Zəlimxan Yaqub: Milli ruhun yaddaşı
Zəlimxan Yaqubun ədəbiyyat tarixindəki profili üzərinə
Universitet tələbələri üçün
yazdığım "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi" dərsliyinin çağdaş dövrü əhatə
edən 3-cü cildini çapa hazırlayıram. Akademik nəşrlər
üçün bu dövrün ədəbi prosesini və
portret oçerklərini yazmaq o qədər də çətin
deyil. Ancaq dərsliyin oxunma dairəsinin
daha geniş olduğunu, bugünkü və gələcək
nəsilləri əhatə etdiyini nəzərə
almış olsaq, hər şeyin dəqiqliklə
ölçülüb-biçilməsi tələb olunur.
Ədəbiyyat tarixçiliyinin isə öz
prinsipləri var; ədəbi prosesdə yazıb-yaradanlar
çox olsa da, hamısı ədəbiyyat tarixinə daxil
olmur (bütün dövrlərdə belə olub!). Ədəbiyyat tarixində portret oçerk almaq onun ədəbiyyat
tariximizdəki tutduğu yeri və mövqeyi ilə
ölçülür. Burada
aldığın adların, daşıdığın
titulların, vəzifənin, yaşadığın
şöhrətin köməyi olmur. Zəlimxan
Yaqubun portret oçerkini yazarkən əsərlərini yenidən
oxudum və ədəbiyyat tariximizdə özünəməxsus
yeri və mövqeyinin olduğuna bir daha əmin oldum və bu
böyük şairin ədəbiyyat tarixindəki profilini
cızmağa çalışdım.
Zəlimxan Yaqub son əsrdə xalq şeiri, klassik
düşüncə tərzi, təsəvvüf fəlsəfəsi
ilə müasirliyi birləşdirən poetik yolun yolçusu
kimi ədəbiyyat tariximizdə mühüm yer tutur. Onun poetik ruhu
təsəvvüf işığında durulaşaraq tamamilə
orijinal forma və məzmunda çağdaşlığa yeni
rəng qatır. Yaradıcılığında
həm də türkçülük, islami dəyərlər
və irfan işığı dərin kök salır. Şairin lirik qəhrəmanlarının
düşüncəsində vətəndaşlıq,
xalqçılıq motivləri başlıca yer tutur. Bu cəhətdən onun
yaradıcılığı Azərbaycan romantiklərinin
yaradıcılığı ilə yaxından səsləşir.
Milli ruhun sovet dövründə çərçivəsi
daralsa da, Z.Yaqubun mövzularında və bədii ifadə
formalarında yenidən boy göstərir. Üslubunda həm gələnəkdən
gələn ənənəvilik, həm də bu gələnəkləri
özündə birləşdirən Yunus Əmrə
xalqçılığı, Füzuli, kədəri, Vaqif
nikbinliyi, Sabir tizfəhmliyi, Cavid
turançılığı, Səməd Vurğun azərbaycançılığı
var. O, şeirini yazarkən xalqını
düşünür, onu ifadə edir və üzünü də
ona sarı tuturdu, dərhal da xalqın qəlbinə hopur,
ürəyinə yatırdı. Şeir onunla
xalq arasında bir əlaqə vasitəsi idi. İlk
yaradıcılıq nümunələrindən olan
"Şeirim"də (1968) yaradıcılıq kredosunu belə
ifadə edirdi: "Dillərdə gəzdimi, xalqa
çatdımı, // Yoxsa öz yanında qaldımı
şeirim?".
Bu illərdə
yazdığı başqa bir şeirində "Ürək
hökm edəndə yazmasam olmaz, // Gərək axıdasan
alın tərini" fikri ilə
yaradıcılığın çətin və zəhmətli
bir iş olduğunu təsdiq edirdi. O, yaxşı dərk
edirdi ki, ədəbiyyat adlı sonu görünməyən
bir yola -iztirablarla, məşəqqətlərlə dolu bir həyata
qədəm basır. Bu yolda hər cür
çətinliyə dözmək, ancaq həqiqəti demək
şairliyin müqəddəs vəzifəsidir. Bu vəzifəni şair axıradək sədaqətlə
yerinə yetirdi. Şair üçün
söz haqqın duasıdır, qəlbin ziyası, daxilin
aynasıdır, hər şey sözlə başa gəlir,
ona görə onun məsuliyyəti də ağırdır.
