat
tariximizə də öz təsirini göstərmiş oldu.
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiya tərəfindən
işğal olunması və bu işğalın nəticəsində
klassik Şərq ənənələrinin, Şərq ruhunun
tədricən arxa plana keçməsi ilə əlaqədar
olaraq, şairlərimizdə bu hərəkata qarşı bir
etiraz özünü göstərdi. Şairlərimiz
sanki klassik ənənələri davam etdirməklə yeni
dövrün yeni ab-havasına qarşı üsyan edir, bununla
da klassik Şərq ənənələrindən, Şərq
ruhundan ayrılmaq istəmirdilər. Bizə
elə gəlir ki, məhz bunun nəticəsi idi ki, bu
dövrdə Azərbaycanın müxtəlif guşələrində,
bölgələrində ədəbi məclislər
yaranır və bu məclislərdə əruzvəznli
şeir sistemi yenidən ehya tapırdı. Ədəbiyyat tariximizdən məlumdur ki, XIX əsrdə
əruz vəznində yazıb-yaradan yüzlərlə
gözəl şairimiz yetişmiş və onlar öz
yaradıcılıqları ilə əruzvəznli şeir
sisteminin bütün əlvanlığını qorumağa
çalışmış, bu vəzndə gözəl əsərlər
qələmə almışlar. Bizə elə gəlir
ki, bu mənada, XIX əsrdə yazıb-yaratmış təkcə
Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığına nəzər
salmaqla biz, əruzvəznli şeir sisteminin hələ nəyə
qadir olduğunu etiraf etməklə yanaşı, eyni zamanda, anadilli
poeziyamızda əruzun bir vəzn kimi hansı mövqeyə
malik olduğunu da göstərə bilərik. Seyid Əzim
Şirvani yaradıcılığının görkəmli tədqiqatçısı,
filologiya elmləri namizədi Bəxtiyar Məmmədzadə
Seyid Əzim Şirvaninin anadilli poeziyasının vəznindən
danışarkən yazır: "Seyid Əzim Şirvaninin
anadilli poeziyasında 14 janr (Bəxtiyar Məmmədzadəyə
görə həmin janrlar aşağıdakılardır: qəzəl,
qəsidə, qoşa beyt, tək beyt, rübai, qitə, tərkibbənd,
tərcibənd, müxəmməs, təxmis, mürəbbe,
müsəddəs, müstəzad, məsnəvi - T.Q.)
formasında yazılmış 1172 şeirinin hamısı əruz
vəznindədir. S.Ə.Şirvaninin Azərbaycan dilində
olub, vəzn üzrə araşdırılan 1172 əsərinin
təhlili zamanı Azərbaycan əruzunda işlədilən
3 bəhrdə - mütədarik, kamil, müqtəzəb bəhrlərində
nümunəyə rast gəlinmədi.
Təhlilin
nəticələrinə əsasən, şair həzəc, rəməl,
rəcəz, müzare, münsərih, müctəs, mütəqarib,
xəfif və səri bəhrlərində - 9 bəhrdə
yazmışdır; kəmiyyət göstəricilərini nəzərə
alanda bəhrlər bu ardıcıllıqla sıralanır: həzəc
bəhri - 368 əsər, rəməl bəhri - 347 əsər,
xəfif bəhri - 215 əsər, müzare bəhri - 131 əsər,
müctəs bəhri - 97 əsər, səri bəhri - 5 əsər,
münsərih bəhri - 4 əsər, rəcəz bəhri -
3 əsər, mütəqarib bəhri - 2 əsər, cəmi
9 bəhr üzrə 1172 əsər olur. Göründüyü
kimi S.Ə.Şirvaninin anadilli poeziyasında bəhrlərin
işlənmə intensivliyi fərqlidir, həm də Azərbaycandilli
şeirdəkindən də müəyyən fərqlərlə
seçilir, sıralanma da dəyişir.
