Azərbaycan dilinin
tarixində
ərəbcə və farsca
Azərbaycan
dili, əgər "tarixəqədərki dövr"ün
mübahisələrini bir tərəfə qoyub elə də
böyük mübahisə doğurmayan tarixi həqiqətlərdən
başlasaq, VII-IX əsrlərdə artıq "Dədə
Qorqud" eposu ilə tarix səhnəsinə
çıxmışdı... Sovet tarixşünaslığı həmin
dövr üçün Azərbaycan ərzisində bizə
iki geniş yayılmış ədəbi (yazılı) dil təklif
edir: Şimalda (Albaniyada) Alban dili, Cənubda (Adurbadaqanda) orta fars (pəhləvi) dili... Türkcəyə gəldikdə
isə o, Qafqazın şimalından cənubuna
vaxtaşırı hücum edən hun-qıpçaqların
məlum xristian yazılı mənbələrinə səpələnmiş
bir neçə sözlə təmsil olur ki, bunun da
etirafına sovet dövrünün sonlarında Tofiq
Hacıyev, Vaqif Aslanov, Voroşil Qukasyan, Aydın Məmmədov
kimi araşdırıcıların tutduqları düzgün
elmi-metodoloji mövqe sayəsində nail olunmuşdur.
Azərbaycanın Şimalında Alban dilinin
mövcudluğu, "albanların öz doğma dillərində
yazı və ədəbiyyatın olması" (Fəridə
Məmmədova) heç nə ilə sübut edilmir,
çünki "tarixi taleyin xüsusi hökmüylə
Albaniyanın yerli mənşəli yazılı abidələri
dövrümüzə qədim erməni dilində gəlib
çatmışdır" (Fəridə Məmmədova). Həmin abidələrin
isə erməni kilsələrində kifayət qədər
gizli şəkildə hazırlanıb, tədricən,
ehtiyatla (və təbii ki, erməni kilsəsinin maraqlarına
uyğun olaraq) üzə çıxarılması məlumdur.
Beləliklə,
"Dədə Qorqud"un meydana
çıxdığı ərəfədə Azərbaycanın
Şimalında Qafqaz mənşəli Alban ədəbi dili
olmadığı kimi, cəmiyyətdə az-çox populyar
hər hansı başqa bir ədəbi dil (o cümlədən
də erməni dili) mövcud deyildi. "Dədə
Qorqud" eposu ərəbcə və farscadan başqa hər
hansı bir dil təzahürü ilə əlaqəni
xatırlamır.
Lakin belə
bir sual meydana çıxa bilər ki, bəlkə, "Dədə
Qorqud"un Cənubi Qafqazda kütləviləşməsi bir
az sonraya - XI-XIII əsrlərə düşür, onda necə?.. Hətta həmin halda, yəni eposun
yayılma tarixini irəli-geri çəkib nəinki VII-IX əsrləri,
bütövlükdə V-XIII əsrləri "türkcəsizləşdirsək"
belə, burada Alban dilinin ədəbi izi- tozu
görünmür.
Ölkənin
Cənubuna - Adurbadaqana gəldikdə isə məsələ
tamamilə fərqlidir.
Yeddicildlik
akademik "Azərbaycan tarixi"nin birinci
cildində (Bakı, "Elm", 1998) belə iddia olunur ki,
IX-X əsrlərdə "Azərbaycanda fars dilindən
güclü surətdə fərqlənən və
talış dilinə yaxın olduğu aşkarlanan azəri
dilində də danışırdılar. Azəri dilinə və
müasir talış dilinə yaxın olan dialektlər hələ
erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində
geniş yayılmışdı" (s. 266). Bu sətirlərin
müəllifi onu da xəbər verir ki, "son zamanlar
İran alimlərinin əsərləri sayəsində məlum
olmuşdur ki, Cənubi Azərbaycan vilayətlərində
talış dilindən başqa bu dilə yaxın olan tati,
xarzani, takestani, xalxali və b. dialektlər
yayılmışdır və həmin dialektləri Mada
dilinin varisləri hesab etmək olar" (s. 267).
