Qlisiniya
hekayə
Olqa TOKARÇUK (Olqa Navoya
Tokarçuk) 29.01.1962-ci ildə doğulan məşhur polyak
nasiri, şairi, dramaturqu və esseçisidir. 2018-ci ildə nüfuzlu Buker və ədəbiyyat
üzrə Nobel mükafatlarına layiq görülüb.
Nənələrindən biri ukraynalı olan O.Tokarçuk
Sulexuv şəhərində doğulub, Varşava Universitetindən
psixoloq diplomu alandan sonra Valjbixdə bir müddət
psixoterapevt kimi işləyib. Hazırda Vrotslav
şəhərində yaşayır.
Şeirlər kitabıyla ədəbiyyata
gələn Olqa 1993-cü ildə "Kitab adamlarının
yolu" adlı ilk romanını çap etdirib. 2008-ci ildə işıq üzü
görən "Ora-bura qaçanlar" romanı ədəbi
mühitdə böyük əks-səda doğurub və əsər
Polşanın nüfuzlu ədəbi mükafatı
"Nike"yə layiq görülüb. 10
illik aradan sonra həmin əsər ona polyak yazarlar arasında
ilk dəfə Buker ödülünü də qazandırıb.
2013-cü ildə Tokarçuk "Vilenitsa" ədəbi
ödülünü alıb. Ötən il
isə "Kotanınla keç ölülərin
sümükləri üstdən" romanı ilə onun
adı Bukerin növbəti qısa siyahısına
düşüb.
Əsərləri dünyanın bir
çox dillərinə çevrilən sənətkar Nobel alan sayca beşinci polyak yazarı kimi
adını artıq tarixin səhifələrinə yazıb.
Aşağıdan onların hər addımını
eşidirdim mən. Qızım ərə gedəndən bəri
mən bu işlə - onlara qulaq verməklə, haradan-haraya
getdiklərini təyin eləməklə,
addımlarını saymaqla və bu sayədə necə bir həyat
sürdüklərini təxmin etməklə - məşğul
idim. Mətbəxdən otağa, sonra vanna
otağına, təkrar mətbəxə və yataq
otağına: mənə anamdan, ona isə nənəsindən
qalan iki metr enindəki iri, amma hələ də şiltəsi
çıxmayan çarpayının cırıltısı
eşidilirdi sonra da.
Əlbəttə ki, qızımın cəld və
yüngül addımlarını mən ərininkindən
ayırd edirdim - hərdən o, ayağını yerlə elə
sürüyürdü ki, sanardın, arvadı ona hədsiz
böyük çəkələklər alıb. Addımlar gah
birləşir, gah ayrılır, gah yaxınlaşır, gah
da uzaqlaşırdı. Onları yaxşı eşidim
deyə, pəncərələri qapayırdım:
yaxınlıqdakı depoya gedib-gələn tramvayların
güclə sezilən səsi adətən mənə mane
olurdu. Biz şəhərin kənarında, müharibədən
öncə tikilən və eynilə bizim evimiz kimi, mamır
basmış binalara malik qəsəbədə
yaşayırıq: vaxtilə buralar özünün iri
malikanələri ilə tanınardı. Evimiz
ikimərtəbəlidir, pilləkən qismi də isinmir.
Birinci mərtəbədə özüm
yaşayıram, ikincini isə onlara vermişəm.
Evin girişində, pilləkənlərin düz
böyründə iri bir qlisiniya kolu var - bu göz oxşayan
kolu mən ədəbsiz bir şey sayıram. Çünki
hər yay mövsümü gələndə onun
açılan uzunsov çiçəkləri adama əsl əmcəyi
xatırladır. Hər il onun budaqları ən azı
bir metr uzandığından biz pəncərələri və
balkonun qapısını açıq qoya bilmirik, yoxsa onun
budaqları yellənən pərdələrdə bir dəlmə-deşik
axtarırlar ki, bir an əvvəl evə soxulsunlar və hərdən
mənə elə gəlir ki, onlar içəri girə bilsələr,
vallah, keçib, masanın ətrafına düzülən
stullarda da əyləşərlər... Elə olsa, mən də,
yəqin qonaqpərvərlik edər, o budaqlara öz nəfis
fincanlarımda çay süzər, qabaqlarına ləziz
türk peçenyeləri düzərəm...
