“Nə lazım olduğunu anlamaq üçün”

"Ədəbiyyat qəzeti"ndə yayımlanan "Onun romanı" rubrikasında bu dəfə gənc yazar Fəridə ilə Qriqori Petrovun dünyaca məşhur "Ağ zanbaqlar ölkəsi" romanı ətrafında söhbətləşdik.

- Roman haqqında danışmazdan əvvəl istərdim müəllif haqqında qısa bir söhbət edək. Çünki əsərin müəllifi Qriqori Petrovun da kifayət qədər, roman ağırlığında bir həyatı olub.

- Çox doğru qeyd etdin, Günel. Mən təklif edəcəkdim ki, ilk olaraq müəllifin həyat yolundan bəhs edək. Qriqori Petrov Peterburqda, yoxsul bir ailədə dünyaya göz açıb. Uşaqlığı yoxsulluq və səfalət içində keçən Petrov dünyanın daha aydın, daha xoşbəxt, yaşamaq üçün daha gözəl bir yerə çevrilməsini arzulaya-arzulaya beşinci sinfi bitirib, İlahiyyat məktəbinə gedir. Burda din, Tanrı və insan anlayışları ilə tanış olduqdan sonra Petrov öz-özünə analiz edir ki, insan övladı yaradılmışların ən alisidir və düşünür ki, yer üzünün bütün maddi nemətləri, eyni zamanda bütün mədəniyyətlər insanlığın rifahı naminə istifadə edilməlidir. Petrova görə, yer üzündə insan öz cənnətini qura bilmək üçün elmdən, fəlsəfədən, incəsənət, din və s. kimi hər şeydən düzgün və məqsədyönlü şəkildə istifadə etməlidir.

Bütün həyatı boyu bu ideallarla çalışmış və yaşamış Qriqori Petrov 1900-cü illərdə Rusiyada, həm professor, həm də Rahib kimi hörmət qazanmış, dövrünün sayılıb-seçilən müəlliflərindən birinə çevrilmişdi.

Təsadüfi deyil ki, sıradan bir qəzet olan, çox az tirajla satılan "Russkoye Slovo" qəzeti onun yazılarını yayımlamağa başladıqdan sonra artıq tirajı beş yüz minə çatmışdı.

O, hörmət qazandıqca, öz ideallarından danışdıqca bolşeviklərin diqqət mərkəzində olurdu. 1920-ci ildə onun bütün yaxınları, uşaqları daxil olmaqla qohum-əqrəbası vəhşicəsinə qətlə yetirilir. Petrov son anda Krım-İstanbul gəmisinə yetişərək həyatını qurtara bilir.

Bundan sonra o, İstanbulun "Yeşil köy" adlanan səmtində mühacirlərin arasında səfalət və yoxsulluq içində yaşamağa məcbur olur. Bir qədər sonra mühacirlərin nəql edilməsi zamanı təsadüfən serblər onu tanıyır və Belqrad Universitetində professor kimi iş verirlər.

- Bu arada onu da qeyd edək ki, müəllifin "Ağ Zanbaqlar ölkəsi" romanı bir əsrdir Türkiyədə ən çox oxunan kitablar siyahısından düşmür. Ankarada olarkən "Ağ zanbaqlar ölkəsi" adlı küçə də gördüyümü xatırlayıram.

- Hətta Atatürkün göstərişi ilə türkcə nəşri hərbi məktəblərdə dərs vəsaiti kimi tədris edilir. "Ağ zanbaqlar ölkəsi"nin adı bu gün dünya klassik əsərləri ilə bir cərgədə çəkilir. Günümüzdə Ankarada Finlandiya səfirliyinin yerləşdiyi küçə "Ağ zanbaqlar ölkəsi" adlanır. Əslində, bütün bu faktlar "bir kitab hansı zamana qədər, nə qədər təsirli ola bilər?" sualının cavabıdır.

- Gələk "Ağ zanbaqlar ölkəsi"nə. Romanın ana fikri nədir?

- "Ağ zanbaqlar ölkəsi" Qriqori Petrovun 1923-cü ildə yazdığı romandır. Publisistik üslubda və tarixi roman janrında yazılan bu əsərdə müəllif XX əsrin əvvəllərində Finlandiyada gördüyü cəmiyyət, insanlar və cəmiyyətin mədəni inkişafı naminə mübarizə aparan aydınlardan danışır.

