"Bir sirli söz var, bilirəm"

Musa Urudun "Payız küləyi" şeirlər kitabı Azərbaycan poeziyası fonunda

Sözə gedən bütün yollar Füzulidən keçir və "mən şairi Museyi-kəlamam // sahirlərə möcizi-təmaməm" deyən dahinin özünü Allahla danışan qalib peyğəmbərə, öncəki şairləri isə fironla sövdələşən məğlub sehrbazlara bənzətməsindən görünür ki, o, ədəbiyyatdakı yerini yaxşı bilirmiş. Amma Musa Urudun "Payız küləyi" şeirlər kitabı haqqında yazıma Füzulinin bu beyti ilə başlamaqdan qərəzim dahi şairin ədəbiyyatdakı məlum yeri və rolu yox, poetik sözün sehrini vurğulamaqdır. Çünki Həzrət Musanın möcüzəsi sehrdir və "Musa kəlamlıyam" demək "mən ilhamımı Allahdan alan sehrkar şairəm" anlamına gəlir. Doğrudan da, şair gərək sehrkar olsun, şeirdə onun özünə də sonacan açılmayan, Əslinin düymələri kimi bir yandan açıldıqca, o biri yandan bağlanan sirlər gizlənsin. Şeiri oxuyanda gərək meşədə azmış adam kimi hərlənib-fırlanıb özünü qəfildən başlanğıc nöqtədə görəsən və anlayasan ki, məqsəd meşədən çıxmaq yox, eləcə burda gəzib-dolaşmaq, nəticə yox, prosesin özüdür. Əgər bu sehr yoxdursa, şeir də yoxdur, sadəcə nəzm var və onu yazan şair yox, nazimdir.

***

Maraqlıdır ki, M.Urud da Füzuli kimi özünü Həzrət Musa ilə analoji müstəvidə dərk edir:

Bu sirli dünyanın sirr-xudası var,

Urud Musası var, Tur Musası var.

Hər kəsin son günə bir duası var,

Hamı haqqa döndü, mən sənə gözəl!

M.Urud peyğəmbərlə təkcə eyni adı yox, həm də ortaq sirri böldüyünə inanır. Onun sözündəki sehri ilk öncə "Nuh, gəminə götür bizi" (1994) kitabındakı şeirlərdən hiss eləmişəm. Yadımdadır ki, Muğannanın "İdeal" romanında (1985) bir neçə il sonra Nuh tufanı qopacağıyla bağlı öncəgörməni oxuyub necə heyrətlənmiş və yalnız 1988-ci ildə dünyanı meydan hərəkatı dalğaları bürüyəndə anlamışdım ki, yazıçı məcazi tufan, yəni azadlıq daşqınından danışırmış. "Nuh, gəminə götür bizi" çıxanda "tufan" artıq səngimiş, vaxtın gəmisi lövbər salmaq üçün Ağrı(larımızın) dağına yan almışdı. Bu üzdən kitabın müəllifi məni öncəgörənliyi yox, şairliyi ilə təsirləndirə bilmişdi. Üstündən onillər keçib, kitabdakı şeirlərdən biri - "Su pərisi" hələ də yadımdadır. Maraqlıdır ki, bu şeirdə də söhbət dənizdən gedir, amma tufan yox, hüzurun hökm sürdüyü dənizdən. Əgər nə vaxtsa Azərbaycan poeziyası incilərini toplasam və ora Həsənoğlunun "Apardı könlümü..." qəzəlindən, ta sağdaşlarımıza qədər hər şairdən bir şeir daxil eləsəm, M.Uruddan otuz ildir ki, könlümü çəkib aparan "Su pərisi"ni seçərəm.

Su pərisi, su pərisi,

Yarı balıq, yarı adam.

Səncən oldum eşq dəlisi,

Sənincən də yarımadım,

Apar məni dənizlərə.

Batmaqdı, dənizdə batım,

Yosunları tacım olsun.

Yarı balıq, yarı adam

Su qızları bacım olsun.

Apar məni dənizlərə.

Bu dünyada, əziz pərim,

Sevgiləri unudurlar.

Nə yaxşı ki, dənizlərin

Sahil adlı umudu var.

Apar məni dənizlərə.

Bu dünya fırlanır axı,

Bir gün gələrik üz-üzə.

Torpağın altı da dardı,

Utandırmayım kimisə,

Apar məni dənizlərə.