"Mada
dili" anlayışına gəldikdə Azərbaycanın
qədim dilləri barədə "konsepsiya"
yaradıcısı yazır: "Mada dilinin və onun dialektlərinin
bölgənin hakim dili olması şübhəsizdir. Bu, nəinki
hələ antik dövrdə bizi maraqlandıran ərazilərdə
Mada etnik elementlərinin geniş surətdə məskunlaşmasına
dair yaxşı məlum olan faktlardan, ölkə əhalisinin
"madalılar" etnonimi ilə ifadə olunmasından,
ölkənin "Mada" adlandırılmasından, erkən
orta əsrlərdə burada Mada qrupunun dil və dialektlərinin,
yeni dövrdə isə həmin qrupun dialektlərinin
yayılmasından, habelə başqa mübahisəsiz məlumatlardan
da irəli gəlir" (s. 268).
Sonuncu
sitat göstərir ki, "konsepsiya"
yaradıcısının dil tarixi haqqında elm barədəki
təsəvvürü çox məhduddur: hər şeydən
əvvəl ona görə ki, əgər Mada dili, həqiqətən,
"zəngin yazı ənənəsinə malik"
olsaydı, o zənginlikdən nə isə qalardı; ikincisi,
belə bir ənənəyə yalnız ədəbi dil malik
ola bilər, ədəbi dildən isə nəinki dialekt,
heç bir canlı dil təzahürü varisi qalmır; nəhayət,
üçüncüsü, bu gün Azərbaycan ərazisində
mövcud olan talış, kürd və tat dillərinin
"azəri" adlandırılan bir dil, yaxud dialektlə əlaqəsi
yalnız o cür ola bilər ki, o da əvvəlkilər kimi
İran mənşəli dillərdən, yaxud dialektlərdən
biridir... Və bunların heç biri, haqqında heç bir
təsəvvür olmayan Mada dilinin birbaşa varisi deyil,
heç birinin "qədimlik" etiketi yoxdur, hamısı
müasir dillər, yaxud dialektlərdir. Həmçinin
bugünkü udi dilinin nə zamansa mövcud olmuş Alban ədəbi
dilinin varisi olduğunda israr etmək eyni dərəcədə
elmi məsuliyyətsizlikdir...
Əgər
Azərbaycan türkcəsi (anlayışın
aydınlığı üçün bundan sonra "Azərbaycan
dili" yerinə "Azərbaycan türkcəsi"
linqvonimini işlədəcəyik ki, söhbətin hansı
mənşəli dildən getdiyi bilinsin) qədim irandilli (və
təbii ki, İran mənşəli) Azərbaycan (azəri)
etnosuna səlcuqların sırıdığı bir dil
olsaydı, həmin etnos fars dili kimi doğma mədəni bir
dilin müqabilində bu sırınmanı niyə qəbul
etməli idi?.. Yaxud belə bir anormal hərəkətə yol
verdikdən sonra farscanın mədəni təsirini nə
üçün Mada-Atropatena dilinin varisi olan azəri dilinin
deyil, məhz türkcənin kontekstində, yaxud onun
münsifliyi ilə mənimsəməli idi?..
Fars dilinin XI əsrdən sonra Azərbaycanda, eləcə
də türk dünyasında geniş yayılması XI-XIII sərlərdə
"türkdilli iranlılar"ın (?) İran
yaddaşını oyatmalı idi. Halbuki
farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatı o baxımdan bunun əksini
göstərir ki, həmin ədəbiyyatın dilində
çox möhtəşəm bir türk ruhu var.
Dil hər
nə qədər "şərti işarələrin sərbəst
sistemi" (Ferdinand de Sössür) olsa da özünün ədəbi-bədii
(poetik) funksiyasında mənsub olduğu xalqın
etnopsixologiyasını (Vilhelm fon Humboldtun
ifadəsilə desək "ruh"unu) əks etdirir. Halbuki İran nizamişünaslarının özləri
etiraf edirlər ki, Nizami dilindən "türk ətri gəlir".
Gərək öz xalqının ruhuna nə dərəcədə
hakim olasan ki, yad dili öz dilində - farscanı türkcə
danışdıra biləsən. Bu,
artıq dilin sistem-strukturundan çox, dilə antroposentrik
(praqmatik) münasibətin imkanlarından irəli gəlir.