Ancaq adətən mən çayımı tək-tənha
içir və gözlərimi tavana zilləyirdim, gələn
addım səslərinə əsasən
yuxarıdakıların həyat tərzini öz xəyalımda
canlandırırdım. Həm də o yeknəsəq və
darıxdırıcı həyatlarını. Qızım öz ərini əyləndirməyi
heç bacarmırdı. Yuxarıda uzun
müddət səssizlik yarananda mən divanda oturub, televizora
baxdıqlarını anlayırdım. Kürəkən
əlini qızımın çiyninə qoyub və
yanaşı oturublar, masada bir stəkan pivə,
qızımın qarşısında isə portağal
şirəsi var, televiziya proqramları çap olunan qəzet
isə ortalıqdadır yəqin.
Qızım, heç şübhəsiz,
dırnaqlarını yeyələyir (bunsuz əsla duran deyil
o), əri isə qəzet oxuyur. Mətbəxə
sükut çökübsə, deməli, yemək yeyirlər.
Hərdən bunların birisi duzqabını
götürmək istəyəndə stulu
dırıldadır. Vannada su
şırıldadısa, deməli, hansısa yuyunur. Çimənin məhz hansı olduğunu da təyin
edə bilirəm - qızım tez-tələsik yuyunub
çıxır, əri isə duşun altında lazım
olandan xeyli uzun müddət dayanmağa bayılır.
Görən
orada neyləyirdi axı o, sıcaq suyun altında əriyib
getməyə hazır bir sabun misalı
dayananda? Kürəyini sürtürdü?
Başını yuyurdu? Yoxsa
narın su damcılarının öz çılpaq bədəni
boyu necə dığırlandığına göz qoyurdu?
Sonra su səsi kəsilir, araya sükut
çökürdü, yəqin, o ara
kürəkən ayna qabağında təraşa
başlayırdı.
Bu zaman nəyi necə etdiyini də təxmin eləyirdim
- əvvəlcə təraş köpüyünü
özünün yaraşıqlı sifətinə yaxır,
sonra isə onu xüsusi ciddi-cəhdlə, ta o şümal və
təravətli dərisi görünənə qədər
ülgücün köməyi ilə oradan sıyırıb,
alırdı.
Belinə bağladığı qətfə və
kürəyində puçurlanan su damlacıqları sayəsində
o, hər halda özünü yeni doğulan biri
sanırdı. Həmin məqamda bircə
anlığa mən gözəgörünməz bir varlıq
kimi ona arxadan söykəndiyimi təsəvvürümə gətirirdim
- mən onunla təmasımı hiss edirdim, o isə - yox.
O, tamamilə məsumdur, çünki mənəm onun
budlarına toxunan.
Təraşını
bitirəndən sonra adətən qızım ona
yanaşır, nazlanaraq ərinin üzünə təravətləndirici
krem yaxır və bununla onu həm də tovlamağa
çalışır, əlini qətfənin altına
aparır və vanna otağından ayrılan ayaq səsləri
düz yataq otağına qədər uzanır və bunlar hiss
olunmayacaq bir şəkildə çarpayının o köhnə
yaylarının xəfif cırıltısıyla əvəzlənir.
Öz-özümə deyirdim ki, hə də, belə də
olmalıdır. Mən isə bağa üz tutur, rezin əlcəklərimi
taxıb, öz dirriyimi belləyirdim. Barmağımla
torpaqda dəliklər açır, oraya tüpürürdüm.
Georgin kollarının qalın və damarlı
köklərini əllərimlə yoxlayırdım. Qəddimi qəfil dikəltdiyimdə isə
başım hərlənirdi.
