Əbədi yaşayanlardan biri
Xalq yazıçısı
Hüseyn Abbaszadənin ruhuna ehtiramla
Hüseyn Abbaszadə bizim yeniyetməliyimizin sevilən
yazıçılarından idi. Bizdən əvvəlki
nəsil onun zamanında böyük səs-küy
doğurmuş "General" romanını oxumuşdu.
Bu əsər onun ədəbi pasportuna
çevrilmişdi. Roman Moskvada, Bakıda dəfələrlə
kütləvi tirajla nəşr olunmuş, ona
yazıçı şöhrəti
qazandırmışdı. Bədii siqlətinə
görə müharibə mövzusunda yazılmış ən
sanballı əsərlərdən olan "General"
romanı tank qoşunları general-mayoru, iki dəfə Sovet
İttifaqı Qəhrəmanı Həzi Aslanova
ucaldılmış ədəbi abidədir. Romanın uğur qazanmasının əsas səbəblərindən
biri də yazıçının Böyük Vətən
Müharibəsində döyüşçü kimi
iştirak etməsidir. Romanda təsvir
etdiyi hadisələr, döyüş səhnələri onun
gözləri qarşısında baş vermişdi. Hüseyn Abbaszadə 1941-1945-ci illərdə
Şimali Qafqaz, Leninqrad, 1-ci və 4-cü Ukrayna cəbhələrində
döyüş yolu keçib. Müharibə mövzusu
onun üçün təkcə "General"la bitməyib,
hekayə və povestlərində də barıt qoxusu hiss
edilir. "Zabitin gündəliyindən" sənədli
povesti də yazıçının gerçək
yaşantılarının ifadəsidir.
Mən də onu müharibə mövzusunda
yazılmış "Köhnə sandıq" hekayəsiylə
tanımışam. Xatırlayıram, kənddəki
kitabxanamızda yazıçının "Çəmbərəkənd
balladası" kitabı vardı. O kitabı hardasa on
iki-on üç yaşlarımda oxumuşdum və
"Köhnə sandıq" hekayəsi yaddaşımda dərin
iz buraxmışdı. İçərişəhərdə
yaşayan bir ailəni şəhərin başqa bir səmtində
yeni binaya köçürürlər. Ailə
köçərkən bəzi əşyaların
atılmasına qərar verir. Qonşular
da məsləhət görür ki, yeni evə köhnə
mebel aparmayın, köhnə-kürüş şeyləri
atın getsin. Nənədən qalan
sandığı da atmaq istəyirlər. Amma ev yiyəsinin sandığı tullamağa əli
gəlmir. Bu sandıqda əmisinin cəbhədən
yolladığı məktublar, nənəsinin oğlu
üçün alıb yığdığı ziqiymət əşyalar
qorunub saxlanılır. Nənə həmin
əşyaları oğlunu müharibədən
qayıtdıqdan sonra evləndirmək məqsədilə
alıb yığmışdı. Oğul isə
müharibədən qayıtmır... Son dərəcə
təsirli, ürək göynədən bir hekayədir.
Həyəcanla hekayənin sonunda
sandığın taleyinin necə olacağını gözləyirdim
və heç cür hekayəni oxuyub bitirə bilmirdim. Xoşbəxtlikdən sandıq da təzə evin əşyaları
sırasına qatılır və bu, mənim uşaqlıq
dünyamda ən böyük təsəlliyə çevrildi.
Uzun illər keçib, hələ də o hekayəni
unutmamışam. Düşünürəm
ki, "Köhnə sandıq" nəsrimizdə müharibə
dövrünün ən yaxşı hekayələrindən
biridir. Bu hekayə Ənvər Məmmədxanlının
"Buz heykəl"i, M.S.Ordubadinin "Serjant İvanov adına körpələr evi", Mirzə
İbrahimovun "Azad"ı ilə bir sırada dayanan mətnlərdəndir.
Təxminən ikimininci ilin ortaları idi. Yazıçılar
Birliyindən çıxıb Sahil bağına keçəndə
Hüseyn müəllimin kiminləsə söhbətləşə-söhbətləşə
aram addımlarla gəzişdiyini
gördüm. Olduqca yorğun
görünürdü. Yaxınlaşıb salam verdim.
-
Hüseyn müəllim, salam. Necəsiniz?
- Salam,
oğlum. Tanımadım səni.
Özümü
təqdim elədim və dedim ki, istəyirəm sizdən ədəbi
proseslə bağlı bir müsahibə götürüm. Özü də son vaxtlar mətbuatda az-az
görünürsünüz. Ədəbiyyatımızın
bugünkü durumu ilə bağlı fikirləriniz
hamımız üçün maraqlı olardı.
- Sən
yəqin, mənim kitablarımı oxumusan, - dedi.
- Əlbəttə,
- dedim və əsərləri haqqında danışmağa
başladım. Hiss etdim ki, onun yaradıcılığına
bələd olmağım xoşuna gəldi. Gülümsədi
və əlini çiynimə qoydu.
- Sən
mənim bütün yaradıcılığımı əzbər
bilirsən ki, - dedi. - Amma dəqiq bilirəm ki, sonuncu
romanımı oxumamısan.
Hüseyn müəllim 90-cı illərin sonlarında
yazdığı "Qayıdanlardan biri" romanını nəzərdə
tuturdu. Həmin əsərdən xəbərim yox idi.
Kitabı mənə hədiyyə etdi və dedi ki, bunu oxu,
sonra yaxşı bir söhbət edərik.
