Səbki-Hindi və ya hind

libasında türk şeiri

Dünya mədəniyyətləri içərisində bəzi xalqların yaşam və düşüncə biçimi o qədər fərqlənir ki, bu fərq bütöv bir sivilizasiyanın var olması və inkişafı üçün kifayət edərdi. Dünyanın bilinən ən qədim tarixindən bu günə qədər, insanın xatirəsini ilk əbədiləşdirmək cəhdindən bu günün ən monumental əsərinə qədər hər şeyi özündə birləşdirən və dinlər qədər müqəddəsləşən hind mədəniyyətinə yüngülvarı bir nəzər kifayət edər ki, bu mədəniyyətin zənginliyinə şahid olasan. Hindistanın təbiəti rəngarəngdir, burada boz çöldən sıldırım dağlara, keçilməz meşələrdən axarsulu vadilərə qədər hər cür gözəllik var. Bir tərəfində qar fırtınaları rəqs edərkən, bir tərəfində günəşin qızıl şüaları rəqs edir. Yaradan bu yerlərdə boyalarına qənaət etməyib. Bəlkə elə bu səbəbdən hind mədəniyyəti bu qədər cazibədar, heyranedici və bir o qədər də sehrkardır. Yeni kəşf edilmış Amerikanın Yeni Hindistan adlanmağından Rac Kapurun tragikomik filmlərinə, Kəşmir qarşıdurmasından Bombeyin ac məhəllələrinə qədər hər şeydən danışa bilərik. Bu arada coxsaylı "din"ləri də, Taqor poeziyası və əsrarəngiz hind musiqisini də unutmaq olmaz. Yəni hind mədəniyyətinə aid nəsnələri sadalamaqla bir kitab yazmaq olar. Niyyətim bu deyil, heç bu mədəniyyətə dərindən aşina da deyiləm. Amma Qərb, İran, Çin, Türk mədəniyyətlərinin fonunda hind mədəniyyətinin heç də cılız görünmədiyini vurğulamaq istəyirəm. Çünki ədəbiyyatımıza bir də geri dönülməyəcək bir tərz bəxş edən bu mədəniyyət bütün Şərq dünyagörüşünə təsir etdiyi kimi, Şərq ədəbiyyatına da möhkəm təsir edib və silinməyəcək izlər qoyub. Bu böyük mədəniyyətin bir ayrılmaz hissəsi də var, Baburların Hindistana gətirdiyi Türk mədəniyyəti.