Şairlərimiz Allaha və ya mələyə yetərincə şeirlər yazıb, M.Arazda olduğu kimi, "ey ilham pərisi, varsansa əgər..." deyə muzanı da unutmayıblar, amma su pərisi şeirimiz üçün səciyyəvi obraz deyil. N.Rəfibəylinin rus romantiklərinin təsirilə yazdığı "Su pərisi" şeirində isə bu qərib məxluqa qarşı məhz ögeylik ifadə olunub: "Ey su pəriləri, cumun sulara // Dənizin qoynudur sizin eliniz // Nə sizə tanışdır mənim sözlərim // Nə mənə aydındır sizin diliniz". Yunanların "nimfa", rusların "rusalka", farsların "pəri" adı verdiyi bu məxluqun bizim dildə hətta özəl adı da yoxdur. M.Urudun şeiri poeziyamızın su pərisilə dil tapmasını göstərir. Şairin bu yabançı məxluqlara "su qızları" deyə ad verməsi özü də onları insana yaxınlaşdırmaq istəyinin şüuraltı ifadəsidir.

Su pərisinə xitabən "cumun sulara" deyən Nigar xanımdan fərqli M.Urud "apar məni dənizlərə" deyir, yəni yanaşma diametral şəkildə əksinə dəyişir. Görəsən, şairin bu yad, batil ünvana, üstəlik də, kvadrata yüksələn xitabının (su pərisi, su pərisi) səbəbi nədir? İlk baxışdan sualın cavabı var - şair də, su pərisi də yardan yaralıdır. Amma nakam eşqi su pərisi deyil, başqa obraz vasitəsilə vermək olmazdımı? Bu sualın cavabını isə, məncə, şair özü də dəqiq bilmir. (Bu sirdir!) Bir məsələ isə dəqiqdir və sirr deyil - bu şeirdə bircə sözə də toxunmaq olmaz, çünki burdakı ilham şairin özündən güclüdür və onun yazısına pozu yoxdur.

Yadımdadır ki, günlərlə bu şeirin sehrində qaldım və axırı aldığım zövqün qarşılığını Tanrıya müraciətlə yazdığım "Qaytar məni dənizlərə" adlı şeirlə ödəməyə çalışdım. Su pərisinin mənim nəzirəmdə cəmi bircə yerdə adı qaldı. Şeir özü isə ilk və son nəzirəm olaraq qalmaqdadır.

Ya daş elə, ya quş elə

Apar məni bir yuxuya.

Bulud elə, yağış elə

Döndər bircə damla suya

Qaytar məni dənizlərə.

Dişim olsun mirvarilər

Yosunlar saçlarım olsun.

Qızılbalıq dostum olsun,

Su pərisi yarım olsun,

Qaytar məni dənizlərə.

"Qaytar məni dənizlərə" məni arzularımın dənizinə qaytarmasa da, şeiri oxuyan tərif, eşidən təqdir elədi və indi də eləyirlər. Amma özüm yaxşı bilirdim və indi də bilirəm ki, mən bu şeirdə sözün hüzuruna Ustad qədər gedib çata bilməmişəm. Çünki "Apar məni dənizlərə" daha zərif, daha yüksək materiyanın poetik ifadəsidir. M.Urudun öz rübabını bu incəlikdə pərdəyə kökləməsi müqayisədə daha mürəkkəb ruhi proses olduğu kimi, onu duyub dərk etmək də, şeirin bütün dahiyanə sadəliyinə baxmayaraq, daha yüksək bədii zövq istəyir. Məncə, "Su pərisi"nin nəinki geniş oxucu kütləsi, hətta şairlər arasında da layiqini bulmamasının əsas səbəbi budur.

M.Urudun "İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz" şeirinin səsi-ünü də eyni səbəblə bağlıdır. Hər şairin poetik vəsiqəsi olur, Füzulininki "Məni candan usandırdı", Cavidinki "Mənim tanrım gözəllikdir...", Cabbarlınınkı "Ana", Müşfiqinki "Yenə o bağ olaydı", Qabilinki "Səhv düşəndə yerimiz", Məmməd Arazınkı "Dünya sənin, dünya mənim...", Behrudininki "Salam, dar ağacı"... bütövlükdə Azərbaycan poeziyasınınkı isə Vurğunun "Azərbaycan" şeiridir. "İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz" da öz müəllifinin poetik vəsiqəsidir, çünki "Musa Urud" deyəndə çoxumuzun ağlına ilk gələn bu şeir olur. Platon deyir ki, sevirsənsə, deməli, artıq şairsən! "İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz" şairin varlığa sevgisinin ən nikbin şairimiz Müşfiqin özünü belə heyrətləndirəcək bir optimizmlə ifadəsidir:

Şaxtalı-tufanlı bir qış da ötdü,

Yaxşılı-yamanlı bir yaş da ötdü.