S.Ə.Şirvani
anadilli poeziyasında 5 bəhr: həzəc, rəməl, xəfif,
müzare və müctəs bəhrləri daha intensiv işlənir,
aktivdir; dörd bəhr: səri, münsərih, rəcəz və
mütəqarib bəhrləri isə çox az
işlənir, passivdir; ümumi sayın təxminən 99 faizi
aktiv olan beş bəhrin payına düşürsə, bir
faizdən bir az çoxu passiv olan dörd bəhrin payına
düşür. 1172 əsərdən 1158 əsər aktiv
olan beş bəhrdədirsə, 14 əsər
passiv olan dörd bəhrdədir. Aktiv işlədilən
bəhrlərdən sonuncu yer tutan müctəs bəhri (97 əsər)
passivlərdə birinci yeri tutan səri bəhrindən (5 əsər)
19 dəfə çox işlədilir". "Beləliklə, vəzn üzrə Seyid Əzim
Şirvaninin anadilli poeziyasının 1172 nümunəsi
araşdırılmışdır. Bu əsərlərdə
əruz vəzninin 9 bəhri, onların 23 növ və 103
variantı istifadə olunur".
Qeyd etdiyimiz kimi, təbii ki, Seyid Əzim Şirvani əsərlərinin
vəzni XIX əsr şairlərimizin əruzun hansı bəhr
və növlərindən istifadə etməsinə ən
bariz nümunədir. Lakin bu fikrimizi təsdiq etmək
üçün digər şairlərin
yaradıcılığına da nəzər salmaq yerinə
düşərdi. Bu mənada, Bəxtiyar Məmmədzadə
bu əziyyətə də qatlaşmış, XIX əsrdə
yaşayıb-yaradan digər şairlərin əruz vəznindən
istifadə dərəcələrini tədqiq etmişdir ki, bu
da bir daha Seyid Əzim Şirvaninin vəzn baxımından digər
şairlərdən daha üstün olduğunu sübut etməklə
yanaşı, eyni zamanda digər şairlərimizin də əruza
münasibətini aydınlaşdırır. Belə
ki, bu araşdırmadan o da aydın olur ki, XIX əsrdə
yaşayıb-yaratmış digər şairlərimiz də
heç də S.Ə.Şirvanidən geri qalmamış, əruzun
inkişafında mühüm rol oynamışlar. Bu mənada,
Bəxtiyar Məmmədzadənin tədqiqlərinə əsasən,
Abasqulu Ağa Bakıxanov öz
yaradıcılığında əruzun 7 bəhrindən,
Xurşidbanu Natəvan 5 bəhrindən, Mirmehdi Xəzani 5 bəhrindən,
Mücrim Kərim Vardani 6 bəhrindən, Mirzə Ələsgər
Növrəs 8 bəhrindən, Mirzə Həsən
Qarabağı 4 bəhrindən, Mirzə İsmayıl Qasir isə
8 bəhrindən istifadə etmişdir.
XIX əsr şairlərinin əruzdan istifadə dərəcələri
hətta o səviyyəyə çatır ki, məsələn,
Məhəmməd Hüseyn Səhhaf kimi şairlər öz
yaradıcılıqlarında yeni-yeni növlərə
müraciət edirlər. Bu barədə Əkrəm Cəfər
yazır : " Rəcəz bəhrinin
yeddinci növü müfA'ilAtün müfA'ilAtün
ölçüsündədir. Bu ölçüyə ərəb
və fars əruzlarında rəcəzi-mürəbbəi-məxbuni-mürəffəl
deyilir. Azərbaycan əruzunda bu - ikibölümlü nadir rəcəz,
yaxud "Səhhaf rəcəzi" adlanır... "Səhhaf rəcəzi"
adlandırılmasının səbəbi bu vəznin
yalnız XIX əsr Azərbaycan şairlərindən Məhəmməd
Hüseyn Səhhafın yaradıcılığında təsadüf
olunmasıdır".
Beləliklə, gördüyümüz kimi, başda
Seyid Əzim Şirvani olmaqla XIX əsr şairləri əruza
yaradıcı şəkildə yanaşmış və
öz yaradıcılıqlarında əruzun müxtəlif bəhr
və növlərindən geniş şəkildə istifadə
etmişlər.