Kitabda uzun illər başqa dövlətlərin və xalqların müstəmləkəsi kimi yaşamış fin cəmiyyətinin varoluş hekayəsindən, öz ayaqları üstündə dayanıb sağlam, təhsilli, əxlaqlı və mədəni bir ölkə - Finlandiyanın inşa etməsindən danışılır.

Daş-qayadan ibarət bərəkətsiz torpaqlar, yoxsul və savadsız insanlar, sürətlə pozulan, dağılan əxlaq, ailə və cəmiyyət dəyərləri, geridə qalmış sənaye və öz ölkəsini, cəmiyyətini, insanlarını xoşbəxt, mədəni və inkişaf etmiş bir gələcəyə daşımaq naminə mübarizə aparan aydınlar-fədailər...

- Əsərin baş qəhrəmanı Snelman necə bir obrazdır və müəllif bu obrazın dilindən cəmiyyətlərə hansı mühüm mesajları ötürür?

- Əsərin əsas obrazı, qəhrəmanı kimi gördüyümüz Snelman "Xalqın müəllimi" tituluna layiq görülür və bu gün dünyanın ən inkişaf etmiş, ən mədəni ölkələrindən biri halına gəlmiş Finlandiya modelinin qurucusu hesab olunur.

Snelman bir neçə ziyalı ilə başladığı işlərə, çıxdığı yola onlarca, yüzlərlə tərəfdaş, aydın-ziyalı yığa-yığa bütün ölkə ərazisində sayı cəmi iki milyon olan fin cəmiyyətində maarifləndirici çıxışlar, tədbirlər, söhbətlər hesabına insanlara təsir etməyə, cəmiyyətin hər təbəqəsindən olan insanların aydınlanmasına can atan bir obrazdır. Təsadüfi deyil ki, o, əvvəlcə işə təhsil sistemindən başlayır. Snelman belə düşünür ki, xalqın və cəmiyyətin rifahı ilk öncə təhsilli və vicdanlı müəllimlərdən asılıdır. Onlara siz bu cəmiyyətin, gəncliyin və gələcəyin qurucularısız deyə müraciət edir və əlavə edir ki, mənə özünü həqiqətən müəllim kimi hiss edən, çıxdığımız bu aydın yolda nəyin bahasına olur-olsun, öz əqidəsindən dönməyəcək olanlar lazımdır. Əgər aranızda kimsə özünü müəllim kimi hiss etmirsə, başqa sənətlərə, peşələrə yönəlsin, harda cəmiyyətə fayda verə biləcəyini düşünürsə, o istiqamətdə çalışsın.

- Əsərdə diqqət çəkən məqamlardan biri də Snelmanın gənclərlə bağlı düşüncələridir. Yanaşması fərqlidir. Bizim bir çox ziyalılar kimi gəncləri ancaq linç etmək yolunu tutmur.

- Bu müqayisə çox yerinə düşdü. Snelman gənclərlə söhbətləri zamanı onları tənbeh edib danlasa da, daim gənclərin yaramazlığından, xeyirsizliyindən bəhs edən qocaların, ağsaqqalların yanında onları müdafiə edirdi. O deyirdi ki, gəncləri günahlandırmayın, günahkar sizsiniz, gəncləri necə tərbiyə etmisinizsə, gənclik də o cürdür. Gənclik sizin əxlaq-təhsil-mədəni durumunuzun aynasıdır: "Hər nəsil özüylə yeni bir nəğmə, yeni bir yaşam şəkli, yeni mədəniyyət gətirir. Qarşımızda duran məqsəd istiqaməti xalqın inkişafı, rifahına doğru dəyişə bilməkdir".

Keçək sualın əsas cavabına. Snelman cəmiyyətlərə hansı mesajları ötürürdü? Filosof, siyasətçi və elm xadimi Snelman təsis etdiyi qəzetdə daim xalqa bu fikirləri aşılayırdı: - Nə vaxt ki, bizim bu balaca ölkəmiz, cəmiyyətimiz öz mədəni inkişafı ilə qonşularımızdan daha yüksəyə qalxa biləcək, o vaxt təhlükə sovuşmuş olacaq".