Qızım
tünd rəngdə saçlara və bir az
şərqlilərə xas cizgilərə malik
yaraşıqlı bir qadındır, sanarsan ki, ətrafına
müşk ətri saçır. Şəvə
kimi qapqara saçları uzun və sayadır, şərqlilərə
xas gözlərini də o, atasından alıb. İndi iyirmi altı yaşı olsa da, mən bunun
bir yanılğı olduğundan tamamilə əminəm.
Əslində o, yaşca daha kiçikdir - onun
inkişafdan necə qaldığının şahidiyəm mən,
sonra isə, on yeddi yaşında ikən o, bir gecə və
ya bir gün ərzində, hamar buz üstə
sürüşən konkisürən kimi, ən yüksək
inkişaf pilləsinə ucaldı. Odur ki, o, hələ də
on yeddi yaşındadır və elə on yeddi yaşlı
bir qız kimi də bu dünyadan köçəcək.
Uşağa
qaldığını öyrənincə, o, aşağı
qata, mənim yanıma gəlməyə başladı: indi dəbdə
olduğu kimi, qarnını bayırda qoyaraq, dodaqlarını
köpürüb, hamilə qadınlara xas poza alır və əllərini
budlarına dayamaqla şikayətlənirdi: "Halım fənadır...". Mən də onun
üçün ya çay, ya da çobanyastığı dəmləyirdim.
Bir də mənə deyirdi ki: "Oleq mənə görə
çox narahatdır, çünki məni dəlicəsinə
sevir".
Ancaq hər şeyə rəğmən, qızım o
uşağını saldı. Oleq dərhal onu xəstəxanaya
apardı, qayıtdıqdan sonra onunla telefonla əlaqə
saxladı, pilləkən qəfəsində butulka cingiltiləri
qopartdı, axşam isə televizorun qabağında oturub,
özü üçün pivə sümürdü. Ona axşam yeməyi apardım, çayını
öz barmağımla qarışdırandan sonra həmin
barmağı yaladım. Onu divana
uzatdım ki, yatsın. O məni altdan-yuxarı,
ço-o-x uzaqlardan süzürdü o ara.
Belindəki dəri kəməri bir azca
boşaltdım və o, mızıldanaraq təşəkkür
eləyib yuxuya getdi.
Məhz həmin gecə mən onların mənzilinə
diqqət yetirə bildim. Şkafda səliqə ilə
düzülmüş mələfələrə, alt
paltarlarına, vanna otağındakı kosmetikaya göz
atdım. Güzgüdəki barmaq izləri,
vannadakı tüklər, hörmə səbətdəki kirli
camaşırlar, yanbızdakı cibdə
daşındığı üçün onun şəklinə
uyğunlaşan qara dəri pulqabı sataşdı
gözümə.
Bədənim mənə mane olurdu, mənə
rahatlıq vermirdi, çünki ən çox dilədiyim
şey - bədənsiz bir məxluq kimi onun böyründə
uzanmaq idi. Onunla pilləkəndə rastlaşanda o gözəgörünməz
məxluq sanki şişirdi. O mənimlə hədsiz
yaxın, qoxuların hakim olduğu bir məsafədən
danışırdı. O qoxulardan toxunmuş kombinezon bir zəncirbənd
misalı açıldığı vaxt həndəvərimizdəki
hava cürbəcür jestlərlə dolurdu - həm məsum
tərzdə kürəyə toxunuşlar ilə, həm də
onun öz əlini ayaqlarımın arasına qoyması ilə.
Kürəkənə tapşırmışdım ki,
qlisiniya budaqları içəri dalmasın deyə, gecələr
pəncərələri həmişə qapasın,
vaxtaşırı poçt qutusuna baxsın, və sair və
ilaxır.