Qeyd edək ki, XIX əsr ədəbiyyatımızı
vəzn baxımından təhlil edərkən bu əsrin vəzninin
əsasən əruz olduğunu inamla söyləyə bilərik. Və bu hal
poeziyamızda şəriksiz olaraq XX əsrin 20-30-cu illərinə
qədər davam edir. Təbii ki, bu
sözü deməyə bizə Mirzə Ələkbər
Sabir, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi kimi şairlərin
yaradıcılığı daha çox əsas verir. Təbii
ki, böyük Seyid Əzimdən dərs alan
və klassik ənənələrə bağlı olan Sabir, əslində
elə əruz vəznində də yazıb-yaratmalı idi.
Lakin onun bu vəzndə yazıb-yaratması ilə
bağlı dediyi fikirlər olduqca maraqlıdır: "Məncə,
yeni fikirləri və yeni mövzuları mütləq əski
formada və əruz bəhrlərində vermək və yazmaq
lazım, həm də vacibdir. Bunları birdən-birə
dəyişib oxucunu ədəbiyyatdan yadırğatmaq və
soyutmaq olmaz. İri-iri toplar ilə
hücuma keçən düşmənin qabağına sədəf
dəstəli və qızıl suyu ilə yazılı
gümüşlü xəncər ilə çıxmaq
ağılsızlıqdır.
Əruz bizim deyildir. Bunu hamı bilir.
Lakin on üç əsrdir ədəbiyyatımızı
mühasirəyə almışdır. Bu
mühasirə də böyük-böyük ustaların
planı, nəqşəsi və əlləri ilə
olmuşdur. Bu mühasirəni yarıb ədəbiyyatımızı
xilas etmək, yəni yuxarıdakı ustadlar kimi böyük
ustadların əlləri ilə mümkün olacaqdır...
Dörd yüz ildən bəridir Füzulinin şeirlərinin
şöhrəti bütün Şərqi
qaplamışdır. Hamı o şeirləri əzbərdən
bilir və istədiyi zaman sevə-sevə oxuyur. Halbuki bu şeirlər başdan-başa əruz bəhrlərində
yazılmışdır.
Sədinin, Hafizin qəzəllərinin qabağına
ancaq qəzəl ilə çıxmaq olardı ki, Füzuli
bunu duymuş, çıxmış və onların
nüfuzlarını qırmışdır.
Mən Füzuli "Divan"ına, Füzuli qəzəllərinə
başdan-başa nəzirə yazmaq fikrindəyəm, yəni
o formada, o bəhrlərdə olmaq şərtilə yeni-yeni
mövzularda qəzəllər yazacam".
Sabir əruzvəznli şeir tariximizdə təkcə elə
vəzn baxımından olduqca görkəmli simadır. Yəni Sabir
öz yaradıcılığında əruzu Füzuli kimi o
qədər sadələşdirmiş və milliləşdirmişdir
ki, onun əsərlərini oxuyarkən əruzun ədəbiyyatımıza
gəlmə bir vəzn olduğu heç vəch ilə
duyulmur. Maraqlı odur ki, Sabir bu vəzndə eyni
ustalıqla dili həm qəliz, mürəkkəb, ərəb,
fars sözlərilə dolu və həm də
canlı xalq danışıq dilində söylənmiş əsərlər
qələmə almışdır. Bir sözlə, əruz
Sabir kimi istedadın əlində, əgər belə demək
mümkünsə, mum kimi olmuş və şair ondan istədiyi
şəkildə istifadə etmişdir. Bunu
Sabirin yaradıcılığında işlənən əruz
vəzninin bəhr və növ rəngarəngliyi də
aydın şəkildə sübut edir. Əkrəm Cəfər
yazır: " Sabir şeirinin vəzni Azərbaycan
əruzunun inkişafı tarixində Nəsimi və Füzuli
mərhələlərindən sonra üçüncü mərhələni
təşkil edir. Sabir Azərbaycan klassik ədəbiyyatının,
klassik şeirinin ideya məzmununu yüksək bir zirvəyə
qaldırdığı kimi, onun şəklinin, o cümlədən
vəzninin inkişaf və təkamülündə də
öz böyüklüyünü isbat etmişdir...