Əyilib anamız torpağı öpdüm,

İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz!

Hazırda poeziyamızda bahar yox, payız havası dəbdədir. Amma inanmıram ki, M.Urud öz kitabını dəbə görə "Payız küləyi" adlandıra. Əksinə, bu gün onun qədər dəbdən qaçan, inzivaya meyilli ikinci şair tanımıram. Rumın kulturoloqu Heyzinqaya görə, "poeziya baharın insanda oyatdığı həvəsdən yaranıb". Çoxəsrlik poeziyamız ünlü kulturoloqun fikrini təsdiq edir. Xətai, Füzuli, Zakir, Vurğun, R.Rövşən kimi M.Urudun da bahariyyəsinin məğzində əksərən alt qatlara qovulan, gerçəkləşməmiş libidoz (cinsəl) enerjinin sözə çevrilməsi prosesi durur. Amma hara və nə qədər qovulursa qovulsun, o enerji altdan-altdan yenə də "mən burdayam" deyir:

Laçının qaşında qar çiçəklədi,

Heyva çiçəklədi, nar çiçəklədi.

Tumurcuq qızlardan yar çiçəklədi,

İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz.

Əski çağlardan bugünədək gözəli gülə bənzədən, ona "ey gül (nə əcəb silsileyi-müşki-tərin var"), yaxud "gülüm (bir də görüşünə yubansam") deyə üz tutan şairlər ordusu olub. M.Urudun təqdimatının poetik (g)özəlliyi ondadır ki, "Tumurcuq qızlardan yar çiçəklədi" deyə gözə(lliy)i birbaşa yaranış prosesində göstərir. Sanki gözəllik ilahəsi Kiprida gözümüzün önündəcə balıqqulağından çıxır və biz gülün günlərlə çəkən pardaxlanması və qızın illərlə sürən ərgənləşməsini sürətləndirilimiş kinokadrlarda olduğu kimi bir qırpımda seyr edirik. Guya ki, sehrkar öz çubuğunu tumurcuğa toxundurur və o, bir anda gül açır.

"İlahi, nə gözəl başlayıb bu yaz" qazandığı şöhrətə layiqdir, amma "Apar məni dənizlərə" ilhamın daha uca məqamından doğulub. Elə bir məqam ki, söz hər cür dünyəvi ehtirasdan arınaraq hüzur bulur. Təsadüfi deyil ki, birinci şeirdə toxunulması mümkün olan qızdan (yar), ikincidə isə mümkün olmayan su qızından (bacı!) söz gedir. Birinci təbiətlə bağlıdır və insan təbiətinə məxsus cismaniliyi özündə daşıyır. İkincidə isə dünyəvi ehtiras öz yerini əlli-əlliyə (yarı balıq, yarı adam) platonik eşqə verir.

Platon yazırdı ki, şairlər "qanadlı varlıqlardır". İnanıram ki, M.Urud "Apar məni dənizlərə" şeirini yazanda bədii təxəyyülün qanadlarında efir boşluqlarını gəzib. Çünki bu şeiri yazmaq üçün metafizik çəkisizlikdə olmalısan, ayağı yerə dəyən bunu yaza bilməz. Şairin can atdığı "dəniz" efir aləminin, "su pərisi" isə pərilərin maddi dünyaya düşən əksinin rəmzi işarəsidir. Şairlərin bir işi də budur - qeybə körpü salmaq! Amma elə ki, körpünün o başına çatdın, şeirin ərazisi və şairin səlahiyyətləri bitir. Burdan o yana şairin peyğəmbərlik iddiası, ilhamın vəhyə, şeirin surəyə çevrilmək təhlükəsi başlayır. Şaşırmayın, axı, peyğəmbərlərdən sonra şairlərin gəlməsi məlum məsələdir. Amma söhbət poeziyadan gedəndə önəmlisi kimin peyğəmbər, kimin şair olması yox, sözdən aldığımız zövqdür.

***

Bədii zövq sözün sehriylə, sehr isə qeyri-müəyyənliklə bağlıdır. M.Urudun, hətta bəlli ünvanlara yönələn şeirlərində də sözün sehri bəzən qorunur. Heydər Əliyev cənablarına nə qədər şeirlər yazılıb, amma M.Urudun 2000-ci ildə yazdığı "Heydər Əliyev" də daxil olmaqla bu şeirlərin heç biri onun 1988-ci ildə qələmə aldığı "Gecə lampası" şeiri ilə bir araya gəlməz:

Gecə lampasına daş atan oğlan,

Sevinmə daşını tuş atan oğlan.