Ərəb
və fars dillərinin inkişaf etmiş türk dillərinə
təsiri tarixən o qədər güclü olmuşdur ki, hətta
türkcənin, demək olar, bütün orta əsrlər
boyu davam edən diferensiasiya prosesində bu təsirin əhəmiyyətli
rol oynadığı təsəvvürünü yaradır.
Ancaq iş burasındadır ki, sözügedən təsirlər
həm türkcə, həm də ərəbcə və
farsca üçün müxtəlif sosial, siyasi və mədəni
şərtlər əsasında baş vermişdir. Və həmin şərtlər nəzərə
alınmadan ərəbcə və farscanın türk dillərinə,
o cümlədən Azərbaycan türkcəsinə təsirinin
səbəblərini, miqyasını və nəticələrini
təxmin eləmək mümkün deyil.
Görünür,
bu təsirin əsas səbəbi türklərin ərəb və
fars mədəniyyətlərinə get-
gedə artan maraqları olmuşdur. Heç bir şübhə
yoxdur ki, həmin maraq ilk orta (V-X) əsrlərdə tarix səhnəsinə
artıq bilavasitə öz adları ilə
çıxmış türklərin təqlidçiliyindən
deyil, Lev Qumilyovun məşhur termini ilə desək,
passionarlığından, başqa sözlə,
iddialılığından irəli gəlirdi. Və
bütün bunlar üçün universal motiv funksiyasında
yeni yaranmış islam dini
çıxış edirdi ki, ərəbləri, farsları və
türkləri heç bir fərq qoyulmadan eyni mədəni,
sosial və siyasi çətir altında birləşdirməyin
mükəmməl təcrübəsini təklif eləmişdi.
İslam dini həm ərəblər, həm farslar, həm
də türklər, yəni Müsəlman İntibahı
dövründə (IX-XII əsrlər) onu qəbul edən
bütün xalqlar üçün yeni olmaqla yanaşı,
mütərəqqi idi. Adətən, ərəbləri islamaqədərki
cahiliyyə dövrünə görə qınayırlar,
ancaq unudurlar ki, onlar həmin dövrdən min illərlə əvvəl
mövcud olmuş postşumer və ya akkad
mədəniyyətinin də birbaşa varisləridir. Və "Qurani-Kərim" kimi möhtəşəm
bir dil abidəsi, yəqin ki, bu cür varislikdən (ən
azı "Bibliya" ənənələrindən) kənarda,
hansısa impulsiv iradənin məhsulu olaraq meydana
çıxa bilməzdi.
Ərəbcənin türk dillərinin, o cümlədən
Azərbaycan türkcəsinin taleyindəki rolu kifayət qədər
şəffafdır. İlk növbədə ona görə
ki, ərəblər öz dillərinin kontaktda olduqları
xalqların dillərinə təsirini hər hansı sosial,
siyasi, mədəni amildən daha yüksək olan "Qurani-Kərim"in
(və İslam dininin) tarixi nüfuzu ilə təmin etmişlər
ki, sadaladığımız amillər bundan sonra (və bunun
təzahürləri olaraq) meydana
çıxmışdır. Bir sıra
epizodik təşəbbüsləri nəzərə almasaq,
türk xalqları, eləcə də Azərbaycan xalqı ərəb
ədəbiyyatının poetik texnologiyalarını
(xüsusilə əruzu!) qəbul etsələr də, ərəbcə
şeir yazmağa elə bir maraq göstərməmişlər.
Və onların kifayət qədər zəngin
yaradıcılıq təcrübəsində ərəb dili
dinin (həmçinin onun sərəncamında və ya himayəsində
olan müxtəlif elmlərin) dili olaraq işlənmişdir.
Əlyar Səfərli və Xəlil Yusiflinin "Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi" dərsliyində deyilir ki,
"VII əsrdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatı
yeni istiqamətdə inkişaf edir. Azərbaycanın ərəblər
tərəfindən işğalı, islam
dininin zorla yayılması, məktəblərin, mədrəsələrin
ərəbcə olması tezliklə Azərbaycanda ərəbdilli
elmi və bədii əsərlərin yaradılması ilə
nəticələnir. Artıq VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində
əl-Azərbaycani nisbəsi ilə yazıb-yaradan şairlər
meydana çıxır" (s. 26). Əlbəttə, bu
şairlərin Azərbaycandan olması onların türk,
yaxud fars mənşəliliyi barəsində
heç nə demir, adda-budda şəkildə qorunub saxlanan
şeirlərindəki ərəblərə (və islama)
etiraz notlarından isə daha çox iranpərəst (zərdüşti)
olduqları təsəvvürü yaranır.