Azərbaycan əruzunda on bir bəhr vardır. Əruz vəznli
bütün poeziyamız bu on bir bəhrdə
yaradılmışdır (Əkrəm Cəfərin
sonrakı tədqiqatlarına görə əruzun Azərbaycan
şeirində işlənən bəhrlərinin sayı
12-dir - T.Q.). Lakin bunların
hamısını öz yaradıcılığında tətbiq
etmiş bir şair hələ bizə məlum deyildir. Sabir bunlardan on bəhri və onların iyirmi dörd
növünü şeirlərində tətbiq etmişdir.
(Əkrəm Cəfər Sabirin öz
yaradıcılığında Azərbaycan əruzunun on bəhrindən
istifadə etdiyini yazsa da, sonralar onun
yaradıcılığında işlənən bəhrləri
göstərərkən, doqquz bəhrin olduğunu qeyd edir.
Görünür, Əkrəm Cəfər
Sabirin işlətdiyi bəhrlər sırasına rübai vəznin
də qatdığı üçün, onun
yaradıcılığında işlənən bəhrlərin
sayını ona çatdırmışdır. - T.Q.). Çox maraqlıdır
ki, bu cəhətdən o, Füzuli ilə, demək olar, bir səviyyədə
durmaqdadır. Bu iki böyük şairin arasında fərq
yalnız bir növdədir: Füzulidə 25, Sabirdə 24 vəzn
növü vardır". Sabir şeirində işlənən
bəhrlər aşağıdakılardır: həzəc, rəməl,
rəcəz, mütəqarib, müzare, müctəs, münsərih,
xəfif, səri.
XX əsr əruzvəznli anadilli şeirimizin
inkişafı tarixində Sabirlə yanaşı, Hüseyn
Cavid və Məhəmməd Hadi də görkəmli yer
tuturlar. Təkcə elə onu demək kifayətdir ki,
Hüseyn Cavid əruzvəznli şeir tariximizə Əkrəm
Cəfərin "Cavid həzəci"
adlandırdığı yeni bir növ daxil etmiş və əruzun
Azərbaycan şeirində imkanlarını daha da genişləndirmişdir.
Söhbət həzəc bəhrinin on ikinci
növündən - məf'Ulü məfA'İlü fə'Ulün
ölçüsündən gedərkən, Əkrəm Cəfər
yazır: "Azərbaycan əruzunda bunun qısa və məntiqi
bir adı vardır. Buna "Cavid həzəci"
deyilir. Çünki bu qəlibi
şeirimizə ilk dəfə Hüseyn Cavid gətirmişdir.
Bu vəzn həqiqətən qəşəng və
ahəngdar bir vəzndir".
Hüseyn Cavidin və Məhəmməd Hadinin dilinə
gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bu,
onların mənsub olduğu ədəbi cərəyanın və
təhsil aldıqları Osmanlı-İstanbul ədəbi
mühitinin təsiri idi. Qeyd edək ki, onların dilində özünü
göstərən bu xüsusiyyətlər onların
şeirinin vəzninə bir o qədər də mənfi təsir
göstərməmiş, əksinə, dili Məhəmməd
Hadinin dilinə nisbətən daha sadə olan Hüseyn Cavidin
vəznində dillə vəzn arasında daha çox
uyuşma, yaxınlaşma baş vermişdir.
IV
Artıq XX əsrin 20-30-cu illərindən etibarən Azərbaycan
öz tarixinin yeni bir mərhələsinə qədəm
qoyur. Belə ki, bu yeni tarixi mərhələ mədəniyyətin,
incəsənətin hər bir sahəsində olduğu kimi
poeziyaya, hətta vəznə də öz təsirini göstərir.