Zülmətin xofunu hardan biləsən,

İsti yuva oğlan, yatağan oğlan,

Gecə lampasının günahı nədir?

Özünü özündən oğurlayıbsan,

Qohumlar, qonşular görüblər səni.

Nə vaxtsa yağışdan qorunmayıbsan,

Nə vaxtsa dolular döyübsə səni,

Gecə lampasının günahı nədir?

Bir kənd bir çırağı daşa basırsa,

Yaxını, uzağı daşa basırsa,

Hər göydə olana qoz kimi baxıb,

Gördüyü işığı daşa basırsa,

Gecə lampasının günahı nədir?

Sevinmə, daşını tuş atan oğlan,

Əlini qaldırma, başını qaldır.

Bir də ayılarsan işıq yerinə

Göydən şüşə yağır, göydən daş yağır,

Gecə lampasının günahı nədir?

Bu, hansısa tribun şairin səsin gücünə hesabladığı patetik nəzm örnəyi yox, həqiqi ilhamdan doğulan şeirdir. Bu şeiri R.Rövşənin Elçibəyə həsr elədiyi "Sənə bir daş atar yerindən duran" şeirilə qarşılaşdırmaq olar. İlahi təyinatla seçilən, ömrünü xalqa həsr edən şəxsin kütlə tərəfindən anlaşılması problemi baxımından bu iki şeir arasında uyğunluq var. Düzdür, "Gecə lampası" daha tez yazılıb, amma R.Rövşənin "Göy üzü daş saxlamaz" şeiri ondan da tez yazılıb. Füzuli isə hər ikisindən əvvəl yazıb: "Eymənəm səngi-məlamətdən ki, alıb çevrəmi // Oldu zənciri-cünun bir qəleyi-ahən mənə".

"Gecə lampası"nda xaric səslənən yerlər də var, məsələn, biri elə "İsti yuva oğlan, yatağan olan" misrası. Amma bu misra(lar) şeirin sehrli haləsinə sözün ciddi anlamında xələl gətirməyib və o, bütövlükdə alınıb. "Apar məni dənizlərə" şeirini yazanda şairin ilham köhləni Qırat kimi bütün sınaqlardan izsiz-tozsuz ötüşüb. "Gecə lampası"nı yazan şair isə ayaqları gecənin qaranlığında bir-iki yerdən yüngülcə cızılan Düratın belində olub. Şeirdən çəkdiyim sitat o cızıqlardan biridir. Amma bərkini tutsaq, bu cızıqların altını cızmaya da bilərdim, çünki Dürat da Qırat kimi "hay klas", eyni su stixiyasının daşıyıcısıdır.

"Gecə lampası" neosimvolist şeirdir. Simvolistdir - çünki şair şeirin adından tutmuş, son misrayadək rəmzi-simvolik dillə danışır. Neodur - çünki bu simvolların bir çoxu birbaşa şeirin yaranması prosesində doğulub və şair öncələrdə işlənmişlərin özünə də konkret məzmun verib. "Gecə" simvolu o illərdəki xaosu, "gecə lampası" zülmət səltənətində işıq saçan insanı, "daş atan oğlan" isə öz şəxsi ambisiyaları naminə xalqın ümid çırağını söndürmək istəyənləri işarələyir. Şeirdəki bütün simvollar muncuqlar sapdan keçən kimi əsas simvolun - gecə lampasının işığından keçir və bu işıqda özünün əsl qiymətini alır.

Monumental üslubda yazılan "Heydər Əliyev" şeirində isə misralar qınından sıyrılan qılınıc kimi simvol örtüyündən çıxır, hər kəs, hər şey öz adıyla çağırılır və bu, məntiqidir. Çünki gecə lampası artıq öz yerini günəşə, gecə gündüzə verib və buna uyğun olaraq simvolizm realizmə çevrilib. Amma heç bir çevrilmə bu iki şeirin ortaq məxrəcini inkar etmir - gecə lampası da, günəş də qaranlığa işıq saçır. Və hər iki halda bu işıq öz mənbəyini haqdan götürür:

Onu haqq göndərib, hər işi haqdır,

Zəfəri günəştək parlayacaqdır.

Nə qədər bu xalq var yaşayacaqdır,

Millətin atası - Heydər Əliyev.