Baburlar Hindistanda yüzillərlə hökm sürmüş Bərlas türkləridir. Onların Moğol adlandırılması türk düşmənçiliyindən başqa bir şey deyil. Babur şah Əmir Teymurun oğlu Miran şahın nəticəsidır. Əmir Teymur Bərlas qəbiləsindəndir və türkdür. Cingiz xanın ailəsindən bir xanımla evlənəndən sonra "Gürkan" (kürəkən) titulu ilə məşhurlaşır. Başqa cür desəm, Əmir Teymur moğol deyil, onların kürəkənidir. Baburun anası moğoldur, amma bu fakt onu moğol adlandırmağa səbəbiyyət vermir. Baburun əsli türk, dili cağatay türkcəsidir. XVI əsrdə "Böyük Moğol imperiyası" adlanan Baburlar dövləti əslində "Babur Türk imperiyası" adlanmalıdır. Müasir Əfqanıstandan Tailanda qədər böyük bir coğrafiyaya hökm edən Baburların saray dili fars dili olsa da, türk və hind mədəniyyətlərinin qarışığından ibarət bir mədəniyyətə sahib idilər. Təsadüfi deyil ki, Babur şahın qələmə aldığı və Cağatay dilinin əsaslarını qoruyan "Baburnamə" əsəri türk nəsr tarixinin ali nümunələrindəndir. Babur şah Cağatay ədəbiyyatında Əlişir Nəvaidən sonra ikinci böyük şəxs sayılır. Məlumat üçün qeyd edim ki, eyni dövrdə Şərqdə üç Türk imperiyası hökm sürürdü: Səfəvilər, Osmanlılar və Baburlar. Bu üç imperiyanın ortaq nöqtələri çox idi. Baburlar və Səfəvilər isə demək olar eyni vaxtda tarixin səhnəsinə qədəm qoymuşdular. Səfəvilərə nisbətən daha rahat inkişaf edən Böyük Moğol imperiyası mədəni səviyyəsini də İmperiya səviyyəsinə yüksəldə bilmişdi. Şahcahanabad (Dehli) nə qədər şöhrət qazansa da, Şərqin gözü də, könlü də Təbrizdə idi. Şah Abbasın Səfəvilərin paytaxtını İsfahana köçürməsi bütün Şərqdə bir çox dəyişikliklərə səbəb oldu. Bu dəyişim Səfəvilərin dilinə də, ədəbiyyatına da təsir etdi. Və Osmanlı talanlarına məruz qalmış, taleyin hökmünə buraxılmış Təbriz bütün sənət sahələrində tənəzzülə uğradı, o cümlədən şeirdə də. Bu proseslərin fonunda ədəbiyyat da geyim dəyişdirmək məcburiyyətində qaldı. Uzun əsrlər paytaxt kimi fəal olmuş Təbrizin birdən-birə əyalətə çevrilməsi yüzilliklər boyu burada tərəqqi tapan sənətlərin "köç"ünə səbəb oldu. Saray dünyagörüşünə və yaşam tərzinə hesablanmış incə sənətlər Şahın ardınca gedərkən, saraydan qidalanan bir çox mədəni cərəyan da hədəfini itirmiş oldu. Təbriz boşaldıqca minillik Azərbaycan-Türk mədəniyyəti də ətrafa səpələnməyə başladı. Saib Təbrizi kimi neçə-neçə söz ustadı tərki-vətən oldu.

Saib Təbrizi adı ədəbiyyat adamlarına tanış olsa da, xalqa Nəsimi qədər, Xətai qədər tanış deyil. Nəsimi də, Xətai də şairlik məharətindən çox, ictimai mövqeləri ilə məşhurlaşdılar. Əgər sufi mədəniyyətinin təmsilçiləri olmasaydılar, Saib kimi kölgədə qalardılar. Sırf şeir ilə, şairlik qüdrəti ilə xalqın gözünə girmək müşkül məsələdir. Ədəbiyyatın incəliklərini, söz sənətinin texnikasını bilmək, sözün alt qatında, ifadələrin arasında gizlədilmiş mənaları anlamaq xalqa müyəssər ola biləcək məsələ deyil. Əgər böyük Üzeyir bəy "Leyli və Məcnun" operasını yazmasaydı, dahi Füzuli də "hörmət" siyahısında Saibin yanında olacaqdı. Dediklərim aksioma deyil, deyə razılaşmayanları anlayıram. Amma Saibin sənəti çox üstün səviyyədədir. Bu hələ onun yox olmuş türk divanından bu günə gəlib çatmış bir neçə şeir nümunəsinin əsasında gəlinən qənaətdir. Tükcə divanı üzə çıxsa, güman ki, ədəbiyyatımızda böyük sensasiya olar. Saibin farsca yazdıqlarını orijinalda oxuyub anlayanlar yəqin ki, mənim təriflərimi yetərsiz sayar, Şərqin aparıcı şeir dilində Saibin xariqələr yaratdığına şübhə etmirəm. Saib Təbrizinin bir neçə qəzəlini şərh etmişəm. "Ədəbiyyat qəzeti"ndə ikisi də dərc edilib. Burada bu məqamların üzərindən keçərkən qeyd etməliyəm ki, Saibin qəzəllərini məna cəhətdən şərh etmişəm. Bəlağət və fəsahət məsələlərindən yan keçmişəm, çünki texniki vasitələr şairin məqsəd və məramını ifadə etməsi üçün sadəcə şeir daxilində vacib silahdır. Nəsrə çevrilərkən, fəlsəfi tərəfdən təhlil olunarkən bədii söz sənətlərinin vurğulanmasına ehtiyac qalmır, vurğulansa da yamaq kimi görünər.