Bu tarixdən etibarən şairlərimiz daha
çox heca və sərbəst vəznlərində
yazmağa üz tuturlar. Sözsüz ki, bu
dövrdə Səməd Vurğun kimi görkəmli heca
şairinin yetişməsi də poeziyaya öz təsirini
göstərir. Lakin bu o demək deyil ki,
şairlərimiz əruz vəznindən birdəfəlik
üz döndərir və bu vəzndə daha əsərlər
qələmə almırlar. Qeyd etmək
lazımdır ki, elə Səməd Vurğunun özü
yaradıcılığının ilk dövrlərində əruz
vəzninə daha tez-tez müraciət etmiş və bu vəzndə
gözəl əsərlər qələmə
almışdır. Məlumdur ki, bu
dövrdə Səməd Vurğunla yanaşı, Süleyman
Rüstəm və başqa şairlərimiz də əruz vəzninə
müraciət etmişlər. Doğrudur,
bu şairlərin əsərlərində əruz vəzninin
bəhr rəngarəngliyi və əlvanlığı orta əsrlərdə
yazıb-yaradan sənətkarlarımızın əruz vəznindən
bəhrələnmə rəngarəngliyindən geri qalsa da,
amma bu şairlərin dili həmin şairlərin dilindən əsaslı
surətdə fərqlənmiş və onlar əruzu Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixində tamamilə milliləşdirmişlər.
Lakin bu milliləşdirmə, bizcə, həmin
şairlərin yaradıcılığında əruz vəznində
yazıb-yaratmalarına baxmayaraq, bütövlükdə əruzvəznli
şeir sistemindən, əruzvəznli şeirin ruhundan bir qədər
uzaqlaşmalarının nəticəsində baş
vermişdir.
Sözsüz ki, XX əsr əruzvəznli şeir tarixindən danışarkən, XX əsrdə klassik ədəbi ənənələrin davamçısı olan, görkəmli qəzəl ustadı Əliağa Vahidin yaradıcılığından yan ötmək olmaz. Ümumiyyətlə, Əliağa Vahid bütövlükdə ədəbiyyatımız tarixində böyük bir ədəbi sima və qəzəl ustadıdır. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şairlərdən fərqli olaraq, Əliağa Vahid XX əsrdə klassik əruzvəznli şeir sisteminə sadiq qalan yeganə sənətkardır. Belə ki, onun qəzəlləri öz məzmun və forma əlamətlərilə 20-60-cı illərdə onunla çiyin-çiyinə bu vəzndə qələm çalan sənətkarların əsərlərindən əsaslı surətdə fərqlənir. Məhz klassik ənənələrə, əruzvəznli şeir sisteminə sadiqliyin əlaməti idi ki, Vahid şeiri qələm yoldaşlarının şeirlərinə nisbətən istər dil, istərsə də vəzn baxımından bəzən daha qəliz və daha əlvan idi.
Vahiddən sonra Azərbaycan əruzvəznli poeziya tarixində Vahid ədəbi məktəbi adlanan bir istiqamət, cərəyan, ədəbi məktəb yaranmağa, formalaşmağa başladı. Bu ədəbi məktəbi davam etdirən şairlərimiz yenidən qəzəl ədəbiyyatına üz tutub bu ədəbiyyatın yeni-yeni nümunələrini yaratdılar. Təbii ki, bu zaman bu qəzəl ədəbiyyatı ilə bərabər, əruz vəzni də öz inkişafının yeni bir mərhələsinə qədəm qoydu. Bu mənada, istər Vahiddən sonra, yəni 70-ci illərdən bu günümüzə qədər və istərsə də bu günün özündə əruzvəznli şeirimiz daha vüsətlə inkişaf edərək, XX əsrin əvvəllərində olduğu kimi, XXI əsrin əvvəllərində də müxtəlif janrlarda daha rəngarəng şəkildə inkişaf edir. Və bizə elə gəlir ki, Azərbaycan poeziyası var olana qədər əruz vəzni də şeirimizin digər vəznləri kimi ona yoldaşlıq edəcəkdir.