- Əsərdə cəmiyyət, məmur, ziyalı təbəqədə təsvir olunan nöqsanları oxuduqca bizə tanış mənzərələrlə qarşılaşırıq. Snelmanın bəhs etdiyi həqiqi ziyalı modeli necə idi və səncə, bu gün bizdə Snelmanın təsvir etdiyi ziyalı modeli varmı?

- Snelman deyir ki, millətə, xalqa necə inkişaf etməyin, mədəniyyətin yollarını göstərə bilməliyik.

Bu yolda bizə yoxsulluğu, rüşvətxorluğu və ya cahilliyi ələ salıb, lağlağı edən insanlar yox, həqiqətən insanlara ürəyi yanan, kömək etmək istəyənlər lazımdır.

- Bizdə də cahilliyi, rüşvətxorluğu lağlağıya çevirən "ziyalı"lar az deyil. Bizə də bir Snelman lazımdır, deyəsən (gülürük).

- Mütləq. Snelman nə deyir: "Ziyalı olmaq dəblə geyinmək, zolaqlı köynəklərdə gəzmək, rəngli kepka taxmaq deyil. Aydınlar bir millətin beyni deməkdir".

- Snelmanın məqsədi nə idi və o, məqsədinə nə qədər çata bildi?

- Ölkənin dörd bir yanını gəzib məmurlar, müəllimlər, həkimlər, din xadimləri ilə söhbətlər aparan Snelmanın bircə məqsədi vardı - maariflənmək və inkişaf etmək. Onun və ona qoşulan aydınların sayəsində dumanlı iqlim, yaz aylarında şaxta, qranit daşlarla dolu bərəkətsiz torpaqlarda fin xalqı böyük bir mədəniyyət yaradacaqdı.

Məmurlarla görüşlərdə Snelman onlara belə səslənirdi:

- "Xalqı unutmayın. Siz onların içindən çıxmısınız. Savadsız, yoxsul və cahil xalqdan qaçırsınız? Özünüzü onlardan üstün görürsünüz? Bəs bu xalqın firavanlığı naminə siz özünüz nə etmisiniz?".

Bu cür söhbətlər zamanı həmin məmurların cavabı, adətən belə olurdu ki, xalq cahildir, heyvan sürüsü kimi təkcə qarnını doyurmaq haqda düşünür və s.

Snelman isə onlara xalqı, cəmiyyəti oyatmağın yolunun hansı mərhələlərdən keçdiyini öyrədir, bütün imperiyaların bir gün yıxılmağa məhkum olduğundan danışırdı. Xalqı işləyən qarışqa sürüsü və ya qarnını doyurmağa çalışan heyvan sürüsü kimi görmək əvəzinə, onların oyanması üçün hansı işlər görülməsini izah edirdi. Və bu cür söhbətlərin, görüşlərin, məktublaşmaların nəticəsində fikrini dəyişən məmurlar, müəllimlər, din adamları bir-bir Snelmanın dəstəsinə qoşulurdu.

Eyni zamanda xalqa da izah edirdi ki, hər xalq layiq olduğu kimi idarə edilir. Məmurlar da sizin aranızdan çıxan insanlardır: "Məmurların rüşvətxor, zalım və ya adil olması elə ilk növbədə xalqın özündən, səviyyəsindən və tələblərindən asılıdır".

Snelman məqsədinə çatır. Nəticədə, cəmiyyətin bütün təbəqələri arasında dialoqlar yaranır, hərə öz üzərinə düşən işin ağırlığına dözür və beləcə sağlam və mədəni cəmiyyət, xalq, ölkə yaranırdı.

Əsəri oxuya-oxuya bu suallara cavab tapırsan:

Əsl demokratik ölkə necə olur?

Bu prosesdə aydınların rolu nədir?

Həqiqi vətənpərvərlik nədir?

Xalqa xidmət etmək nə deməkdir və necə olur?

Cəmi bir neçə ziyalı və aydından ibarət bir komanda bir millətin, cəmiyyətin təşəkkülü, bir ölkənin gələcəyi naminə nələr edə bilər?

- Hazırda insanlarımızın vəziyyətini o vaxtkı fin xalqının vəziyyətindən nə fərqləndirir?

- Bizim o vaxtkı finlərdən heç bir fərqimiz yoxdur.

