SEV

Romandan parça

Birinci hissə

Mən fələyə neylədim?

Dostum mənə sevgi romanı yazmaq ideyasını verəndə, açığı deyim, yaradıcı böhran içindəydim. Həmin vaxtlar keçirdiyim hissin adına yaradıcı böhran yox, məyusluq desəm, daha doğru olardı. Düzdür, yazıçı kimi tanınırdım, iki hekayələr kitabım, dörd il əvvəlsə romanım çapdan çıxmışdı, ölkəmin tirajı azalan qəzetlərində, jurnallarında arabir müsahibələrim, hekayələrim, bəzən də məqalələrim dərc olunurdu. Hətta İncəsənət Universitetinin tələbələri jurnalların birində oxuduqları absurd pyesimi özlərinin buraxılış işi kimi səhnələşdirmişdilər də. Düzdür, cəmi-cümlətanı bircə dəfə oynanılan tamaşanın premyerasına məni çağırmamışdılar, çox yaxşı uşaqlar idi, sonradan üzümə qarşı demişdilər ki, elə bilmişik ölmüsünüz. Açığı, nə təəccübləndim, nə də onları qınadım, çünki bizim teatrlarda diri dramaturqlardan daha çox, ölülərə üstünlük verildiyini hamı kimi mən də yaxşı bilirdim. Nəlbəkidə fırtınaya oxşayan uğurlarımın hamısını sadalamağa ehtiyac duymuram, ona görə ki, bunların heç biri yeni əsər yazmağım üçün əsas vermirdi, əksinə, günü-gündən ruhdan düşür, daha da bədbinləşirdim. Əgər vicdanlı bir ədəbi tənqidçi vaxtında desəydi ki, sənin nəinki böyük əsərlər yaratmağa, heç ədəbiyyatın sərhədlərinə yaxınlaşmağa istedadın çatmır, özünə əziyyət verib mənasız mətnlər qaralamaqdansa, bacardığın işlə məşğul ol, bəlkə də, mən dayanardım, rahat olardım. Amma bir vaxtlar tirajını deməyəcəyim dərgilərdə haqqımda elə dəhşətli şeylər yazırdılar ki, özümdən xoflanmağa başlamışdım. Yaşına-başına baxmadan kefi istəyən müəllifi gözdən salıb qaralamaqda ad çıxarmış ölkəmin məşhur mirzələrindən biri gözləmədiyim halda, nədənsə, kitablarım haqqında elə tərifli yazı yazmışdı ki, oxuyan kimi hər iki qoltuğumda qarpız göyün yeddinci qatına qalxmışdım. O məqaləni uzun müddət yazı masamın üzərinə sərib saxlayırdım, sonra günlərin bir günündə böyük məmnuniyyətlə zibil qutusuna atdım. Həmin adam bəlağətli cümlələrlə əsərlərimi vəsf etdikdən sonra özümü də yaddan çıxarmamış və məni Markeslə müqayisə etmişdi. Siz mübaliğənin (oxu: ələsalmanın, rəzalətin və sairənin) miqyasını təsəvvür edirsinizmi? O vaxta qədər mən Markes deyilən yazıçının heç bir cümləsini oxumamışdım, utandığımdan demək olar, bütün kitablarını tapıb oxudum və özümlə onun arasında nəinki dırnaq ucu, heç iynənin sapı keçən dəliyi boyda da oxşarlıq tapa bilmədim. Əksinə, bizim aramızda vətənimdən Makondaya qədər uzanan dəf olunmaz, ümumiyyətlə, təsəvvürə gəlməz boşluq gördüm. Az qala unutmuşdum, o zamanlar mənim zərli poqonlarım var idi və onların parıltısından gözü qamaşan mirzələrin hamısı haqqımda paytaxt mətbuatından tutmuş, rayon və divar qəzetlərinə qədər harda gəldi nələrsə yazırdılar, iş orasındadır ki, bu səfehlər briqadasının, hara gəldi dürtülənlər dəstəsinin cızma-qaralarına mən də inanırdım. Poqonlarımın zəri yolunandan sonra da mən yenə yazmağa davam etdim, özü də əvvəlkindən də böyük həvəs və şövqlə. Hiss edirdim ki, gecəmi gündüzümə qatıb öz üzərimdə işləməyim; qalın-qalın kitablar oxumağım, saysız-hesabsız bədii kombinasiyalar qurub eksperimentlər aparmağım artıq bəhrəsini verməkdəydi, mən əvvəlkindən də yaxşı yazırdım, ən əsası isə yazdıqlarım artıq özümün xoşuma gəlirdi. Romanımdan sonra yeni hekayələr kitabımı həmişə olduğu kimi öz cibimin puluna çap etdirdim, hətta nəşriyyata əlavə ödəniş də etdim ki, qiyməti iki manatdan baha qoymasın. Amma bu dəfə mirzələr heç nə yazmadı. Mənim sadiq oxucularım da himə bəndmiş kimi qeybə çəkildilər. Kitablarımı şəhərimizin barmaqla sayılan kitab mağazalarının vitrinlərindən yığıb dostlarımın çalışdığı qəzetin abunəçilərinə hədiyyə etməkdən başqa çarəm qalmadı. Hədiyyə deyəndə bir az böyük çıxır, onlar bunu mənim xətrimə dəyməmək üçün qəbul etmişdilər. Utanırdım. Bir yerdə ki, müəllifin poqonlarının parıltısına görə kitablarıyla maraqlanırlar, bir yerdə ki, oxucuların hamısını az qala şəxsən tanıyırsan, bundan sonra yazmağa davam etməyə dəyərdimi? Gündüzlərini havalı kimi dalğın, gecələrini səksəkəli nigaranlıqla keçirdiyim günlərdə mən yalnız bu haqda düşünürdüm. Özümü qoymağa yer tapmırdım, çünki bu dünyada bacardığım ən gözəl iş yazı yazmaq idi. Məhz beləcə məyusluq burulğanına düşüb çabaladığım vaxtlarda dostum mənə sevgi romanı yazmaq ideyasını verdi. Bu sözləri telefonda deyəndə əvvəl elə bildim zarafat edir, amma görüşüb ciddi söhbət etmək lazım gəldiyini söyləyəndə, mütləq nəyinsə baş verəcəyini və yaxud nəsə böyük bir hadisənin ərəfəsində olduğumu anladım. Qərara aldıq ki, şəhərin mərkəzində, iki sinaqoqun arasından uzanan Qış parkında görüşək.