Hakimiyyətdə olan şəxsə həsr olunan şeir ilk baxışdan kiməsə ənənəvi mədhiyyə kimi gələ bilər. Lakin "Gecə lampası"nın işığında "Heydər Əliyev" insanın öz əqidəsinə sədaqəti və şairin sözübütövlüyünün göstəricisi kimi meydana çıxır. Sədaqətin ölçüsü zamandır və M.Urud bu yöndən zamanın sınağından çıxıb. Amma "Gecə lampası"na məxsus sehr "Heydər Əliyev" şeiri üçün səciyyəvi deyil. "Gecə lampası"nı düzüb qoşan şair, "Heydər Əliyev"i yazan nazimi-ustaddır və M.Urud bu ikiliyin birliyindədir.

***

M.Urud mahiyyətcə modernist şairdir. Buna görə onun simvollara münasibəti modern səciyyə daşıyır. Məsələn, Füzuliyə görə, pərvanə eşq yolunda özünü oda yaxan aşiqi simvolizə eləyir. "Eşq rəsmin aşiq öyrənmək gərək pərvanədən // Kim yanar gördükdə şəmin atəşi-suzanına". Çağdaşımız Leyla Əliyevaya görə pərvanə öz libidoz enerjisini sənətə sublimasiya eləməlidir: "Bizə misra dolu şeirlər bəxş et // Məxmər qanadını qırma sən ancaq". M.Uruda gəlincə isə pərvanə nə Allaha qovuşmaq üçün özünü oda yaxmalı, nə də ilham pərisi olmalıdır, o, sadəcə ya-şa-ma-lı-dır!

Su keçməyən aramızdan

Neynək, qoy quru arx qalsın.

Gözün eləcə qapqara,

Üzün eləcə ağ qalsın.

Heç olmasa, qoy sabaha

Bircə pərvanə sağ qalsın,

İşığı keçir, a zalım.

M.Uruda görə, pərvanələrin soyqırımı başlayıb və özünü oda yaxacaq sonuncu aşiqin ölümüylə eşq qırmızı kitaba düşə bilər. Bu günədək hansı şairin pərvanə haqda bu qədər ürəyə dəyən, adamın yeddi qatından keçən fikrinə rast gəlmisiniz? Allahın bu zavallı böcəyinin zərif qanadlarına ilahi eşqin ağır yükünü vuran və eşq yolunda ona ölüm hökmü kəsən Füzuli belə bu misraları oxusa, bəlkə də ürəyi yumşalar, hökmünü geri götürərdi.

Füzuli pərvanə simvoluna yanaşmada bir metafizik, L.Əliyeva estet, M.Urud humanist kimi düşünür. Füzuli pərvanəni aşiq, L.Əliyeva şair, M.Urud insan kimi görür. Füzuli simvola ilahi eşqin, L.Əliyeva modern sənətin, M.Urud isə gerçək həyatın gözüylə baxır. Amma M.Urudun nəzərində Pərvanə Adam həm də sədaqət və mərdliyin simvoludur. Bu yöndən yuxarıdakı parça ilə "Məni namərd eləməyin" şeirindən aşağıdakı bənd arasında daxili məna əlaqəsi görürəm:

Həmən yaldı, həmən yalaq,

Tanışdı bu tərs badalaq.

Qoyun birimiz mərd qalaq,

Məni namərd eləməyin.

"Apar məni dənizlərə" M.Urudun metafizik, "İlahi nə gözəl başlayb bu yaz" təbiət, "Məni namərd eləməyin" isə cəmiyyət fəlsəfəsinin poetik ifadəsidir. Nüvəsində "mərdi qova-qova namərd eləyərlər" atalar sözünün durduğu "Məni namərd eləməyin" şeirində sadə xalq içindən çıxıb siyasi olaylar burulğanına düşən insanın həyat dramı əks olunub. Təbiətin saf qoynundan çıxıb urbanistik mühitə düşən S.Vurğun, M.Araz, M.Yaqub, Z.Yaqub və digər öncəki şairlərin çəkdiklərini M.Urud da çəkir. Amma əsas təhlükə çoğrafiyanı yox, mənəvi çoğrafiyanı dəyişmək - namərdə çevrilməkdir:

Gözüm gözünüzdən duru,

Siz qədər suçum yox, şükür!

Əzrayıl borcundan qeyri

Kimsəyə borcum yox, şükür!

Məni namərd eləməyin!

Dadına yetmirsinizsə,

Dünyada dənsiz bir quşun,

Yal üçün, sümük uğrunda

Boğuşun, mənsiz boğuşun!

Məni namərd eləməyin!

Bəlkə, mən nəsə bilmirəm,

Hər yana əsə bilmirəm.

Vallah, baş kəsə bilmirəm,

Məni namərd eləməyin!