Şair öz ömrünü deyil, mənsub
olduğu xalqın ömrünü yaşayır; onlar
bağçalarda gül ömrü yaşamır, "dərdin,
qəmin bol ömrünü yaşayır".
"Şair" şeirində isə şairin dərin bir
keçmişə bağlı olmasını, xalqın
ürəyində heykələ dönməsini istəyirdi:
Səsi
dağdan gəlir, arandan gəlir,
Sədası İrandan, Turandan gəlir.
Mayası
Ayədən, "Quran"dan gəlir,
Yenilməz zamanı yenirsə şair.
İlk şeirlərindən başlayaraq ədəbi ənənəyə
sadiq qaldığını göstərdi; ancaq bununla
yanaşı, öz taleyini yazmağa başladı. Onun
yazdıqları xalqın içindən gəlirdi, xalqın
ruhu və taleyini əks etdirirdi. Obrazları
qeyri-adiliyi ilə fərqlənirdi. Bu obrazlar içərisində
"bir qurtum su", "bir ovuc torpaq", "bir əlçim
bulud", "bir əsim meh", "bir çaxım
şimşək", "al-əlvan çöllər",
"bərəkətli tarlalar" və s. təkcə
orijinallığı ilə deyil, məzmunu ilə də yeni
idi.
90-cı illərdə Z.Yaqub
yaradıcılığında yeni mərhələ
başlayır; belə demək mümkünsə, ikinci nəfəs
açılır. Onun mövzu dairəsi genişlənir,
obrazlarında, bədii təsvir və ifadə vasitələrində
ekspressivlik və emosionallıq artır, dil
reallığının təbiiliyi xalq ruhundan
süzülüb gəlir. Sözün
yükü, çəkisi, bədii estetik yükü bir qədər
də artır, poetik informasiyalılıqla fikrin ifadəsi
birləşir. Sanki şairin
yaradıcılığı üçün yeni bir estetik
qaynaq tapılır; bu estetik qaynaq Yunus Əmrə
yaradıcılığı və təsəvvüf idi.
Buna qədər şairin
yaradıcılığında əgər Səməd
Vurğun təsiri aydın görünürdüsə, bundan
sonra şair özü üçün yeni bir fəza müəyyən
edir. Şair yaxşı dərk edirdi ki,
poeziyada keçmişdən süzülüb gələn ənənə
müxtəlif bəhanələrlə sovet dövründə
qəsdən qırılmış, poetik yaddaş zəifləmişdir.
"Mürşidi-kamil" axtarışı onu Yunus Əmrəyə
gətirir: "Nəhayət, bir gün o kəramət
sahibini, o böyük mürşidi-kamilimi, o böyük
şeyximi tapdım. Gördüm ki, bu, Yunus
Əmrədir". Şairi Yunusa gətirən
isə saz və sazın hikməti idi, "Ruhani" fəlsəfəsi,
irfanından keçmiş idi. Bu mənada
Z.Yaqub yaradıcılığında təsəvvüfün,
irfanın və sazın payı artır, onun poetik
düşüncə sistemində bir dəyişiklik baş
verir. Sovetlərin poetik düşüncə
sistemindən qurtularaq irfana, təsəvvüfə ilk üz
tutan şairlərdən biri Z.Yaqub olur və sonadək
yaradıcılığının bu cəhətinə sadiq
qalır. Bundan sonra onun yazdıqlarında
bir irfan işığı görünür, poeziyası
irfan işığının nurundan mayalanır. Hələ
heç kim poetik təfəkkürlə
poetik düşüncəni bir-birinə bu şəkildə
qovuşdura bilməmişdi. Şeirlərində Məhəmməd
peyğəmbər, Əhməd Yəsəvi, Mövlana,
Hacı Bəktaş Vəli, Fəzlullah Nəimi, Qazi
Bürhanəddin, Füzuli, Xətai, Pir Sultan Abdal,
Dadaloğlu, Qaracaoğlan, Hüseyn Cavid, Səməd
Vurğunun adları tez-tez çəkilir, obrazlarına
müraciət edilir.