Saib, nədənsə, İsfahanda qərar tuta bilmir, tarixçilər bir neçə səbəb saysa da, mənim aləmimdə şair bu yeni ritmə alışmaq istəmir və azadlıq hissinə məğlub olur. Hindistan səfərindən əvvəl Ərəbistan və Anadolu səfərləri Saibin dünyasını dəyişir, yolüstü Herat, Kabildə olur. Əvvəlcə Kabil valisinin, sonra elə onun istəyi ilə Sultan Şahcahanın qonağı olur. Məsihi kimi dost qazanır. Hindistanda keçirdiyi illər ona bütün Şərq ədəbiyyatına təsir edəcək bir kəşf imkanı yaradır. Saib "Səbki-Hindi" adı ilə günümüzə qədər istifadə olunan bir şeir texnikasının, yazı tərzinin ilk nümayəndəsi kimi ədəbiyyat tarixinə düşür. Hind saraylarında bu tərzi fars dilində istifadə edən şairlərin varlığına mən də şəkk etmirəm, amma onların şeiri bütün Şərqə səs salmış Saib qədər bu tərzi yaya bildiklərinə şübhə edirəm. "Səbki-Hindi" az zamanda bütün Şərqdə qəbul gördü və sürətlə yayıldı. Qərb mədəniyyətində cüzvi dəyişkənliklərə adlar verildiyi halda, cərəyan, stil və s. adlandırılaraq öncəsi və sonrası belə "dövr"ə bölündüyü halda, hind səpkisinin ədəbiyyat tariximizdə bir cümlə ilə olsa belə yad olunmaması acınacaqlı deyilmi? Şərq şeirində dil və coğrafi mövqeyə bölünməyən bir neçə ədəbi axın mövcuddur. Bunların məşhurları "Həkimanə şeir", "Türki-bəsit", "Təsəvvüf şeiri"dir. Bədii tərz olaraq İraq tərzi deyilən sözdə bir axın mövcud olmuşdur, amma bu, klassik üsluba verilmiş ümumi addan başqa bir şey deyil.

Hind səpkisi əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Türküstan-Hindistan ədəbi hövzəsinin məhsuludur, yəni burada dünyaya gəlmişdir. Buna iki mədəniyyətin birliyimi, toqquşmasımı səbəb olub, bilmirəm, amma bu xalqların yaşamına uyğun cəhətlərin şeirə hopduğu aşkardır.

Aşiqi-sadiq bilir səngi-məlamət qədrini,

Məxzəni-sultana layiqdir bu yarar daşlar.

Füzuli və ona qədər yazıb yaradanların şikayət etdikləri "məlamət daşları" Saibin şeirində qiymət qazanır, şahların xəzinəsinə layiq gövhərə çevrilir. Əgər Füzuli

Damigahi-eşqdən tut bir kənar, ey mürği-dil,

Sınmadan səngi-məlamətdən pərü balin sənin.

- deyib özünə eşq tələsindən uzaq durmağı məsləhət görürdüsə, məlamət daşlarından qol-qanadının sınmamasını istəyirdisə, Saib "öz"ünü düşünmədən, "qol-qanad" dərdi çəkmədən yalnız gələn bəlanı mədh edir və "əgər bu böyük bəla mənə gəlmişsə, deməli onu göndərən mənim nə qədər güclü olduğumu söyləmək istəyir", - deyə qəbul edir. Qeyd etməliyəm ki, hindi səpkinin ənənəvi klassik divan şeirindən fərqlənən xeyli cəhətlərindən biri də tarixi əmsalların ya dəyişməsi, ya da heç istifadə olunmamasıdır. Əgər klassik şeirin Məcnun, Leyli, Fərhad, Şirin, Cəm, Xosrov, İskəndər kimi tarixi obrazlarla müqayisələr üzərində qurulması müəllifin fikirlərini gücləndirir, təsirli və inandırıcı edirdisə, hind tərzində bu tarixi "qəhrəmanlar" işə yaramır, nadirən istifadə olunsa da, kinayə hədəfinə çevrilir.