Millət vəkili olduğu bu neçə ildə üstünə nə qədər daşlar atılsa da, haqqın daşını atmayan M.Urud öz həyat dramından qalib çıxıb. Bəs, söz-sənət dramından necə? Ola bilsin, siyasətə getməyib, Tanrının verdiyi istedadı tamamilə sözə həsr eləsə, indi onun haqqında şeirimizdə S.Vurğun və ya Rəsul Rza statusunda, yeni mərhələ yaradan şair kimi danışardıq. Müsahibələrindən birində "biz hər çıxışımızda, yazımızda şairlikdən müəyyən qədər xərcləyirik" deməsindən görünür ki, şair özü də təxminən belə düşünür. "Salam, otuz yaşım" adlı şeirindən bu misralar isə onun hələ 30 il öncə də belə düşündüyünü göstərir:

Bir az da aldadıb məni bu dünya,

Mən belə olmalı deyildim, axı.

Quruyan dənizin qumları altda

Balıqtək qalmalı deyildim, axı.

Hansı anlamda deyilməsindən asılı olmayaraq, mən bu etirafı istedada məxsus "bircə ondan razıyam ki, özümdən narazıyam" (B.Vahabzadə) mənasında anlayıram. Digər tərəfdən, bəlkə, millət vəkili kimi xalqın sözçüsü olmaq, şair kimi haqqın gözçüsü olmaqdan önəmsiz deyil? Klassik ənənə üzrə sualı hökmən cavablandırmağa tələsmir, modern düşüncəli şairimizə sayqımın bəlgəsi kimi mövzunu açıq saxlayıram.

***

M.Urudun orijinallığı bəzən yeni simvol yaratmaq şəklində üzə çıxır və buna bariz misal lirik-epik üslubda yazılan "Basayevin ayaqları" poemasıdır. Sevgidən yazan şairlərimiz aşağı təbəqə üzvü sayılan ayaqları digər əzalardan fərqli olaraq qələmə layiq bilməyib, ehtimal ki, onun şeirə bayağı erotizm gətirəcəyindən ehtiyat ediblər. Qəhrəmanlıq poeziyasında isə ayaq obrazına yanaşma bir ayrıdır. M.Uruda görə, çeçen xalqının əfsanəvi qəhrəmanı Şamil Basayevin ruslarla döyüşdə minaya düşən ayaqları sadəcə bədəndən ayrılmır, həm də özünün bioloji mənasından qopur, igidlik, rəşadət, mücahidlik simvoluna çevrilir:

Bir cüt mücahid qəbridir

Basayevin ayaqları!

Şamilin şəhid qəbridir,

Basayevin ayaqları.

Dünyanın ən incə ruhlu şairlərindən olan Füzuli şəhidlik mövzusuna gələndə "ya şəhid olmaq gərək, ya intiqam almaq gərək!" deyə insanı döyüşə səsləyir və bunun kökündə cihad anlayışı durur. M.Urudun "Basayevin ayaqları" poeması da özünün vulkan kimi püskürən intonasiyası ilə onun digər yazdıqlarından seçilir. Çünki söhbət evi ruslar tərəfindən bombalanan, 11 nəfər ailə üzvü həlak olan, ayaqlarını itirən bir insanın yaşam hüququ, öz siyasi müstəqilliyi uğrunda çarpışan yenilməz bir xalqın azadlıq haqqından gedir! Elə bir xalq ki, qəhrəmanlıq meydanında onun ayağı biləni başqalarının başı bilmir. İnsanlığa şəhadətin qutsal yolunu göstərən bu şəhid ayaqlar səcdəyə layiqdir:

ATƏT-də, NATO-nun hesabatında,

Birləşmiş Millətlər Təşkilatında,

Sözdə, siyasətdə, dildə, qəzetdə,

Efirdə, ekranda, toyda, konsertdə,

Fələstin davası salan adamlar,

Qarabağ savaşı çalan adamlar,

Diz çökün

Basayevin şəhid olmuş

Ayaqlarının məzarı önündə!

Başlar ayağa düşür, ayaqlar başa çıxır! Çünki müharibə hər şeyin başayaq olması deməkdir. Amma müharibəli, ya müharibəsiz biz travestik (başayaq) zamanda yaşayırıq. Çünki Peyğəmbər Əfəndimizin də dediyi kimi, ikindi çağının (axşamüstünün) adamlarıyıq. Zamanın əqrəbləri fırlanıb geri dönür və hər şeyi öz əksinə çevirir. Amma şairlər yarasalar kimidir, hara uçduqlarını bilməzlər. M.Urud da problemin məhz bu mənada fərqinə varmır. Bu sirr müəllifin iradəsi dışında mətnin özündədir. Dibaçədə ümumən demişdim, indi konkretləşdirirəm - "Basayevin ayaqları"nda M.Urudun özünə də sonacan açılmayan travestiya qanunu gizlənir.