Haray
sazı, ün sazı,
Ömür
sazı, gün sazı,
Köksümdə türkün sazı.
Dilimdə dastan gəldim.
Buludlardan
üzüldüm,
Çiçəklərə düzüldüm.
Füzulidən
süzüldüm
Axdım Yunusdan gəldim.
Z.Yaqub poeziyasında türk arealı bütün
komponentləri ilə ifadə olunur. Şeirlərində təsəvvüf
ruhu, irfan işığı yeni poetik dillə göstərilir.
"Dövlət atam, millət anam" şeirində
özünün poetik kimliyini dünyanın
yaradılışına apararaq "Yaradanın dəftərində
adı başdan yazılanam", - deyə ən qədim
köklərdən olduğunu təsdiq edir, qoca tarix
qarşısında hər zaman üzünün ağ olduğunu, türk eşqinə dastan
yazıb gəldiyini xatırladır:
Hara
dönüb, hara baxsan,
yerdə
mənəm, göydə mənəm,
Sazda mənəm,
tarda mənəm,
udda mənəm,
neydə mənəm,
Yaradanın
yaratdığı,
xoş
olan hər şeydə mənəm,
Altı nədir,
altmış nədir,
min-min
qitədən gəlmişəm.
"Ruhum" şeirində də irfanilik, təsəvvüf
düşüncəsi davam edir; min illərdi
nağıllarda, dastanlarda qanad çalan ruhunun obrazını
yaratmağa nail olur. Bu ruhu buxovlamaq, zəncirdə saxlamaq
olmaz, çünki bu ruh "tufanda sarsılmaz",
"qasırğada həlak olmaz". Bu ruh
"Turi-sinada Musada, çarmıxda Həzrət
İsadı", "Hara dağda Məhəmməddi",
"Məcnun kimi səhradadı", "Tahir kimi dəryadadı",
"tamahları yox eləyər",
"gözü-könlü tox eləyər", hər iki
cahanda "əbədilik hökmrandı". Lirik mənin
ruhu hər yerdə dolaşır:
Buludla
yağış kimidir,
ruhda
canım, canda ruhum,
Can
heç nədi, bədən heçdi,
çırpınmasa qanda ruhum.
Ulu Nəsimiyə
həsr etdiyi "Məndədi" şeiri də eyni ruhda
yazılıb, şair hər şeyin onda olduğunu təsəvvüf
düşüncəsi ilə ifadə edir:
Yenə
könlüm xarabadı,
yenə
ruhum xarab olub,
Nahaq
döyüb, haqq döyülüb,
haqqı
gözdən salan olub.
Başımda
bir duman var ki,
dağ
dumana yalan olub,
Bulud mənəm,
duman mənəm,
dumanlar,
ahlar məndədi.
Z.Yaqub poeziyası forma cəhətdən də
polifonikdir; hər bir şeirində yeni ritm və intonasiya
yaradır. Bəzən heca ilə sərbəsti sintez edir,
qoşmaya, gəraylıya təkcə məzmun
baxımından deyil, forma cəhətdən də yenilik gətirir.
Fəlsəfi fikri hecada ifadə etmək nə
qədər çətin olsa da, bunu sənətkarlıqla
edir. Onun şeirlərində hər
hansı bir sözün, ifadənin, söz birləşməsinin
təkrarı ilə alliterasiya yarada bilir. Poetik
düşüncəni irəli apara biləcək forma
tapır. "Bircə təsəllim var" şeirində
yüz il, min il sonra yenə də həyatın
var olacağı düşüncəsi assosiativ təhkiyədə
ifadə olunur.
Yüz
ildən sonranı düşünürəm mən,
Min ildən
sonranı düşünürəm mən,
Bu qoca dünyada nələr olacaq.