Əgər Füzuli "Məndə Məcnundan füzun aşıqlık istedadı var" deyərək Məcnunun hələ də aşiqlərin qibləsi olduğunu ima edirsə, Anadolu şairlərindən Fəhim Qədim artıq Məcnunu sıradan bir aşiq sayır, hətta onun "namərd" olmayanını arzulayır:

Mən ki pəjmürdeyi-eşqəm, nə xəzanü nə bahar,

Mərdi-məcnun ələmi-səng nədir bilməz heç.

Burada "məcnun" sözünün ad kimi işlənməməsi də nəzərdən qaçmamalıdır. Fəhim və onun kimi hind səpkisində yaradanlar artıq Məcnunu eşqin fövqünə qoymur, əksinə, onu "əlçatan" etməklə eşqin əlçatmaz olduğuna işarə edir. Füzuli "Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var" misrası ilə mövzunun davamına çalışırsa, Fəhim birinci misranı sübut etməklə məşğuldur. Hind səpkisinin ən bariz bilindiyi məqam ikinci misraların birinci misra üçün "dəlil" vəzifəsini daşımasıdır.

Saibin də digər beytlərində gözə çarpan məqamlardan biri misralararası rabitədir. Füzuli beyti ilə müqayisə etsək, Füzuli ilk misradakı informasiyaya davam edir, bütün bədii gücünü obrazlara yönəldir. Saib isə birinci misradakı informasiyaya ikincidə açıqlıq gətirir, birincini sübut etməyə çalışır.

Bahar yetdi də qanlar ki, tökdi gözlərdən,

Xəzan olanda nələr eyləsün cəfası hənuz.

"Bahar fəsli çəmənləri qırmızı güllərə qərq etdi. Eşq əhli həsrətlə ağlayarkən güllərin al rəngi onların göz yaşlarında əks etdi. Sevgilini anıb bu gözəlliklərə qan ağladılar. Baharın onlara verdiyi kədər elə çox və şiddətli oldu ki, payızın qəmi daha onları qorxuda bilməz. Təbiətə ölüm gətirən payız, dirilik bəxş edən bahar qədər təsirli olmadı".

Buradakı "xəzan" ilə Füzulinin "xəzan"ını müqayisə edək.

Xəzani-qəmdə gördün iztirabın bülbüli-zarın,

Bahar əyyamı tək gülbərgi-xəndandan xəbər verdin.

Füzuli "tənasüb" quraraq "xəzan" və "bahar kəlmələri üzərindən bu obrazlara aid məkan və iştirakçıları bir yerə yığır. İçində nə dərin məna yükü, nə də fəlsəfi məzmun var. Bu, sadəcə bülbülün, yəni aşiqin çəkdiyi qəmin acısının təsviridir. Bu beytdə bir cox söz sənətlərindən istifadə olunub; təşbeh (bənzətmə), təzad (zidd obrazlar), tənasüb (həmcinslik və ya assosiativ bağlılıq), təşxis (canlandırma), intaq (nitqə gətirmə). Saib də bədii təsvir və bəyandan yan keçməyib, amma beytin mərkəzinə "söz oyunu"nu yerləşdirməyib. Saib də təşxis, təzad, istiarə kimi texniki imkanlardan istifadə edib, amma fikri demək üçün. Saibin məzmunu daha düşündürücü və çoxmənalıdır. Füzulidə baharın gəlişi ilə aşiqin həsrətinin bitəcəyini ifadə edən onlarca beyt tapmaq olar, amma bəlanın, əziyyətin və cəfanın baharda gizləndiyini ifşa edən bir beyt tapılmaz. Saib payızdan şikayət etmir, əksinə, onun bahara nisbətən daha məsum olduğunu anladır.

Suvardılar qılınc ilə məgər gülüstanı,

Ki, bir-birinə qovuşmaz gülün yarası hənuz.