Onunla təması elə ilk baxışdan diləmişdim
mən. Bunda pis nə var ki?! Axı, qızlar - öz
analarının bir parçasıdır, analar isə - öz
qızlarının, buna görə də eyni istəyin hər
ikisinə sirayət eləməsi təbii haldır: eynilə
beləcə, dağdan sel-su gələndə əvvəlcə
o, çayın ən alt qatlarını
bürüyür.
Onsuz da bu
dünyada mən görəcəyimi görmüşəm və
bilirəm ki, istəyə qarşı çıxmaq olmaz -
diqqətli meliorator (suçu, sulama mütəxəssisi -
A.Y.) kimi davranmaq lazım gəlir: ona həm ağuşunda
üzməli, həm də səni özüylə alıb
aparmalıdır, çünki onu nə dayandırmaq
mümkündür, nə də məmnun eləmək. Bunun əksini düşünənlər isə
mütləq yanılırlar. O da məhz fərqli
düşünənlərdən idi.
Əvvəlcə
qızım evə döndü və biz mənim mətbəximdə
öz qəmli rəqsimizi ifa elədik - qucaqlaşdıq, ləngər
vurub, yırğalandıq, bir ayağımızı
qaldırıb, digərinə dayaq verməklə bütün
mətbəx boyu, pəncərədən qapıya doğru, təkrar
bir küllə, tama çevrilərək, öz monoton
baletimizi oynadıq və bu, biz haqsız yerə ayrılana qədər
davam elədi. Bir-birimizin saçlarını
tumarladıq, bir-birimizin qoxusuna daldıq, o mənim boynuma
sıxdı üzünü, mən isə üzümü -
onun yaxalığına. Onun döşlərini və
boşalmış qarnını hiss elədim o ara.
Ancaq elə ki kürəkən kandarda peyda oldu,
biz paxırımız açılıbmış kimi
bir-birimizdən aralandıq, əri onu özüylə
apardı və mən təkrar onların üst mərtəbədən
gələn ayaq səslərinə qulaq kəsildim.
Mən çoxillik bitkilərin kökünü
qazımağı və bircə hərəkətlə
yorğan üzünü yorğana keçirməyi öyrətmişdim
qızıma.
Gecələr kürəkən mənim
yanıma gəlirdi - həmişə pivə iyi verdiyi
üçün çox yəqin, o məndən azca
qorxub-çəkinirdi. Mən öz
budlarımla onun ayaqlarına sarmaşırdım, sanki hələ
də cavan bir qız uşağı idim. Səhərlər
isə onun duş aldığını hənirtilərdən
anlayırdım - bu iş həmişəkindən daha uzun,
daha durğun olurdu.
Yəqin
ki, bu barədə kürəkənin də - elə
bütün kişilər kimi - gəldiyi bir qənaəti var
idi: istənilən arzunu yerinə yetirmək, istənilən
aclığı doyurmaq olarmış.
Qışda biz pəncərələri qapamaq istədiyimiz
üçün təkrar budaqları bağban
bıçağıyla budamalı olduq. Budanmış
budaqlar ilk payız küləklərinin ritminə uyğun
olaraq hələ də pəncərə şüşələrini
döyəcləyirdi, ancaq onların əllərindən
bundan başqa bir şey gəlmirdi, yarpaqsız və çarəsiz
şəkildə eləcə bayırdan bizə
baxırdılar. İçəridəki
hava isə isidicilər sayəsində qızırdı.
Görən bunu qızım bilirdimi heç? Əgər
qızım mənim bir parçamdırsa və mən də
onun bir parçasıyamsa, o, bundan mütləq agah
olmalıydı. Qızımın gecənin bir aləmi
oyanaraq: "Ana!" - deyə səsləndiyini
vaxtaşırı eşidirdim, ancaq belədə o məni səsləmirdi
deyə, yatağımdan sıçrayıb, yanına
qaçmağa bir gərək də duymurdum. Onun
bu "Ana!" çığırtısı eynilə
"A-aa-a!" və "Ox-x!" nidası kimi bir şey idi
əslində. İndi isə əri onu qucur və təsəlli
verirdi: "Heç nə olmayıb, yat, yuxula".