Yenə də
beləcə axşam düşəcək,
Yenə də beləcə səhər olacaq.
Yenə də
arılar bal daşıyacaq,
Yenə də ilanda zəhər olacaq.
Əslimiz,
nəslimiz yaşamaq üçün,
Yenə kənd olacaq, şəhər olacaq.
Şair
haqq dilində danışmaq, həqiqəti ifadə etmək
üçün Süleyman kimi quş, Məhəmməd kimi
"Quran", Fateh kimi Turan, Nəsimi kimi Ənəlhəqq,
Yunis Əmrə kimi mərifət, şəriət, həqiqət
dilində yazmağa üstünlük verir. Onun
üçün: "Zor danışar şah dilində, // Dərd
danışar ah dilində, // Danışaq Allah dilində //
Yaradanın haqq dili var". Yox, bunlar sadəcə
qafiyə, ya da alliterasiya yaratmaq deyil, yeni poetik
düşüncənin bənzərsiz ifadə
formasıdır.
Z.Yaqub çağdaş Azərbaycan poeziyasında milli
formanı yeni mərhələdə yaşadır, xalq
şeiri üslubunu inkişaf etdirir. Onun
yaradıcılığında qoşma, gəraylı,
dördlüklər, hecanın altılığı,
yeddiliyi, səkkizliyi, doqquzluğu, onluğu və onbirliyində
bir çox orijinal formalar işlənilir. Milli
düşüncəni milli formada ifadə etmək,
keçmiş ənənəni yaşatmaq missiyasını
axıradək qoruyub saxlayır, minillik hecanı
yaradıcılığında yaşatmaqla xalq şeiri
üslubunu yeni bir mərhələyə daşıdı.
Z.Yaqub yaradıcılığının ana xətlərindən
biri də vətən, millət, xalqdır; onun hər bir
şeirindən, sözündən vətən boylanır,
xalqın ruhu əks olunur. Yurdun hər
qarışını-çölünü, çəmənini,
torpağını, daşını, qayasını tərənnüm
edir, ona bağlılığını ifadə edir. Şairin vətən sevgisinin tərənnümünü
yalnız Azərbaycan romantiklərinin
yaradıcılığı ilə müqayisə etmək
mümkündür. Vətən mövzusu
Z.Yaqub şeirlərində bir qədər də
ölçüsüz təsvir olunur, hər sətrində
boy göstərir. "Hara ayaq bassam öz vətənimdir,
Mən bu torpağınam, torpaq mənimdir"
("Doğmayam") poetik fikrinin arxasında şair hər
yerə vətəni özü ilə aparması fikri durur,
çünki əgər "vətən eşqi, vətən
odu olmasa", şair qəlbi yana bilməz.
Z.Yaqubun yaradıcılığında
türkçülük, turançılıq ideyaları
başlıca yer tutur; XX yüzilin əvvəllərində
Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında
boy verən türkçülük, vətənçilik,
turançılıq romantik bədii həllini tapır. Sovet
dövründə qadağan olunan bu mövzu və ideoloji
fikir siyasi düşüncə ilə yanaşı, paralel
olaraq Z.Yaqub şeirlərində də öz əksini
tapır. Z.Yaqub bu şeirlərində
türkün genetik yaddaşını ələk-vələk
edir, onun tarixinə gedir, gələcəyinə inamla
baxır. Yurdaqul
yaradıcılığında poetik, Z.Göyalp
yaradıcılığında elmi həllini tapan bu komponentlər
Z.Yaqub poeziyasında birləşir.
Z.Yaqub yaradıcılığının əhəmiyyətli
cəhətlərindən biri də dilin
saflığını, duruluğunu təmin etməsi, estetik gözəlliyini
qorumasıdır. Onun şeirlərində yad sözlərə,
bədii təsvir və ifadə vasitələrinə rast gəlmək
çətindir. O, bir şair kimi həm də
özünü söz səngərində döyüşən
bir əsgər hesab edir. Çünki onun
üçün sözdən yuxarıda heç nə yoxdur;
söz onun ruhu və canıdır. Yaxşı
bilir ki, şair sözlərində yaşayır, cismən həyatdan
getsə də, sözü qalır. Söz
isə dildə yaşayır, şeirin
yazıldığı dil saf və təmiz olmalıdır.