Təəssüf ki, bu, Hüseyn müəllimlə ilk
və son görüşümüz oldu. Bir müddət
keçəndən sonra "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
onun vəfatıyla bağlı nekroloqu oxudum.
"Qayıdanlardan
biri" romanı 37-ci il
repressiyasının bir insanın timsalında necə
böyük faciələrə səbəb olduğunu
açıb göstərir. Günahsız yerə
həbs edilən Xanəlinin dostlarını məcbur edirlər
ki, onun üzünə dursunlar. Misgər
yanında şagird işləyən cavan oğlan guya sovet
hökuməti əleyhinə təbliğat
aparırmış. Ağzı dualı,
oruc-namazından qalmayan usta Mazanı məcbur edirlər ki,
yalançı şahidlik etsin. NKVD-də
yüksək mənsəb əldə etmiş Atamoğlan Cəbrayılov
Xanəlini nə yolla olur-olsun, gedər-gəlməzə
yollamağa çalışır. Niyə?
Çünki onun gənc, gözəl
xanımına gözü düşüb. Xanəli saxta ittihamlarla sürgünə göndərilir,
arvadı Bilqeyis Atamoğlanın təqiblərinə dözməyərək
özünü tramvayın altına atıb intihar edir. Usta Mazan yalançı şahidliyə məcbur
edildiyi üçün ürəyi dözmür, namaz üstə
canını tapşırır. Realist nəsrin görkəmli
nümayəndəsi olan Hüseyn Abbaszadə o illərin
boğucu ab-havasını usta qələmlə təsvir edir.
Vicdan, ədalət hissini büsbütün
itirmiş qəddar çinovnik bir neçə ailənin faciəsinə
səbəb olur.
"Qayıdanlardan biri" tariximizin ən qaranlıq
dövrü haqqında yazılmış möhtəşəm
bir romandır.
Bu yaxınlarda "Xan" nəşriyyatı
yazıçının "Hardasınız, müsyö
Abel" romanını çap edib. Yaxşı
olardı ki, "Qayıdanlardan biri" romanı da yenidən
çap olunsun. Bu əsərdə o qədər
maraqlı, rəngarəng obrazlar var ki, 30-cu illər ziyalı
mühitini məhz həmin insanlar
formalaşdırmışdılar. Məsələn,
Paşa müəllim obrazı... Paşa müəllim
vicdanlı bir təhsil işçisidir, ona pantürkist
damğası vurub güllələyirlər və saxta sənəd
düzəldirlər ki, guya ürək tutmasından vəfat
edib. Adamın meyiti də ailəsinə
verilmir. Nargin adasında, NKVD zirzəmilərində
bu cür vicdanlı, ləyaqətli
ziyalılarımızın sümükləri hələ də
sızıldayır.
Hüseyn
Abbaszadənin "Dünyadan gör necə insanlar gedib",
"Nurdan yoğrulmuşlar" kitabları memuar ədəbiyyatının
ən dəyərli nümunələridir. Bu
kitablarda onun XX əsr ədəbiyyat, mədəniyyət
tariximizdə böyük iz qoymuş görkəmli şəxsiyyətlərlə
bağlı son dərəcə maraqlı xatirələri
toplanıb. Abdulla Şaiq, Səməd Vurğun,
Kazım Ziya, Səttar Bəhlulzadə, Bülbül,
Süleyman Rüstəm, Qara Qarayev, Məmməd Cəfər,
Rəsul Rza, Mehdi Məmmədov... Daha kimlər, kimlər...
Hüseyn Abbaszadə 1950-ci illərin əvvəllərindən
başlayaraq "Pioner" jurnalında şöbə
müdiri, məsul katib, "Göyərçin"
jurnalı redaksiyasında məsul katib, baş redaktor,
"Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində
baş redaktor kimi fəaliyyət göstərib. 1975-1991-ci illərdə Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının (indiki Azərbaycan
Yazıçılar Birliyi)
katibi vəzifəsində çalışıb. Yarım əsrdən çox müddət ərzində
daim ədəbiyyat, mədəniyyət xadimləriylə
sıx ünsiyyətdə olub. Onun xatirələri
XX əsr mədəniyyət və ədəbiyyat tariximizin
son dərəcə qiymətli xəzinəsidir. Şərqşünas
alim Nəriman Qasımoğlu "Nurdan yoğrulmuşlar"
kitabının ön sözündə yazır:
"Hüseyn Abbaszadənin bədii
yaradıcılığına xas və xatirələrini də
canlı edən sadə, axıcı təhkiyə üslubu
var. Kitabda oxucunu elə ilk səhifələrindəcə
maraqlı qiraət ovqatına salan məqamlardan biri də elə
budur. Portreti yaradılan görkəmli insanların sənət
fəaliyyətinə dair ayrı-ayrı epizodlar bir-birini əvəzlədikcə
XX əsrin ikinci yarısından etibarən ölkəmizdə
cərəyan edən mədəniyyət həyatının ən
gözəl faktları, təfərrüatları onun təsvirləri
fonunda videolentlərə alınmış yaşantılı
görüntülərsayaq gözlərim önündə
canlanır".
Hesab edirəm ki, yazıçının bənzərsiz
təhkiyə tərzi hər bir oxucunun gözləri
önündə bu görüntüləri yaradır.
Böyük yazıçımızı ehtiramla
xatırlayır, ruhuna rəhmət diləyirəm.
Kənan HACI
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 24 sentyabr.- S.19.