Snelman xaricdən maliyyələşən və daim istehza, ələsalma, aşağılamaq mənasında yazılar yazan, ədabaz bir yazarla görüşür və söhbət etmək istəyir. Gənc yazıçı ona yuxarıdan aşağı baxıb, istehza ilə danışır, - daha vacib işləriniz ola bilər, mənimlə vaxt itirməyin - deyir, amma Snelman ona öz üslubu, mədəniyyəti ilə yanaşır, onunla elə cümlələr seçərək danışır ki, bu söhbətdən təsirlənən yazıçı onun əlini öpür. Bu görüşdən bir müddət sonra həmin yazıçının ölüm xəbəri yayılır. Guya təsadüfən silahı ilə özünə atəş açıb.

Bunları oxuyanda bizim cəmiyyətin bəzi yazıçıları, onların tərzi ağlıma gəldi. Əminəm ki, kitabı oxuyanların çoxunun gözünün önünə konkret eyni "yazıçı"ların siması, tərzi, yazıları gəlir. Bizdə yoxdurmu onlardan? Var, əlbəttə.

- Əsərdə başqa diqqət çəkən məqamlardan biri də Snelmanın orduya, əsgərlərə münasibətidir.

- Əsgərlər ağır iş şəraitində çalışdırılır, keyfiyyətsiz qidalanır, səhərdən axşama təhqirlərə, işgəncələrə məruz qalır. Orduda təhqir və söyüşlərin biri bir qəpik...

Bəs Snelman nə etdi? Əsgər və zabitlərlə görüşlərə getdi, məktublar yazdı, söhbət apardı. Orduda mədəni inkişafa çalışdı. Təlim-tərbiyə sistemi quruldu. Söyüş və təhqir, işgəncə yığışdırıldı. Kitab klubları yaradıldı. Pyeslər səhnələşdirildi. Ordu tamamilə nizam-intizamlı, tərtəmiz, mədəni bir yerə çevrildi. Ömrünün bir neçə ilini hərbi xidmətdə keçirən əsgərlər ordudan tam aydın, mədəni insan və əsl vətənpərvər kimi ayrıldı və həyatlarının ondan sonrakı qismini də inkişaf və mədəniyyət ideallarını digər insanlara aşılamaqla yaşadılar.

Snelmanı narahat edən problemlərdən biri də futbol idi.

- Həmçinin bizim də yaralı yerlərimizdən biri (gülürük).

- Bəli, bu məsələ də bizim ölkəmiz üçün aktual problemdir. Bizdə futboldan çox, idmanın güləş növü inkişaf edib, düzdür, amma düşünürəm ki, elə onun üzərindən müzakirə edə bilərik.

Snelmanın ölkəsində gənclər, uşaqlar oxumaq, təhsil almaq, cəmiyyətdə önəmli bir yer tutmaq, hansısa sahədə işləmək əvəzinə futbola meyil salmışdılar. Güclü ayaqları ilə öyünürdülər. Hamı futbolçu olmağa can atırdı. Snelman isə deyirdi ki, bizə sağlam ayaqlar yox, sağlam başlar, beyinlər lazımdır. O bu istiqmətdə apardığı söhbətlər, təlim və tərbiyə işləri sayəsində də uğur qazana bildi.

- Mənim bu əsərdə ən çox xoşuma gələn şey ölkənin ziyalı təbəqəsinin vəzifəsinin nə olduğunun çox aydın şəkildə açıqlanması oldu. Bəs sənin əsərdə ən xoşuna gələn hissə hansıdır?

- Bu elə bir əsərdir ki, burda "ən xoşuma gələn hissə" seçimi etmək çox çətindir. Çünki əsər özlüyündə olduqca möhtəşəmdir. Hər hissəsi qiymətli bir əsərdir. Amma əsərdə "mürəbbə kralı" Jarvinin öz həyat hekayəsini danışdığı hissə də çox maraqlıdır. Küçədə smit satan bir gənc öz ideyaları, çalışqanlığı, iradəsi və əzmi ilə ölkədə və ölkə hüdudlarından kənarda da tanınan böyük bir biznesmenə çevrilir. Bunların hamısı haqda uzun-uzadı danışmaq olar.