***

M.Urudun bir şair kimi əsas missiyası doğulub böyüdüyü Urud kəndinin obrazını poeziyamıza gətirməsidir. S.Vurğun və Yuxarı Salahlı, Müşfiq və Xızı, R.Rza və Göyçay, M.Araz və Nursu, C.Novruz və Upa... adları fikrimizdə qoşalaşıb, birini deyən kimi dərhal o biri yada düşür. Amma doğulub böyüdüyü yerlərə M.Urud qədər bağlı ikinci şair tanımıram. Musa peyğəmbər üçün Tur nədirsə, şair Musa üçün də Urud odur. O, Allahın təcəllasını Urudda tapır. Şairə görə, həyat Uruddan başlayır, Urudda da bitməlidir:

Atasız-anasız keçinmək olar,

Qardaşsız, balasız keçinmək olar.

Vətənsiz keçinmək olmur, İlahi!

Adam niyə yurddan didərgin düşür,

Adam niyə yurdda ölmür, İlahi?!

Musanın Urud obrazını ən genəldə Şəhriyarın Heydərbabası ilə tutuşdurmaq olar. Lakin bu iki həkimin mövzuya yanaşmasında ayrıntılar var. Şəhriyar geridönməz uşaqlıq anlarından danışır, itirilmiş vaxtı soraqlayır. İtirilmiş məkan sorunu güneyli şairdə yoxdur. Çünki onun Heydərbabaya getməsini heç kim və heç nə əngəlləmirdi. Tehranda təyyarəyə minsə, qırx dəqiqəyə Təbrizdəydi. Amma önəmlisi getmək deyildi, gedib orda nə görəcəkdi, başlıca sorun bu idi!

M.Urudun kəndi isə 1988-ci ildə ermənilər tərəfindən tutulub, o, doğma yurda beynəlxalq qurumların araçılığıyla on səkkiz il sonra - 2006-cı ildə gedə bilib. Onun üçün doğma yurda dönüş öz çözümünü gözləyən ölüm-dirim sorunu, "ya, ya da" məsələsidir:

Getdiyim səs hanı, Tanrı?

Qurtar bu cəzanı, Tanrı!

Ya apar Musanı, Tanrı,

Ya qaytar Urudu, Allah!

Hər iki şairdə doğma yurd itirilmiş cənnəti işarələyir. Lakin Heydərbabanın cənnət gözəlliyi bir "sinema pərdəsi", acılı-şirinli anlardan doğan illüziyadır. Bu adi təpəni gözümüzdə ucaldan şairin ona olan sonsuz sevgisidir. Urud kəndi isə doğrudan da, cənnət misali bir yer, hətta H.Əliyev cənablarının özlərinin "Siz heç Urudda olmusunuz? Çox gözəl bir kənddir" deyə haqqında heyranlıqla danışdığı bir məkandır.

Şəhriyarda yurd itkisinin metafizik qavramı yoxdur. Onun müdrikcəsinə uşaqlığın misilsiz örnəyi olan poemasında keçmişi dərk bir insan ömrü sınırında baş verir. M.Urudda isə proses insanlıq tarixini aşaraq metafizik sınırlaracan varır - şair doğma kəndi cənnət, özünü isə Adəm kimi qavrayır:

Ömür bir qarışqa yolu,

Yudu yağış, döydü dolu.

O cənnətə itkin oğlu,

Adəmdən salam aparın.

Burdan o yana zaman və məkan ölçüsü itir, Şəhriyarın keçmiş zaman özləmi öz yerini Füzulinin əbədiyyət arzusuna verir. Burdan o yana təbiətin dışına çıxır, kosmosun fövqünə qalxırıq. Burdan o yana hər şey bir nöqtədə birləşir. M.Uruda görə, o nöqtədə varlığın özülü olan nəsə sirli bir söz var:

Çəndən, buluddan yuxarı,

Ay var, ulduz var, bilirəm.

Varlığın ilki, əzəli,

Bir sirli söz var, bilirəm.