Bu mənada, müasir əruzvəznli şeirin inkişaf meyilləri, onun poetik xüsusiyyətlərindən danışarkən, artıq müasir ədəbi prosesin faktına çevrilmiş meyxana və onun özünəməxsus cəhətlərindən də danışmamaq olmaz. Belə ki, ilk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, bəzən əruz vəzninin "öldüyünü", bu vəznin vaxtının keçdiyini, onun inkişaf etmədiyini söyləyənlərə, meyxananın günü-gündən inkişaf etməsi, sadə xalq arasında daha çox sevilməsi bu janrın əleyhinə deyilənlərə qarşı çox tutarlı cavabdır. Belə ki, meyxananın timsalında gördüyümüz kimi, əruzvəznli şeir sistemi, əruz vəzni bəzilərinin düşündüyü kimi, əslində, heç də ölməyib və ədəbi meydanı heç də tərk etmək fikrində də deyildir. Sadəcə olaraq, bu şeir sisteminin bəzi janrları qocaldığı kimi, bəziləri də yeni yaranmağa başlayır ki, məncə, əruzvəznli şeir sisteminin içində də meyxana janrı yeni, gənc janrdır və bu proses də əslində əruz vəzninin, bu şeir sisteminin inkişafda olduğunu bir daha sübut edir. Meyxananın gənc və inkişafda olan bir janr olduğunu deyərkən isə, onun hələ heca ilə əruz arasında çırpındığını, amma əruza daha çox meyil etdiyini və bir janr kimi tarixinin də bir o qədər də qədim olmadığını söyləmək olar. Bəli, meyxananın bir janr kimi tarixi bəlkə də bir-iki əsrdən uzağa getmir. Amma bizə elə gəlir ki, bədahətən söz demək bacarığı Azərbaycan xalqına heç də yad olmadığı üçün, meyxananın tarixini də qədimlərə aparmaq olar. Sadəcə olaraq araşdırmaq, öyrənmək lazımdır.
Meyxananın vəzninə gəldikdə isə, onu demək olar ki, onun vəzni bəzən düşünüldüyü kimi heç də tamamilə əruz deyildir. Doğrudur, meyxanaçılar meyxananı əsasən əruzda demək istəyib və buna çalışsalar da, bəzən tez-tez vəzni pozur, amma ritm, musiqi vasitəsilə bu qüsuru aradan qaldırırlar ki, nəticədə bu janr ritmik bir janra çevrilir. Bizə elə gəlir ki, meyxananın vəzninin əruzla hecanın arasında çırpınması onun gənc, imkişafda olan bir janr olması və onu söyləyənlərin istedad dərəcələrindən asılıdır ki, bizcə, gələcəkdə də bu janr inkişaf etdikcə, bu qüsur da aradan qalxacaqdır.