Ərəbdilli
Azərbaycan poeziyası öz imkanlarını
"üçdilli" şairlərimizdən Nəsimi ilə
Füzulidə göstərmişdir ki, bu da, heç
şübhəsiz, həmin dahi sənətkarların
yaşadıqları bilavasitə ərəbdilli mühitlə
bağlıdır. Və istər Nəsimi, istərsə
də Füzuli üçün ərəbcə, yaxud farsca
yazmaq elə bir əhəmiyyət kəsb etməmişdir.
Füzuli
dühası öz dil missiyasını yaxşı bildiyinə
görə Tanrıya üz tutub deyirdi:
Ey feyzrəsani
- ərəbü türkü əcəm,
Qıldın
ərəbi əfsəhi-əhli-aləm,
Etdin
füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Bən türkzəbandan iltifat eyləmə kəm.
Göründüyü
kimi, burada ərəbcə fəsahətli, yəni aydın, məntiqli,
dəqiq; farsca isə İsadəm, yəni insana can, ruh verən
emosional nitq kimi təqdim olunur ki, nəticə etibarilə bu,
birincinin elm, ikincinin isə şeir (ədəbiyyat) dili
olmasına işarədir. Yəqin ki, Füzuli
"mən türkdillidən köməyini əsirgəmə"
deyəndə həm ərəbcənin elmiliyini, həm də
farscanın poetikliyini istəmişdir. Və həm ərəb,
həm də fars sözlərinin türkcə
ilə yanaşı bol-bol işləndiyi Füzuli dilində
(istər şeir, istərsə də nəsr olsun),
doğrudan da, həm ərəbcəyə, həm də
farscaya məxsus üstünlüklər vardır.
Xüsusilə X əsrdən etibarən ərəbcə
türkdilli mühitə ilk növbədə dinin (ibadətin),
sonra elmin, daha sonra isə dövlətin (rəsmi-inzibati idarəçiliyin)
dili kimi daxil olur. Əbu Nəsr əl-Fərabi ət-Türki
(X əsr), Bəhmənyar (XI əsr), Xətib Təbrizi (XI əsr),
Mahmud Kaşğari (XI əsr) kimi onlarca böyük türk
mütəfəkkiri ərəbcədəki məharətlərini
bu dilin türklər arasında yayıldığı ilk əsrlərdən
göstərmişlər.
"Azərbaycan
tarixi"nin ikinci cildində deyildiyi kimi,
elə tədbirlər görüldü ki, Xilafətin ərazisində
get-gedə "ərəb dilinin
işğalçının dili olduğu unuduldu. Artıq bir-iki əsrdən sonra bu dili bilmək mədəniyyət
göstəricisinə çevrildi. "Quran"ın
yalnız yazıldığı dildə öyrənilməsi
də ərəb dilinin işlənilmə və mənimsənilmə
arealını genişləndirirdi" (s. 259).
Ancaq bir məsələni
xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, mürəkkəb
fonetik, leksik və qrammatik quruluşa, zəngin üslubi
imkanlara yiyələnmiş ərəb dili (o, tarix səhnəsinə
çıxanda bilavasitə daxil olduğu dil ailəsinin hələ
akkad dövründən hesablasaq, ən azı dörd min ilə
qədər ədəbi təcrübəsi vardı)
türkdilli, eləcə də farsdilli mühitə
üç səviyyədə təsir imkanı müəyyənləşmişdi:
1) Xilafət ərazisində yaşayan əhalinin bu və ya
digər intensivlikdə sosial fəallığını təmin
edən səviyyədə; 2) öz ölkəsi daxilində
siyasi-inzibati, sosial-iqtisadi və elmi-dini (mədəni) fəaliyyət
səviyyəsində; 3) Xilafətin mərkəzlərində
yüksək mövqelərdə göstərilən xidmət
səviyyəsində.