Qış
hiss olunmadan gəldi və rəhmsiz bir şəkildə
dünyamızı zülmətə bürüdü. Uzun, iniltili gecələr, qısa günlər
yuxarı qatdan gələn addımları
çilik-çilik elədi. Qızım
mənimlə danışmırdı deyə, mən də
daha onunla kəlmə kəsmirdim. Evdən
getdiyi vaxt pəncərədən onun sadəcə kürəyini
görə bilirdim. Özüm də evdən
harasa gedəndə onun baxışlarının öz boynumun
ardına dikildiyini sezirdim. Dayanacağa tərəf
gedərkən onun öz çətiriylə yolboyu torpaqda dəliklər
açdığını və onlara
tüpürdüyünü görürdüm. Yuxarıda onun ipə sərdiyi mələfənin
xışıltısı dəyirdi qulaqlarıma.
Qızım evdə olmayanda onun əri üçün
qəhvə dəmləyirdim. Bir stəkana iki
qaşıq şəkər tozu töküb, içkinin
acılığı çıxana qədər onu
çalırdım. O isə qəhvəsini
acgözlüklə, baxışlarını yerdən
ayırmadan, son damlasına qədər içirdi. İlk
addımı adətən mən atırdım, bunun səbəbi
heç də mənim daha atəşin olmamdan irəli gəlmirdi
- yox, bununla mən onu günah hissindən qurtarmağa can
atırdım, öz qurbanıma bir rahatlıq hissi bəxş
edir və onun hələ günah işləmədən də
əfvinə çalışırdım.
Ayaqlarımı onun budlarına dolayır və beləcə,
dayanırdım. Bu yolla onun zəif düşməsini yox,
məhz güclü olmasını diləyirdim.
Sonra qızım evə dönür və özü
onun üçün qəhvə dəmləyirdi. Bir stəkana o da iki
qaşıq şəkər tozu qoyurdu və içki məxməri
bir rəng alana qədər qaşıqla
onu qarışdırırdı.
Bu vəziyyət yaza qədər, yəni yerli-yataqlı
hesablanmış konstruksiyanın möhkəmliyi artıq
dözülməz həddə çatana qədər, davam elədi. Həmin
gün mən də, qızım da öz qəhvə
fincanımıza ikinci şəkər
qaşığını tökməkdən imtina elədik.
Bu imtina məhz həmin gün gerçəkləşdiyi
üçün hər ikimizə əyan oldu ki, qızlar
öz analarının, analar isə öz qızlarının
bir parçasıdır. Burada başqa bir izah da ola bilməzdi. Deməli, o, iki kərə
ölmüşdü. O, iki dəfə qeybə
qarışmışdı. Bir dəfə
qızım, ikinci dəfə isə mənim
üçün.
Qızım ayaqyalın qaçaraq pillələri endi və
biz bir-birimizin ağuşuna atılmaqla, hönkürüb
ağladıq.
Birimiz pijamada, digərimiz isə gecə köynəyində
təkrar bir küllə çevrildik, sonra da o məlum
"bir-iki" ritminə uyğun öz
yırğalanmamıza başladıq. Qızım
yalnız bunu pıçıldayırdı: "O
ölüb, o ölüb". Mən isə təkrarlayırdım:
"Artıq o, yoxdur, artıq o, yoxdur".
Həm də
bizim bildiyimiz bir həqiqət var idi ki, bundan kürəkən
nə onda, yəni sağlığında, nə də indi, yəni
öləndən sonra agah idi: ölümdən sonrakı həyat
da - elə ölümə qədərki həyat qədər
- yuxuya bənzəyir. Kürəkən bilmədi
ki, əslində ölüm - bir illüziyadır və bu
oyunu heç nə olmayıbmış kimi davam etdirmək də
mümkünmüş. Əvvəlcə
mən, həm də sırf mexaniki şəkildə buna
başladım, sanki bu çətin ayin əzəldən bəri
artıq mənə əyan idi, qızım isə mənim
ardımca bunu təkrarladı. Nəyi və
necə edəcəyini qızım asanlıqla dərk elədi
və artıq biz gözümüzü tavana zilləməklə,
onun geri dönməsini pıçıltıyla dinləməkdə
idik.