Meyxanadan danışarkən, ədəbi cameədə fikir müxtəlifliyi doğuran, bu janrın klassik ədəbiyyat, yoxsa folklor nümunəsi olduğu, onun mövzu dairəsi, estetik dəyəri və sairə məsələlərə fikir bildirərkən isə onu demək olar ki, bu janr, klassik ədəbiyyata bağlı ağız ədəbiyyatı, şifahi şəkildə yaranan ədəbiyyat nümunəsidir. Klassik ədəbiyyatla bağlılığı onun əruzda yaranmağa meyil etməsində, dolğun qafiyələrə yiyələnməsində, forma etibarilə klassik janrlara yönəlməsində, folklor nümunəsi olması isə onun şifahi şəkildə meydana çıxmasında, mövzu baxımından məişət məsələlərini əks etdirməsində özünü göstərir. Əruzda yaranmaq, əruzvəznli şeir sisteminə meyil etmək isə o deməkdir ki, bu vəznin ədəbiyyatımıza özü ilə bərabər gətirdiyi mövzu, ideya, obrazlar, mündəricə və s.-də istər-istəməz, şüuraltı şəkildə də olsa, bu janra da təsir edir, onu da istiqamətləndirir. Bizcə, bu da bu janrın gənc bir janr olmasının göstəricisidir və gələcəkdə inkişaf etdikcə, yəqin ki, bu məsələ də tam şəkildə mövqeyini müəyyən edəcək, ola bilsin ki, bu janr ya tamamilə inkişaf edərək klassik ədəbiyyatın janrlarından birinə cevriləcək və yaxud da, ayrıca ağız ədəbiyyatı nümunəsi kimi qalacaqdır. Amma mənə elə gəlir ki, bu janr elə bu şəkildə də qalıb inkişaf edəcəkdir. Yəni onun bir əli həmişə klassik ədəbiyyatda, bir əli isə ağız ədəbiyyatında olacaqdır. Çünki, bizcə, bu janrı yaşadan onun məhz bu xüsusiyyətidir. Başqa şəkildə inkişaf etsə, bizcə, bu janr populyarlığını və mövcudluğunu itirəcəkdir. Məsələn, ərəb ədəbiyyatında əruz vəzninin inkişafı tarixində - səc, rəcəz, əruzvəznli şeir sistemi mərhələlərində təqribən bizim meyxana janrı kimi, yəni deyişmə zamanı hərbə-zorba və ritmlə, rəcəzdə meydana çıxan və bədahətən deyilən rəcəzlər sonralar inkişaf edərək, əruzvəznli şeir sisteminin içərisində ərimişdir. Amma insafən onu da demək lazımdır ki, ərəblər hələ də bəzən rəcəzlər söyləməklərindən qalmamışlar...
Bu gün meyxananın - bu janrın bizim onu istər klassik ədəbiyyat nümunəsi, yaxud da ağız ədəbiyyatı nümunəsi kimi qiymətləndirməyimizdən asılı olmayaraq, meydana çıxması, müəyyən insanlar tərəfindən sevilməsi artıq faktdır. Bəs bu janrın günümüzdə bu qədər sevilməsinin, populyar olmasının səbəbi nədir? Bizcə, bu sualın həm elmi və həm də qeyri-elmi cavabı var. Qeyri-elmi cavabından danışarkən, ilk növbədə onu demək lazımdır ki, meyxana, adətən, bədahətən şəkildə yaranır. Bədahətən deyilən söz sənəti isə, Azərbaycan mühitində həmişə xoşa gəlinib, xalq tərəfindən məmnuniyyətlə qəbul edilib. Hazırcavablıq və bu hazırcavablığın müəyyən mənada mütləq müəyyən şərtlər daxilində, ən azından, yəni vəzn və qafiyə çərçivələrində meydana çıxması isə həmişə sevildiyi kimi, meyxananın da bir janr kimi sevilməsinin əsas səbəbidir. Bədahətən söz demək bacarığının isə Azərbaycanda tarixi olduqca qədimdir. Təkcə elə şifahi xalq ədəbiyyatımız tarixində mühüm yer tutan aşıq yaradıcılığına, aşıq deyişmələrinə nəzər salmaq kifayətdir ki, dediklərimizi sübut edək. Bu mənada, meyxana sənətinin sevilməsinin, bizcə, ilk növbədə səbəbi budur.