Əlbəttə, üçüncü səviyyə, əslində,
türkdilli mühitin həmişə fövqündə
olduğuna görə (halbuki bunu, irəlidə görəcəyimiz
kimi, farsdilli mühitə heç də bütün dövrlərdə
aid etmək olmaz) türkcəyə, o cümlədən də
Azərbaycan türkcəsinə təsir göstərməmişdir. Ancaq həm
ikinci, həm də birinci səviyyə türkcələrə
istər diferensiasiya, istərsə də inteqrasiya istiqamətində
olduqca ardıcıl təkan vermişdir.
Hər nə
qədər mifik düşüncənin mövzusuna
çevrilmiş olsa da, İran-Turan
qarşıdurmasının ərəb işğalına (və
hökmranlığına) münasibətdə göstərdiyi
reaksiya fars və türk dillərinin taleyi
baxımından da əlamətdardır...
Məlum olduğu kimi, farslar əvvəldən
islamın (və Ərəb Xilafətinin) əleyhinə idilər,
ancaq bu hərəkata qarşı duracaq imkanları yox idi. Elə ki,
Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə - X əsrin
ortalarından irançılığın Xilafətdə
mövqeyi gücləndi, farslar sarayı ən azından ədəbiyyat
və incəsənət miqyasında "zəbt etdilər".
Və Müsəlman İntibahında farscanın mövqeyi ərəbcədən
sonra ikinci yerə keçdi... Odur ki, Ön
Asiyada dil iyerarxiyasında yeni dövrə qədər davam edən
"ərəb, fars və türk"
ardıcıllığı qərarlaşdı. Ərəblər
tarixdə yalnız ərəbcənin, farslar ərəbcə
və farscanın, türklər isə ərəb, fars və türkcənin xalqı kimi
qaldılar.
Türk
dillərinə, o cümlədən Azərbaycan türkcəsinə
fars dilinin təsiri əvvəl ərəb,
sonra isə uzun dövrlər ərzində, nə qədər
paradoksal görünsə də, məhz türk siyasi himayəsində
olmuşdur. Yalnız belə bir faktı xatırlatmaq kifayətdir
ki, həm Türküstandakı, həm Azərbaycandakı, həm
də Anadoludakı farsdilli şairlər məhz türk
hökmdarlarının sarayında
yaşayıb-yaratmışlar ki, bunun da ən parlaq nümunəsi
Firdovsidir. Onun "Şahnamə"si, Xəyyamın
rübailəri, Sədinin "Gülüstan"ı, Hafizin
qəzəlləri farscanı türklərə sadəcə
sevdirməmiş, əgər belə demək mümkünsə,
əsrlərlə öz cazibə mehvərindən kənara
buraxmamışdır.
Xilafətin ilk əsrlərində ərəblərin əlində
güclü siyasi hakimiyyət var idi. Artıq qeyd etdiyimiz
kimi, farslar bu hakimiyyətin böyük bir hissəsini tədricən
(və xüsusi diplomatik məharətlə!) ələ
keçirdikdən sonra farscanın Xilafətdəki
nüfuzunu demək olar ki, ərəbcəyə
yaxınlaşdırdılar. Və
görünür, "ərəb sərtliyi"
müqabilində türkləri cəzb edən "fars
qılığı" onlara farscanı zaman-zaman ərəbcədən
daha çox yaxınlaşdırdı.
Bir məsələni
də unutmaq olmaz ki, farsca özü ilə ərəbcəni
də çəkib gətirirdi... Bu
özünü ən aydın şəkildə sufi-panteist
poeziyanın türklər arasında yayılması ilə
göstərdi. Bilavasitə fars
şairlərindən sonra meydana çıxan dahi türk
Mövlana Cəlaləddin Rumi (XIII əsr) öz zəngin
farscası ilə türk sufizminin miqyasını genişləndirdi.
Və türkdilli ədəbiyyata ilk dəfə Əhməd
Yəsəvinin (XI əsr) "Divani-hikmət" ilə
Türküstanda qədəm basmış sufizm Ruminin
farscası ilə yeni prezentasiya imkanları qazandıqdan az sonra ümumxalq türkcəsində (bu dəfə
Yunus Əmrənin, Nəsiminin təqdimində) yenidən
zühur etdi.