O vaxt
düşündüm ki, niyə biz məhz yuxarı
baxırıq, axı, ölüm üçün
aşağı-yuxarı, alt-üst, sağ-sol, içəri-dışarı
yoxdur. Bunu nəzərə alaraq, səhvimizi qəbul
olunmuş qaydalara uyğun şəkildə düzəltmək
qərarına gəldim və ona görə də
ölümə onun olduğu səmtdə üz tutmalı
olduq - o isə zatən hər yerdəydi. Biz
divarları və döşəməni yumruqlayır, həm
də artıq pıçıldamır,
qışqırırdıq.
Çalışırdım ki, sözlərimiz ona qədər
gedib çatsın, o, bu sözlərin məğzini
anlasın. Əmin idim ki, elə o da, hamı kimi,
ölümü - var olmanın sadəcə sonu kimi
alqışlayır. Mən ağır-ağır və
səlis şəkildə təkrarlayırdım: "Oleq, hər
şey yetərincə qəlizdir". Ancaq var
olmayan birini təkrar var olmağa cürətləndirmək nə
dərəcədə mümkündür ki?!
Mənim
gözəl və Şərq cizgilərinə malik
qızım da bu qəribə və gözlənilməz
metafizik problemin fərqindəydi: bilirdi ki, real aləmin
şüurumuzdakı toxumları orada bulunmaqla, öz uyğun
saatlarını gözləyirlər. Yalnız
bizim inandığımız şeylər mövcuddur. Başqa bir qanunauyğunluq-filan da yoxdur. Və biz, bir cüt ifritə kimi evimizin
divarlarını yumruqlayır, qışqır-bağırla
onu çağırırdıq.
Qızım
bir körpə kimi onu dilə tutur, onu ağıllı
olmağa çağırırdı: "Yetər artıq,
oyan, sənin ölümün gerçək sayılmır,
bir azca məntiqli düşün". Mən deyirdim:
"Oleq, yalvarıram sənə, gəl, bu məsələyə
fərqli nöqtədən bax, özünü bir azca çətinə
sal da, noolar?".
Ən nəhayət, o, peyda oldu. Düzdür, onun
cizgiləri hələlik bulanıq idi, sanki televizorun
ekranından çıxıb gəlmişdi. Qaraltısı da titrəyirdi. Acıqlı
və çaşqın bir təəssürat
yaradırdı. Ən əvvəl onu mən
gördüm - hər necə olsa, həyatda çox şey
görmüşdüm axı. Qızım az sonra onu sezdi. Elə o dəqiqə
ona toxundum ki, öz bədənini, öz ehtirasını
unutmağa fürsət tapmasın.
Ancaq hər şey yolunda idi. Az sonra konturlar
nisbətən dəqiqləşdi və ondakı
işıltı yoxa çıxdı. Belə
olunca, mən vəd olunan mükafat kimi onu döşəmənin
üstünə endirib, dodaqlarından dərin bir
öpüş aldım və o da eyni
çılğınlıqla məni öpdü. Mənim dodaqlarımla təmasa girincə, onun
dodaqları da maddiləşdi. Sonra
qızım növbəti addımı atdı və artıq
tamamilə bəlli oldu ki, kürəkənim həyata
dönüb.
Artıq pəncərələrin açılma məqamı
gəlib yetişmişdi, çünki qaranlığa qərq
olan otaqlar qlisiniyanın kövrək və təravətli
budaqlarını təkrar özünə cəzb eləməyə
başlamışdı.
Tərcümə:
Azad Yaşar
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 10
sentyabr.- S.22-23.