Bu estetik kredo şairin çağdaş
poeziyada klassik ənənə ilə
çağdaşlığı dil baxımından sintez edərək
yaşatmasına, poetik dilin estetik gözəlliyini
qorumasına imkan vermişdir. Şeirlərinin dili saf, təmizdir,
bəlkə ona görə ki, ananın
danışdığı dildə yazır:
Anam necə
dinir, necə danışır,
Şeirimi anamın dilində yazdım.
Məni
dilləndirən, məni dindirən,
Sevgimin, sonamın dilində yazdım.
Sağlam
əqidənin, saf təbiətin,
Allaha inamın dilində yazdım.
Halal
kişilərdən halal söz aldım,
Halal bir ilhamın dilində yazdım.
Azərbaycanın istiqlal mücadiləsi Z.Yaqubun da
yaradıcılığında öz əksini tapıb. Xalqın
şəhid verdiyi bu günlərdə şair inanır ki,
onların qanı yerdə qalmayacaq, xalqın haqq işi
mütləq qalib gələcək. "Vətən,
əymə qəddini" şeirində bu dar gündə Vətənə
qəddini əyməməyə çağırır,
çünki "ordumuz ondan ötrü can verir",
xalqın qəhrəmanlıq duyğusu düşmən
qarşısında möhkəm dayanmışdır. "Ordum varsa, yurdum var" şeirində "yurdu
qoruyan ordudur" həqiqətini poetik şəkildə ifadə
edir. Azad olmaq istəyən millət, xalq
döyüşdə "qan da tökər", "can da
verər". Bu döyüşlər
azadlıq meyvələrini dərmək
üçündür; şəhid vermədən millətin
ruhu dirilməz, onu əldə etmək üçün isə
birlik lazımdır. Birlik və
bütövlüyün nəticəsi ordun varsa, demək Vətən
sarsılmazdır. Bəlkə buna görə
hər şeirindən vətən ətri, yurd həsrəti,
saz nəfəsi, ədalət duyğusu gəlir. Bu mənada Z.Yaqub poeziyası bir şairin taleyindən
daha çox, xalqın taleyini, keçmişini,
bugününü və gələcəyini əks etdirir.
Z.Yaqubun poeziyasında dünya, insan, həyat,
ölüm düşüncələri özünəməxsus
şəkildə təsvir olunur. İnsanın
dünyaya gəlişi, öz missiyasını həyata
keçirməsi, həyatdan getməsi müxtəlif şeirlərində
fəlsəfi mənalar, çalarlarla təsvir edilir. Bu şeirlərdə şairin dünya, həyat,
insan, ölüm haqqında düşüncələri
ümumiləşdirilir. Bəzən
şair dünyanı dərk etmək üçün bədii
suallara müraciət edir. İnsanın "Dünya, səni
bu günlərə kim saldı?"
sualı elə onun özünə qarşı ittihama
çevrilir:
Niyə mənə bu sualı verirsən?
Səpdiyindi, bəhrəsini görürsən.
Cilddən-cildə,
dondan-dona girirsən,
Sən qoymusan məni yaman günlərə.