Bu beytin zahirən klassik Füzuli, Xətai beytlərindən bir fərqi yoxdur, lakin bu, zahirən belədir. Hind səpkisinin digər üstünlüklərindən biri də aralarında heç bir tənasüb bağı olmayan obrazları bir araya gətirməkdir. Paradokslar üzərindən yeni mənaların kəşfi hind səpkisində normal haldır. Gülüstanın qılıncla suvarılması istiarə içində istiarədir, qılıncın axıda bildiyi su "qan"dır. Qanın rəngi qırmızıdır və qönçələr də açarkən ləçək-ləçək "doğranmış" olur. "Qılınc" və "gül" bir- birinə zidd anlayışlardır, o cümlədən "hərb meydanı" və "gülüstan" da təzad sayıla bilər. Məsələ də bundadır ki, bu anlayışlar bir-birinə "qohum" deyil. Bu xəyalın gücünün göstəricisi, şairin görüntü ölçülərini aşa bilməsinin sübutudur. Saibə qədər və ondan sonrakı dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında bu "görüntü"nün zəif parıltısını müşahidə edirik. Bahar Şirvani və Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığında isə bu istedadın ən yüksək nöqtəsini görə bilərik. Bir çox qəzəlsevərlər Seyid Əzim Şirvaninin qəzəllərinin aşiqi olduğunu söylər və əlavə edər ki, bilmirəm necə və nə ilə məni özünə məftun edib. Seyid Əzimin də və onun kimi daha neçə şairin də "cazibə"sinin səbəbi məhz hind səpkisinə xas "paradoksal xəyal"dır. Hind səpkisini bəzən "məniyi-nazik", yəni "zərif məna", "incə anlam" da adlandırmışlar. Əslində isə bu zəriflik qarışıq ifadələrdən, zidd obrazlardan, bir-birinə yad sözlərin rabitəsindən, mücərrəd birləşmələrdən, həmçinin çeşidlı söz, səs və qafiyə oyunlarından ibarətdir. Dahi Füzulidən yüz il sonra ortaya çıxmasına baxmayaraq daha anlaşılmaz və daha çətin şərh olunan şeir biçimidir. İlk baxışda sələflərinə nisbətən daha qəliz dildə yazdıqları düşünülsə də, məsələ dildə deyil. Məsələ məhz təzadların alletrasiyasında, yad obrazların ardıcıllığında, yeni söz və ifadələrin istifadəsindədir. Daha dərin fikir demək və ya daha böyük məzmun ifadə etmək üçün klassik üzvi bağlantılar və tənasüb rabitəsi artıq yetərsizdir. Bir beytə hər şeyi yerləşdirə bilmək üçün "xəyalı irtibat"ı qura biləcək kəlmələr tapılmalı, onlar bədii cəhətdən çılpaq olmamalıdır. Sözlərin öz birbaşa mənasından çıxarılıb ümumi mətnə xidmət etməsi təmin edilməlidir. Bir neçə mərtəbəli "təlmih"lər istifadə edilməlidir. Şeirlər şərh edilərkən sözlər ayrıca tərcümə edilməməlidir. Onlar ümumi mətnin içində öz leksik mənalarını itirmiş olur, sözlərin deyil, ifadələrin tərcüməsi vacib olur.

Saibin Füzuliyə yazdığı nəzirəyə diqqət edək.

Füzuli:

Könlüm açılır zülfi-pərişanını görgəc,

Nitqim tutulur qönçeyi-xəndanını görgəc.

Saib:

Eldən çıxıram zülfi-pərişanını görgəc,

İşdən gedirəm sərvi-xuramanını görgəc.

Füzulidə dağınıq saç şairin könlünü açır. Təbəssüm edən dodaq isə şairin nitqini bağlayır. Təşbehlər təbii halları müşayiət edir. Saibdə isə "eldən çıxmaq və "işdən getmək" təbii halları bildirmir. Burada ifadələrin bir hissəsi məzmunla üzvi bağlılıq təşkil edir. "Çıxmaq" saçın açıq olmasını, "getmək" sərvin hərəkətini ifadə edir. "Eldən çıxmaq" isə kütlədən ayrılmaq, cəmiyyətdən uzaqlaşmaq, tənhalıq mənasında işlənir. "İşdən getmək" də cəmiyyətin qanunlarına tabe olmamağa, eyni cür yaşam tərzinə məhkum olmağa işarədir. "Dağınıq saç" bir telin azadlığına, ümumi qaydalara mütilikdən çıxmağına, yeknəsəqlikdən uzaqlaşmağına işarədir. Buradan Füzuli ilə Saib arasında yazıb yaratmış və romantik üslubla ictimai üslubu brləşdirə bilən Qövsi Təbrizinin də qələminin ətri gəlir. Saib "zərif" baltasını sosial qanunların kökünə vurur.