Sufizm
türkcəyə, o cümlədən Azərbaycan türkcəsinə
ərəb mənşəli olan çoxsaylı sufi terminologiya gətirdi. Bu
terminologiya Füzulidə daha təmkinli ideya-estetik məzmun kəsb
etdikdən sonra aşıq şeirinə, dastanlara keçməklə
Azərbaycan türklərinin ruhuna hopmağa başladı ki,
burada musiqinin də təsiri vardı. "Nəsimi
(eləcə də Yunus Əmrə - N.C.) şeirlərini dərvişlər
el arasında musiqi ilə ifa edirdilər. Musiqi
dərviş ifaçılığının tərkib hissəsidir.
Füzuli qəzəlləri müğənnilər
tərəfindən məclislərdə oxunub xalqa
çatdırıldığı, aşıq şeirləri
toylarda, mərasimlərdə kütlə qarşısında
söyləndiyi kimi, Nəsimi şeirləri də... dinləyiciləri
cəlb etsin deyə çalğısız, melodiya ilə dərvişlərin
dilində el-el, ölkə-ölkə gəzirdi" (Tofiq Hacıyev).
Həm rəsmi-işgüzar, həm ədəbi-bədii,
həm də elm-tədris istiqamətlərində ərəbcənin
(ardınca isə farscanın) Azərbaycan türklərinin
ünsiyyət sferalarına (müxtəlif funksional
üslublara) bütün orta əsrlər boyu davam edən
intensiv təsirləri məşhur təbirlə desək,
"üçayaqlı" bir dil meydana gətirdi. Yeni dövr bu dili türk
iltisaqi (aqlütinativ) quruluşunun prinsipləri ilə fonetik,
qrammatik baxımdan nə qədər "redaktə etsə"
də, xüsusilə lüğət tərkibində həmin
"üçayaqlılıq" nəinki aradan
qalxmamış, Azərbaycan türkcəsinin, eləcə də
bir sıra digər türk dillərinin (hər birində fərqli
kəmiyyətdə) tipologiyasını müəyyənləşdirən
əlamətə çevrilmişdir.
Azərbaycan
lüğətçıləri keçən əsrin 30-cu
illərindən klassik Azərbaycan ədəbiyyatının
dilində işlənən ərəb və fars
sözlərinin lüğətini hazırlamağa
başlamışlar. Lüğətin
2013-cü ildə çıxmış beşinci nəşri
22 mindən çox sözü əhatə edir ki, onların
mütləq əksəriyyəti müasir Azərbaycan dilində
də işlənir. Bu sözlərin bir
qisminin türk mənşəli qarşılığı
olsa da, əksəriyyətinin belə bir
qarşılığı yoxdur. Və məsələnin
maraqlı tərəfi də ondadır ki, milli dil təfəkkürü,
yaxud adət olunmuş ünsiyyət təcrübəsi
çox zaman həm şifahi, həm də yazılı nitqdə
türk mənşəli deyil, məhz ərəb və ya fars mənşəli sözü önə
çəkir.
Azərbaycan türkcəsi XIX əsrin ortalarından
başlayaraq intellektual leksika - terminologiya sahəsində Şərq-Qərb
yolayrıcında qaldı. Bugünə qədər
ona Şərqlə Qərb arasında manevr etməyə imkan
verən güc daxilindəki türk ruhudur ki, hər cür
alınmaları min ildən çoxdur məharətlə idarə
edir. İltisaqi quruluşun hər cəhətdən
mühafizəkar fonetikası, qrammatikası, eləcə də
qrammatikanın (və frazeologiyanın) əsasında dayanan
son dərəcə zəngin feil texnologiyaları hesabına
... Alınma sözlərə gəldikdə isə, nə qədər
çox işlətsək də, etnik təfəkkür
onların arxasında "türkün sözü" deyilən
nəyəsə tərəddüdsüz istinad eləməkdə
davam edir. Və bu "türkün
sözü" hər hansı alınma leksik vahidin semantik
arxetipidir ki, onun türkcəliyi heç bir şübhə
doğurmur.
Nizami CƏFƏROV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 17
sentyabr.- S.12-13.