Z.Yaqub poeziyasının mövzu coğrafiyası
çox genişdir; təkcə bunu demək lazımdır
ki, türk dünyası şairin ən çox təsvir
etdiyi bir məkandır. Bu məkan şairin poeziyasının əsas
obrazlarındandır, bu məkanda şairin lirik qəhrəmanı
özünü yaxşı hiss edir, hər yeri özünə
vətən bilir. Şairin
yaradıcılığında vətən mövzusu ikiyə
bölmüş Arazla məhdudlaşmır, daha böyük
coğrafiyanı əhatə edir; Kərkük, Bayat,
Urumçu, Altaylar, Təbriz, Urmiya, Türküstan, Bişkeki
düşünür, keçdiyi bu yerlərdə torpaq, yurd
düşüncəsini paylaşır. Kərkük
yarası həmişə onu düşündürür,
oradan gələn xəbərlərin
üzücülüyünü, parça-parça vətənin
torpaqlarına qovuşmaq hissini yaşayır və:
"Beş yüz ildi Boyat səndə, Nəsim səndə,
// məndən qopan ruhum səndə, səsim səndə. //
Gəl qovuşaq, qurbanımı kəsim səndə, // bəd
xəbərlər yalan olsun, yalan, Kərkük!",
- deyir. Lakin şairin qüdrəti bu qədər böyük
problemləri həll etməyə yetmədiyindən
özünü əlacsız hiss edir və "Yenə
gözündə yaş, qəlbində kədər, // gəlişin
hədərmiş, gedişin hədər. // Sənin ki, dərdin
var bir Təbriz qədər, // niyə yaşayırsan,
öl, ay Zəlimxan!" - deyə ölməyi
tərcih edir.
Z.Yaqub
80-ci illərin ortalarından başlayan milli hərəkata
poetik düşüncələri ilə bir millilik
yönü vermiş, marş ruhlu əsərlər
yazmış, vətən övladlarını qorumağa səsləmişdir.
"Dur ayağa, məmləkətim", "Azərbaycan
torpağıyam", "Torpaq məni yaman çəkir
özünə", "Əyilməz", "Əlini
üzmə millətdən", "Döyüşən
türk, oyanan türk, qalxan türk", "Ölümə
səfərbər olmayan kişi", "Tanrım, məni
şəhid elə" və s. onlarca şeirində
xalqımızın haqq işini müdafiə etmiş, onun
yüksək əxlaqi keyfiyyətlərini tərənnüm
etmişdir. Sonuncu şeirində şair xalqı tarixən
qarabaqara izləyən bəlalardan yaxa qurtara bilməsi
üçün "Tanrım, məni şəhid elə bu
torpağın yolunda, // Bu məsləkin, bu millətin, bu
bayrağın yolunda", - deyə özünü bu yolda
şəhid kimi görmək istəyir. "Dur ayağa, məmləkətim"
şeirində isə xalqı düşmən tapdağı
altında qalan Xocalı, Şuşa,
Laçın, Kəlbəcər və başqa ərazilərimizi
azad etməyə çağırır:
Məzarsızdı
meşələrdə qaçqın olub ölənlər,
Kəfənsizdi
son tikəni körpəsiylə bölənlər,
Qismətimiz
uçurumlar, aşırımlar, bələnlər,
İçərimi
yedi tökdü hirsim, kinim, nifrətim,
Dur
ayağa məmləkətim, qalx ayağa millətim!
Z.Yaqubun
poeziyasında təbiət təsvirləri yeni biçimdə
ifadə olunur; təbiətin yaranışı, onun sehrkar mənzərəsi
ayrı-ayrı obrazlar kontekstində canlandırılır və
dağ, dərə, yaylaq, çəmən və s.
obrazları yaradılır. Təbiəti
Allahın şah əsəri hesab edən şair bu şeirlərdə
belə ictimai məna axtarır. "Salam, Sarvan
dağları", "Başkeçid", "Təbiət
Allahın şah əsəridir", "Təbiətin
qoynunda", "Camlıca", "Kəndirli qartal",
"Təbiətin ovsununa düşəndə",
"Yol", "Dağlar qonaqlıq verir", "Dağlar
oğlu" və s. onlarca şeirində təbiətin
gözəlliyi, saflığı, duruluğu təsvir edilir. Bu şeirlər ictimai mənasına görə təbiətlə
cəmiyyəti birləşdirərək təbiətin
semantik gücünü artırır. Şair
bu şeirlərində qartalın "köləlikdən, əsarətdən"
xəbərsiz azad şəkildə süzməsini, min illərdi
dağların baş-başa verib "xəyanətdən, xəbislikdən"
xəbərsiz olmalarını ictimai məzmun verir. Beləliklə,
cəmiyyətlə təbiəti təzadlı şəkildə
qarşılaşdıran şair saflığın, təmizliyin
tərəfində durur:
Dan
sökülür, gül açılır, şeh
düşür,
Acı sözdən, bəd sifətdən xəbərsiz.