Eyni zamanda orda kilsələri qarət edən bir oğrunun hekayəsi var. Fikrimcə, bu da diqqət çəkən məqamdır. Kilsələri qarət edib, rahiblərə hücum çəkən oğru qurtuluş üçün yenə də rahibin evinə sığınır. Rahib onun kim olduğunu bilə-bilə ona qapısını açır və gizlədir, ələ vermir. Orda aralarında keçən söhbət sonrasında adını unutduğum o şəxs tövbə edir. Hətta gedib təslim olmaq istəyir. Təslim olsa yəqin ki, uzun illər həbsdə yatacaqdı və ya öldürüləcəkdi. Amma rahib ona deyir ki, sən uşaqlarına lazımsan, onları tərbiyə etməlisən. O adam ölkədən çıxır. Uşaqlarını da götürüb başqa yerə yerləşir və başqa adla öz zəhməti ilə yaşayıb, dolanmağa və uşaqlarını tərbiyə etməyə başlayır.

Bizim cəmiyyətimizə də bu cür düşünən din adamları lazımdır. İnsanları yanlış yoldan çəkindirmək üçün onları cəhənnəm və Tanrı xofu kimi naməlum məfhumlarla qorxutmaq əvəzinə, onları tərbiyə etmək lazımdır. Qorxu insanı bəzən cinayətdən çəkindirə bilmir, amma içindəki sevgi insanı hər cür pisliklərdən uzaq tutmağa qadirdir.

Əsərdə, həmçinin, ailə modelinə də toxunulur. Atalar səhərdən axşamadək ailəni dolandırmaq üçün işləyir, analar ev işləri, məişət qayğıları ilə o qədər məşğuldur ki, uşaqların mənəvi inkişafı, maraqları və hissləri heç kimin yadına düşmür və ya vecinə deyil. Tərbiyə adına uşaqlara bunlar deyilir - yalan danışma, pislik etmə və s.

Uşaqlara bunu deyib özünüz isə hər gün yalan da danışırsınız, kiməsə pislik də edirsiniz, quyusunu da qazırsınız, rüşvət də alırsınız. Və uşaq üçün sizin dedikləriniz yox, etdikləriniz dərs olur. Sizə baxır, sizdən pis şeylər öyrənirlər.

Bütün bunlar sanki bizim cəmiyyətin hazırkı güzgüsüdür. Mən kitab üzərindən danışıram və artıq bir kəlmə istifadə etmək ehtiyacı duymuram, oxuduğumuz haqqında danışdığımız bu cəmiyyət sanki bizim özümüzük. Kitabı oxuduqca qəhərlənirdim. Çünki nə lazım olduğunu anlayırsan, nəyə və kimlərə ehtiyac var anlayırsan.

- Və sonda, Fəridə, biz bu kitabı niyə oxumalıyıq?

- Az bir büdcə ilə səhiyyə, təhsil, ordu və s. sistemlərdə maarifləndirmə, inkişaf və rifaha necə nail olmaq olur - bunu öyrənmək üçün;

Xoşbəxt ailələr necə olur - bunu anlamaq üçün;

Qadın-kişi, valideyn-övlad, məmur-vətəndaş münasibətləri necə tənzimlənir - bunu dərk etmək üçün;

Özünün və başqalarının hüquqlarını necə qorumalısan - bunu bilmək üçün;

Və ən önəmlisi - bir cəmiyyəti, bir ölkənin gələcəyini qranit daşlar içindən qaldırıb xoşbəxt və mədəni insanlar ölkəsinə çevirmək üçün bir vətəndaş kimi məsuliyyət və öhdəlikləri özündə tərbiyə etmək üçün!

Kitabı iki dəfə oxumuşam. Az qala bütün sətirlərin altını qeyd edə-edə, hər səhifə haqda özümçün ayrıca qeydlər apara-apara, ürək ağrısı ilə oxumuşam. Və nəzərinizə çatdırmaq istərdim ki, bu kitab mənim üçün bizim dilə ən gözəl şəkildə tərcümə edilmiş bir kitab kimi də ayrıca diqqət mərkəzində olub. Nə tərcümə, nə redaktə, nə də korrektə səhvinə rast gələ bilməzsiniz. Bu kitabı bizim dilə çevirən tərcüməçilərdən biri Səbuhi Şahmursoydur, digərinin adını təəssüf ki, unutmuşam, kitab hazırda yanımda deyil. Hər ikisinə bir oxucu kimi dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

- Maraqlı söhbətə görə sənə təşəkkür edirəm.

Söhbətləşdi: Günel MUSA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2022.- 22 yanvar.- S.24-25.