Bağışlayın, özümü təqdim etməyi unutdum - "Allahu-əkbər" qışqıran adamların əhatəyə aldığı avtobusdakı turistlərin taleyindən nigaran qaldığınız anda özü haqqında tragikomik şeylər danışaraq romana dürtüşdürmüş adamın kimliyi ilə maraqlansanız, əlinizdə tutduğunuz kitabın üz qabığına baxa bilərsiniz. Yox, əgər bu sətirləri qımışaraq, hər halda, nəysə mənə elə gəlir ki, siz qımışırsınız, rahat divanda uzanıb planşetdə, ya da metronun basabasında ayaqüstə smartfonda oxuyursunuzsa, onda zəhmət olmasa, əvvələ qayıdıb müəllifin adına bir də baxın - tanışlığımıza çox şadam.

- Sənə yaxşı bir süjet verəcəm, - ağızucu salamlaşandan sonra dostum dərhal mətləbə keçdi. Açığı, onun girişsiz-filansız birbaşa mövzudan danışması qəribə görünsə də, xoşuma gəldi. Parıldayan gözlərinə baxanda isə özümü "Müfəttiş"in süjeti haqqında danışan Puşkinə heyrətlə qulaq asan Qoqol kimi hiss etdim. Hər şey məhz həmin andan başlayır; heç kimin fikir verməyib yanından ötdüyü, hamının gözünün qabağında olsa da, görə bilmədiyi xırdaca bir detal sonradan böyük əsərlərin bünövrəsinə çevrilir. Sinaqoqların arasındakı uzun parkda yanaşı addımlayan biz dostları rus klassikləri ilə müqayisə etməyin nə boyda allahsızlıq olduğunu başa düşürəm, amma hər halda, söhbət böyük ideyanın kökündə dayanan sadə həyat həqiqətindən gedir. Hansı ki, indi mənim dostum həmin həqiqəti anladırdı.