Qartal
süzür qayaların başında,
Köləlikdən, əsarətdən xəbərsiz.
"Bu yaşıl ağacın altı bizimdi"
şeirində təbiətlə cəmiyyətin
harmoniyası verilir. Şairin lirik qəhrəmanı sevgilisinə təbiət
qoynunda saf, təmiz sevgisini izhar edərkən "kök
üstə budağın", "budaq üstə
yarpağın", salxımın, saçağın
"bizim olduğu" qənaətini bildirərkən insanla
təbiətin harmoniyasını yaratmış olur. Şeir bizi cəmiyyətin ilkinlik dövrünə
qaytarır. İnsan özünü təbiətdən
ayırmır, ona lazım olan hər şeyi təbiətdə
görür, hətta "nəyimizə lazım ev-eşik
bizim?", - deyə sual edir.
Z.Yaqub XX əsr Azərbaycan romantiklərindən sonra
Turan obrazını yenidən ədəbiyyata gətirir, onu
canlandırır. Bütün Turan elini
qarış-qarış gəzən şair tarixi və
müasir təəssüratların qovuşuğu kontekstində
Turanın təkcə poetik yox, həm siyasi, iqtisadi, fiziki xəritəsini
cızır, onun dərdlərini, problemlərini dilə gətirir.
Bu Turan eli bu gün parçalanmış,
ayrı-ayrı torpaqlara, dillərə, vətənlərə
bölünmüş vəziyyətdədir. Ə.Hüseynzadənin,
M.Ə.Yurdaqulun, Z.Göyalpın Turan obrazı yeni dövrdə
Z.Yaqub poeziyasında başqa şəkildə ifadə olunur.
Şair özünü yalnız Azərbaycanla
bağlamır, bütün türk dünyasını
düşünür, onu vahid türk xalqı olaraq
görür. Gələcəyin yeni dizaynında
şairin Turan reallığı son and kimi qəbul edilir:
Yeni
düzən, yeni mizan qurandı,
İlk
andımız, son andımız Turandı,
Soraq verən
peyğəmbərdi, "Quran"dı,
Nə
yozulsa xeyrə yozum olacaq,
Bu gün-sabah dünya bizim olacaq.
Z.Yaqubun poeziyasında epiklik, söyləmə, təhkiyəçilik
başlıca yer tutur. Bu xüsusiyyət şairin irihəcmli və
ən kiçik şeirlərində də özünü
göstərir. Hətta dördlüklərində
belə epik təhkiyəyə üstünlük verir. Bu xüsusiyyət şairi poema
yaradıcılığına gətirmiş, bir neçə
poema yazmışdır. "Peyğəmbər",
"Saz", "Aşıq Ələsgər",
"Hüseyn Saraclı dastanı", "Əbədiyyət
dastanı" və b. poemalarında çağdaş
dövrdə poema və epik ənənələri ən
yaxşı şəkildə yaşadır. Bu
cəhətdən "Peyğəmbər"
poemasını xüsusi fərqləndirmək lazım gəlir.
Ona görə ki, bu əsər Məhəmməd
peyğəmbərə həsr olunmuş ilk poemadır.
Buna qədər isə Hüseyn Cavidin
"Peyğəmbər" (1923) dramı
yazılmışdır. Belə bir mövzuda əsər
yazmağın çətinliyi və məsuliyyətini dərk
edən şair, əsərin yazılma səbəbi olaraq iki
dəfə Məkkəni ziyarətini, qoca Şərqin ziyarətgahları,
qədim şəhərlərdə gördüklərini,
oxuduğu elmi, bədii, tarixi kitabları göstərir. Beləliklə, şairin ömrünün altmışıncı
ilində "Peyğəmbər" poeması
yazılır. Poemada Məhəmməd peyğəmbərin
həyatının, mücadiləsinin ən önəmli məqamları
və islam dininin bəşəri mahiyyəti
təsvir edilir. Tarixliklə müasirlik
işığında yazılan əsərdə peyğəmbərin
zamana və məkana sığmayan obrazı canlandırılır.