***

O sirli söz Allahın adıdır. Buna görə orta çağ klassikləri yazını Allahın adıyla başlayıb, onun adıyla da bitirir, bununla qutsal ölümsüzlük çevrəsinə qoşulduqlarını düşünürdülər. Sovet dönəmi klassikləri kitabı dahi rəhbərin adıyla açırdılar. "Payız küləyi" kitabı "İçimdə" şeiri ilə başlayır. Modern düşüncəyə görə, hər şey insanın içindədir. "İçimdə" öz müəllifinin fərdi proqram-manifestidir. Şeirdə Füzulidən Aşıq Ələsgərə, Vurğundan Musa Uruda qədər yüzlərlə aşiqi şair eləyən nakam eşqə işarə var və o, məhz bu yönüylə önəmlidir:

Ən birinci arzum idin - itirdim,

Ən sonuncu ruzum idin - itirdim.

İtirdiyim özüm idin - itirdim,

Bu adam da yaddı elə içimdə.

"İçimdə" M.Urudun öz psixotipinə görə introvert, yəni fikrən öz içinə yönələn şair olduğunu göstərir. Amma ekstraversiya, yəni çölü göstəmək də ona yad deyil. Fərdi və toplumsal onun düşüncəsində birləşir. Bu birləşmə özünü sadəcə düşüncə yox, obrazlar qatında da göstərir. Bunun ən qabarıq örnəyi onun poeziyasındakı iki başlıca mövzunun - itirilmiş Urud və nakam məhəbbətin ortaq məxrəcə gəlməsidir:

Tutub yaşamağa umud qalmadı,

Ruhum qışlamağa bir yurd qalmadı.

Musaya o boyda Urud qalmadı,

Necə qoruyaydım bu məhəbbəti?!

Məncə, M.Urud öz həyatında iki şok yaşayıb - birinci dəfə (ilk) sevgisini, ikinci dəfə Urudu itirəndə. Birinci şok onu şair, ikincisi isə vətəndaş şair eləyib. Onun poeziyasındakı aşiq obrazının paradoksal səciyyəsinin kökündə də, məncə, bu şokun yaratdığı psixoloji zərbələr durur:

Əlinə əl oldum, əlcək olmadım,

Canına can oldum, köynək olmadım.

Mələktək sevmişdin, mələk olmadım,

İblistək atırsan, İblis deyiləm.

M.Urud özünü iki yerdə axtarır - cismən doğulduğu Urudda və ruhən doğulduğu Allahda! Bu sorunların birincisini özü çözüb - Urudu təxəllüs götürüb. İkincisi isə o, dünyaya gələndə çözülüb - ona Musa adı verilib. Lakin şair bu çözümlərin hər ikisinin hələ sadəcə sözdə reallaşdığını biləcək qədər aqil, etiraf edəcək qədər səmimidir:

Yarı Urud, yarı Musa,

Ölü də mən, diri də mən.

Getməyə yolum yoxdusa,

Tanrım, məni süründürmə!

Amma bir il öncə Qarabağı alacağımız da bizə möcüzə kimi gəlirdi. Ali Baş Komandanımız cənab İlham Əliyevin müdrikliyi, ordumuzun ağlasığmaz rəşadəti, qardaş və dost ölkələrin dəstəyi, nəhayət, Allahın ədaləti sayəsində bu mümkünsüz mümkün oldu! İnanaq və arzu edək ki, belə bir möhtəşəm zəfər bizi Zəngəzurda. Urudda da gözləyir. Şair Musa Urud buna sidqi-ürəkdən inanır:

Səs ver, əsgər atası, Ali Baş Komandana,

Oğlun əmanət ona, Vətən əmanət ona.

O, millətə inanır, inanır millət ona,

Edək düşmən üstünə son həmlə, irəliyə!

İlhamla irəliyə!

İlhamla irəliyə!

Musa Urudun son qələbəmizə bu inamı onun işıq(lı) düşüncəsindən doğur. Bu düşüncəyə görə, qaranlıq öz-özlüyündə yoxdur, o, sadəcə, işığın düşmədiyi yer, iki işıq arasında ötəri bir zolaqdır. İşığın bir üzü Allah, o biri insandır. İşığın zərrəsi insanda, cümləsi Allahdadır. Qıratla Dürat kimi qaranlıqların o üzündəki işıq da içimizdəki işıqla eyni kökdəndir. O kök heç vaxt çözə bilməyəcəyimiz, hər şeyi özündən doğuran, amma özü doğulmayan həmin o sirli sözün özüdür ki var:

...Ömür cana sarmaşıqdı,

Ağrı qandı, söz qaşıqdı

İçimdə qalan işıqdı,

Qaranlıqların o üzü.

Əsəd CAHANGİR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22 yanvar.- S.18-20.