- Çox qəribə əhvalatdır, adamın içini göynədir, - deyə o, söhbətinə ayaq verdi. Mən əllərimi arxamda çarpazlayıb ona diqqət kəsilmişdim, - iki gənci bir-birini sevdiyinə görə öz vətənlərində öldürmək istəyiblər və onlar da sığınacaq almaq üçün bizim ölkəyə qaçıblar, - o bunu deyib azacıq pauza verdi və düz gözlərimin içinə baxdı. Puşkin Rusiyanın ucqar bir əyalətində özünü məmurların gözlədiyi müfəttiş kimi qələmə verərək hamını barmağına doladıqdan sonra aradan çıxan Xlestakovun dələduzluğu haqqında danışanda Qoqolun hansı hisslər keçirdiyini deyə bilməsəm də, dostumun rəsmi üslubda söylədiyi cümlə məndə heç bir təəssürat oyatmadı. Onun parıltılı gözlərini hələ də üzümdən ayırmadığını görüb ruhsuz bədən kimi dilləndim:

- Sonra?

- Nə sonra? Təsəvvür edirsənmi, XXI əsrdə insanları nəyə görəsə yox, bir-birlərini sevdiklərinə görə linc etmək istəyirlər. Başa düşürsənmi, dünyanın hələ də elə yerləri var ki, orada sevmək yasaqdı. Dəhşətli deyilmi? - Qış parkını o baş-bu başa gəzişə-gəzişə o, mənim nə reaksiya verəcəyimi gözləmədən danışırdı. Hiss etdim ki, çox sarsılıb və sadəcə ürəyini boşaltmaq istəyir. Mən müdrikcəsinə susub ona qulaq asmaqdan savayı nəsə edə bilməzdim. Ona isə elə gəlirmiş ki, adi protokol cümləsinin təsirindən mən artıq beynimdə gələcək romanın kompozisiyasını qururmuşam. Ax sizi məmurlar, məmurlar... Elə bilirlər ki, yazıçının əlində sehrli çubuğu var, axşam evdə fırladan kimi masanın üstündə təzə roman peyda olacaq. Sizə nə deyim axı? Dünyanın harasına gedirsən get, hamınız bir-birinizə oxşayırsınız; qalstuklu, kostyumlu, əmrə müntəzir və hamıya məsləhət verən. Yaxşı ki, bu dünyada bir-birinə oxşamayan yazıçılar və onların özlərindən sonra heç kimə bənzəməyən ləpirləri var. O danışır, mənsə xətrinə dəyməyib qulaq asırdım və onun hesabına mixəkli çay içəcəyimiz anı səbirsizliklə gözləyirdim. O isə maşallah, dil qəfəsə qoymurdu, yəqin, nitqinin səlisliyinə uyub elə güman edirmiş ki, məni təzə roman yazmağa ruhlandıra bilib.

- Bilirsənmi, mən onların bizim ölkədə, bəli, məhz bizim ölkədə sığınacaq almaları üçün əlimdən gələni edəcəm. Onların da xoşbəxt olmaq haqqı var. Bu gün axır ki, oğlanın izahatını bitirdim. Adı bilirsən nədi? Səid - gör necə mülayim səslənir. İlk dəfə onun üzündə təbəssümə oxşayan nəsə sezəndə mənə elə gəldi ki, o, uzun müddətdir gülməyi yadından çıxarıbmış. Necə ola bilər ki, insanın vətənində, öz doğmalarının arasında üzü gülməsin? Onun ürəyi özündən iki dəfə böyükdü. Bəli! O ürəkdə sevgi elə kök salıb ki... İçi yalnız sevgiylə dopdolu olan ürəyin döyünməyə haqqı var. Axı adam buna necə biganə qala bilər? Bax, danışdıqca tüklərim biz-biz olur, hətta gözlərim də sulanıb. Nə fikirləşirsən?