Elmi səbəblərinə gəldikdə isə burada məsələlər daha incədir. Belə ki, bizcə, burada bu janrın klassik ədəbiyyatda olduğu kimi ilk növbədə vəznli və qafiyəli şəkildə meydana çıxması əsas rol oynayır. Biz bu gün istəsək də, istəməsək də, müasir modern şeirin ahənginə uyub qafiyə və vəzni inkar edib, onları şeirin o qədər də vacib elementləri olmadıqlarını söyləsək də, göründüyü kimi bu nəzəri və praktik nümunələr reallıqda o qədər də öz əsasını və sevgisini tapmır. Azərbaycan xalqının böyük hissəsi uzun əsrlərin tarixi ənənələrinə söykənən, qan yaddaşımıza hopan, şeirimizin estetik dəyərinə çevrilən vəzn və qafiyəni heç də inkar etmir, onları şeirin əsas poetik elementi sayırlar. Ona görə də meyxana dinləyiciləri gözəl bir ritm və bədahətən deyilmiş gözəl bir qafiyə eşidən kimi ona o dəqiqə münasibət bildirib, təqdir edirlər. Bu fikri bir qədər başqa şəkildə ifadə etmiş olsam, onu deyə bilərəm ki, müasir şeir əslində poetik baxımdan elə vəziyyətdədir və geniş xalqa o qədər yaddır ki, dinləyici haradasa qəfil bir qafiyə eşidən kimi ürəyi atlanır və meyxananı alqışlayır. Bu faktdır. Mənə elə gəlir ki, bu fakta etiraz etmək o qədər də doğru olmaz və bu fikrə etiraz etmək min illik poeziya tariximizi inkar etmək deməkdir. Doğrudur, dünya ədəbiyyatı tarixində şeirin poetik xüsusiyyətləri kimi vəzn, qafiyə və şeirin digər poetik xüsusiyyətlərinə bəzən etinasız yanaşan xalqlar olsa da, təbii ki, Azərbaycan xalqı o xalqlardan deyil və bildiyimiz kimi, ən azından vəzn, qafiyə əsrlər boyu həmişə şeirimizə yoldaşlıq etmiş, istər klassik ədəbiyyatımız və istərsə də şifahi ədəbiyyatımız həmişə vəznli-qafiyəli şəkildə meydana çıxmışdır. Orta əsrlərdə isə hətta lüğətlər, tibb əsərləri belə vəzn və qafiyə ilə yazılmışdır. Və məncə, poeziyamız var olduqca da bu, belə olacaqdır. Bu mənada, şeirimizi başqa yönə çəkənlərin zəhməti, məncə, hədərdir...
Meyxananın məzmununa, mövzu
dairəsinə, estetik dəyərinə gəlikdə isə,
onu demək lazımdır ki, bəli, bu gün meyxananın
mövzu dairəsi, məzmunu ədəbi ictimaiyyətdə bəzən
qəbul edilmədiyi kimi, həqiqətən də, bəlkə
də o qədər də qənaətbəxş deyil. Amma məsələyə bir qədər başqa
mövqedən, yəni onun bədahətən soyləndiyini,
mövzu, mündəricə, ruh baxımından səmimiyyətini,
xalqa yaxın olduğunu və şifahi şəkildə
yarandığını nəzərə alıb, güzəştə
getmək olmazmı? Və ümumiyyətlə, biz əslində
klassik ədəbiyyata söykənməklə məzhəkə-folklor
ədəbiyyatı kimi meydana çıxan bir janrdan nə qədər
ciddi məzmun gözləyirik və gözləməliyik? Digər tərəfdən, ümumiyyətlə,
meyxananın da yoldaşlıq etdiyi ədəbi prosesin
özündə vəziyyət necədir? Çünki
dediyimiz kimi, meyxananın özü də ədəbi prosesin
bir üzvüdür və istər-istəməz orada gedən
prosesləri əks etdirərək inkişaf edir. Bu mənada, məncə, müasir ədəbi
prosesdə yaranan digər ədəbi janrların özündə
mövzu, estetik dəyərlər və s. keyfiyyətlər qənaətbəxş
olmadığı halda, meyxanadan bunu tələb etmək ədəbi
baxımdan bir o qədər də ədəb(i)
normalar(ın)a sığmır. Məncə, meyxana bu
gün Azərbaycan ədəbi prosesinin xalq dilində,
xalqın mənəvi istəklərinə uyğun olaraq
yaranan, amma xalqda deyildiyi kimi loru şəkildə meydana
çıxan bir janrıdır. Lakin bu janrın bir
üstünlüyü var: bu janr, xalqın şeirin poetik
elementləri kimi sevdiyi vəzn və qafiyədə meydana
çıxır!
Tərlan Quliyev
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 3
sentyabr.- S.24-25-26-27.