Kafər ki, degil mö'tərifi-nari-cəhənnəm,

İmanə gələr atəşi-hicranını görgəc.

"Sənin ayrılıq atəşini dadsa, cəhənnəm atəşinə inanmayan kafər də imana gələr". Göründüyü kimi Füzuli "imana gəlmək" fikrini zirvəyə qoyaraq ayrılıq acısının şiddətini anlatmağa cəhd edir. Halbuki Saib yaxın məzmunla cənnətin qapıçısının imanını əlindən alır:

Rizvan ki, behiştin yemişi gözünə gəlməz,

Dişlər əlini sibi-zənəxdanını görgəc.

"Əlini dişləmək" xalq içində işlədilən bədii ifadədir. "İndi başa düşdüm", "indi mənə çatdı", "sən demə, belə imiş və ya deyilmiş", "hər şey aydın oldu" kimi mənalar verir. Təəccüb və peşmançılığı eyni vaxtda ifadə edir. "Cənnətin qapıçısı ki, cənnətin yemişinə (nemətlərinə) gözucu baxmaz, sənin alma yanağını görüb əlini dişlədi" o deməkdir ki, bu zamana qədər Rizvanı aldadıblar, onun arzuladığı nemətləri ondan gizlədiblər. Təəccüblənmək və həqiqəti indi görmək isə onun imanının zəifliyinə, ya da ümumiyyətlə imansızlığına dəlalət edir. Saibdə mövcud quruluş və yaşam fəlsəfəsinə bir etiraz var, bir üsyan var, amma bu həm çox dərindədir, həm də çox dərindir. Füzuli və Saib tərzləri arasında paralellər apararkən diqqət çəkən məqamlardan biri də onların əsərlərindəki təsəvvüfi baxışların yaxınlığıdır. Bu yaxınlıq hər iki ustadın təsəvvüfdən müəyyən qədər uzaq olmasında, onların heç bir sufi təliminə alət olmamasında özünü büruzə verir.

Hind səpkisinin nə qədər fərqli və təsirli olduğuna minlərlə misal gətirmək olar. Amma məqsədim bu ədəbi axının məğzini açmaqla bərabər, həm də onun adına diqqət çəkməkdir. Belə ki, bu tərz əsrlərdir ki, "Səbki-Hindi" adı ilə məşhurdur. Əslində isə bu yazı tərzi Əlişir Nəvai əsərləri ilə Hindistana gedib hind mədəniyyətindən və hind düşüncə tərzindən bəhrəmənd olub geri qayıdan həmin türkdilli şeirdir. Səbki-Hindi Babur şah, sonra isə Sultan Şahcahan saraylarında yazıb-yaradan özbək-cağatay şairlərinin zəkasının və zəhmətinin məhsuludur. Məsələ bununla da bitmir. Bu səpki Saib Təbrizi kimi bir mahir şairin yaradıcılığında bişir, dolğunlaşır və hazır üsluba çevrilir. Səfəvi sarayından hörmətsizlik görən Saibin Hindistandan qayıdandan sonra həmin sarayda "məliküş-şüəra" rütbəsi alması da təsadüfi deyil. Nəvainin, Füzulinin, Nəsiminin dağ kimi yerə çökmüş şeiriyyatını yalnız Saibin yeni deyim tərzi yerindən oynada bilərdi. Saib şeirindən onlarca şair ilhamlanaraq bu yeni tərzi bütün Şərqə yaydı və bu gün də bu səpki Azərbaycanda və İranda istifadə edilməkdədir. "Səbki-Hindi" hind libasına bürünmüş "Səbki-Türki"dir.

Arif BUZOVNALI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22 yanvar.- S.14-15