- Çay içməyim... ağlamağım gəlir,- suala belə tez və hazırlıqsız yaxalanacağımı gözləmirdim. Adətən, universitetdə, universitet demişkən, mən bu məmurla bir yerdə oxumuşam, hətta bir partada oturmuşam. Elə dostluğumuzun bünövrəsi də otuz il bundan qabaq tələbəlik illərində qoyulub. Yorucu mühazirələrdə müəllim yuxulu gözlərimə baxıb qəflətən sual verəndə də elə indiki kimi çaşıb qalardım. Dostumun gül kimi lirik, sentimental mühazirəsini də şuluq tələbə kimi korladım.

- Yaxşı gəl oturaq, - o, məyusluğunu gizlədərək, özünü o yerə qoymadı, - həmişəki kimi mixəyini bol elə, - ofisianta tapşırdı. Bax, bu başqa məsələ, indi mən buğlanan mixəkli çaydan qurtuldadaraq, barmaqlarımın arasında ağ mələk kimi nazlanan sevimli siqaretimdən dərin qullab alıb lirikanın davamına məmnuniyyətlə qulaq asardım. Lakin oturan kimi elə bil sual yağışına düşdüm:

- Hə, nə düşünürsən? Bir şey alınar? - səbirsizliklə soruşdu.

- Maraqlıdı, - candərdi dilləndim. Başqası olsaydı dərhal deyərdim ki, sən Allah yığışdır bu düşük lirikanı. Aramızda otuz ilin xətir-hörməti, ağrısı-acısı vardı, o biri tərəfdənsə poqonlarımın zəri yolunandan sonra bir vaxtlar başıma pərvanə kimi dolanan mirzələr, tənqidçilər, dost hesab etdiyim kəslərin çoxu onsuz da bacardıqca məndən uzaq gəzirdilər. Cəmiyyətdən az qala təcrid olunduğum halımla bir tərəfdən də onu, ən yaxın dostumu itirmək istəmirdim. Sadəcə, ümumi ifadələr və xoş sözlərlə yola vermək lazım idi, - sevgi həmişə ədəbiyyatın əsas mövzularından olub, - dedim. Belə kitablar da yaxşı satılır, cavanlar alıb oxuyurlar, bir-birlərinə hədiyyə edirlər. Ümumiyyətlə, sevgi mövzusu bütün dövrlər üçün həmişə aktualdı.

- Bu adi sevgi deyil ki? Sən bunu adi oğlan-qız məhəbbəti kimi başa düşürsən?

- Axı sən danışdığın kontekstdə söhbət iki əks cinsin münasibətindən gedir də. Bunu maraqlı etmək üçün yazıçılar demək olar ki, eyni texnologiyadan istifadə edirlər; qızla oğlan bir-birini sevir, ya valideynlər razı olmur, ya hansınınsa hardansa adaxlısı peyda olur, ya oğlan kasıb olur, qızsa varlı, ya əksinə - təxminən beləcə oxşar süjetlər saysız-hesabsızdı.

- Sən dediyin kombinasiyaların heç biri buna aid deyil. Oğlan da, qız da ayrı dinlərə məxsusdur, yəni sizin dilinizcə desək, konflikt üzdə deyil, dərindədir.

- Yazıblar, vallah, onu da yazıblar. İstəsən mən sənə "Şeyx Sənan"ın bir neçə versiyasını danışa bilərəm. İslamın şeyxi sevgisi yolunda dinini dəyişir, hətta gedir donuz otarır və axırda...

- Saxla! Səid müsəlman olsa da, dinini dəyişmək istəmir, qız da onu sevir, amma öz Buddasına sitayiş eləyir. Üstəlik, bu sevgini anlamayan cəmiyyət gəncləri parçalamağa hazırdı. Bunlar fərqli şeylərdir. Yox, əgər sən hesab edirsənsə ki, bu danışdıqlarım cəfəngiyatdı, hə, o başqa məsələ.