Poemanı "Bir işıq doğulub gəldi
dünyaya", "Peyğəmbərin ürəyi",
"Xəlvət", "Peyğəmbər və şairlər",
"Peyğəmbər "Quran" oxuyur", "Merac gecəsi",
"Hicrət", "Bədr savaşı" kimi xronikal və
"And olsun qələmə", "Əxlaq nuru, din
işığı", "Mən üzümü sənə
tutub yazıram", "Şairlik ziyarəti",
"Türk və İslam", "İlahi" fəsilləri
ilə davam edir. Şair burada tarixi həqiqətlə
bədii təxəyyülün sintezindən istifadə edir.
Şair Məhəmməd
peyğəmbərin obrazını yaratmaq üçün
bütün həyatının təfərrüatlarına
enmir, yalnız müxtəlif məqamlara, din, islam
yolunda rastlaşdığı çətinlikləri,
yaşadığı mənəvi əzabları təsvir
edir. Şairin Məhəmməd peyğəmbərin
həyat fəlsəfəsinə baş vurması, yalnız
taleyüklü məsələlər kontekstində təsvir
etməsi obrazın canlı və bütöv
çıxmasına imkan vermişdir. "Sənə
salamlar olsun, ya Məhəmməd Mustafa" fəslində
onun bütövləşmiş xarakterini təsvir edir:
Dünyaya
lənət üçün yox,
Rəhmət üçün gəldin.
Sevgi
üçün, barış üçün,
Mərhəmət üçün gəldin.
Barışda
rəhmli,
Düşmənə
münasibətdə
Düşüncəli, təmkinli, fəhmli.
Əhdə sədaqətli, sevgidə əlaçıq.
Ən gərgin
anda belə
Ürəyində
nə kin-küdurət, nə açıq;
Sənin
böyük cəbrinə, dözümünə, səbrinə
Bizdən
salamlar olsun,
Ya Məhəmməd
Mustafa!
Z.Yaqub "Peyğəmbər" poemasının
yazılması zamanı "Quran"ı dərindən mənimsəmiş,
peyğəmbərin həyatı və fəaliyyəti
haqqında yazılmış çoxlu əsərlər
oxumuş, həmin dövrdə baş verən hadisələri,
xalqın düşüncə tərzini olduğu kimi verməyə
çalışmışdır. Peyğəmbərin islam
dinini gətirməsi bütövlükdə Şərqin
intibahına yol açması kontekstində təsvir edilir.
"Quran" ayələrinin əsrlərdir könüllərdə
qutsal olmasının səbəbləri poetik şəkildə
ifadə edilir:
..."Quran"ın
hər ayəsində diri,
canlı
bir həyat var,
Ona baxın, Məhəmmədi həmişə həyatda
görün.
Göy
üzündən yer üzünə enib gələn ağ yolları
Cəbrayılın çiynimizdə
çaldığı qanadda görün.
İslam
nədi, iman nədi,
nə
deməkdi müsəlmanlıq? -
Rəsulullah yer üzünə gəldiyi saatda
görün.
Zəlimxan Yaqub yaradıcılığı milli poetik
düşüncənin sərhədlərini genişləndirdi,
ifadə vasitələrini zənginləşdirdi, milli ruhun
poetik ifadəsində yeni mərhələ yaratdı. Onun
poeziyası milliliyə, xalqçılığa, duruluğa,
saflığa, təmizliyə, ilkinliyə, daxili gözəlliyə
çağırır. Bütün bunlar şairin ədəbi
fikir tariximizdəki profilinin çox az bir
qismidir. Bütövlükdə isə şairin
bizə qoyub getdiyi Söz yaradıcılığında və
milli ruhun bədii ifadəsində şairin obrazı
canlanır.
Bədirxan ƏHMƏDLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22
yanvar.- S.4-5.