- Nə danışırsan, qardaşım, - artıq söhbət ciddiləşmişdi, görünür, o mənim belə soyuq münasibətimi gözləmirmiş. Neyləyim ki, həqiqətin dadı çox vaxt acı olur. Axı qarşımdakı başqa adam deyildi, uzun illərin dostu idi, onun melodramı xatırladan məhəbbət süjetini yalandan tərifləsəm və hətta elə bu gecədən oturub nəsə yazacağımı desəm, riyakarlıq çıxmazdımı? İndi mən elə ehtiyatlı cümlələr seçməliydim ki, həm onun xətrinə dəyməsin, həm də bu söhbətə birdəfəlik nöqtə qoyulsun, - sənin danışdıqlarını başa düşürəm, doğrudan da təsirli əhvalatdı. Elə Şeyx Sənanın məhəbbətini də cəmiyyət məhv edir və final da çox təsirlidi - sevənlər əl-ələ tutub özlərini qayadan atırlar. Nakam sevgi...

- Bunların sevgisi isə nakam deyil, - o, yenə də sözümü kəsib israrla öz bildiyini deyirdi, onu fikrindən daşındırmaq heç də rahat olmayacaqdı. Bu arada ofisiant yaxınlaşıb çayları süzdü, bayaqdan umsuq olduğum mixəyin ətri burnuma toxunan kimi dünya gözümdə gözəlləşdi. Yenidən müdrik poza alıb dostuma qulaq kəsildim, - nəyə görə hesab edirsən ki, əsl sevgi mütləq yarımçıq qalmalıdı? Mütləq nəsə faciəvi sonluq olmalıdı?

- Faciə maraqlıdı axı, - çaydan bir qurtum alıb mənasız replika atdım.

- Faciə maraqlıdı deyə Füzuli Leylini, Şekspir də Cülyettanı öldürüb?

- Əşi sən hara getdin çıxdın? Tay elə də yox də, yəni deməyim odu ki, faciə janr kimi maraqlıdı.

- Sən də elə bir əsər yaz ki, orada sevgililər ölməsin, öz vüsallarına çatsınlar, bizim qəhrəmanlar kimi. Axı yazıçılar niyə gözlərinin qabağındakı həyatı görməyib, mütləq özlərindən nəsə uydurmalıdırlar? Mən sənə real həyatdan danışıram, real insan taleyindən, özündən nəsə kəşf eləməyə, artırıb-azaltmağa ehtiyac yoxdu.

Yaman yerdə axşamladıq, buna deyərlər. Büruzə verməsəm də, artıq əsəbiləşməyə başlamışdım, bütün məmurluq karyerası boyu quru, rəsmi dildə izahat və protokoldan başqa bir şey yazmayan adamın indi mənə Emil Zolya kimi realizmdən master-klass keçməsinə dözməyə halım yox idi. Qulaqlarım yavaş-yavaş qızarırdı, bir az da belə davam eləsəydi yüz faiz "partlaya" bilərdim. İstədim deyəm ki, bilirsən nə var, belə ürəyindən keçir, götür özün yaz, onsuz da sevgili məmləkətimin o qədər mundirli yazıçısı var ki, biri də sən ol, bundan ədəbiyyat nə itirəcək, nə də qazanacaq. Demədim, dost idik axı. Dostluq belə şeydi də, uzun kəndirə oxşayır, gərək heç zaman qırılmasın, hərçənd qırılandan sonra da dartmaq olur, amma ortasında düyünlər qalır.

- Bilirsən, qardaşım, - yenə mülayim, bacardıqca diplomatik formada sözə başladım, - hərənin bir yazı tərzi var - kimi realizmi sevir, kimi magik-realizmi, kimi naturadan çəkir...

- Amma hamı həyatdan yazır!

- Sən mənim canım, sözümü kəsmə də... Əsas odu yazıçı yazmaq istədiyi mövzuda ədəbiyyatı görsün. Başa düşürsənmi? Həyatda çox şeylər olur, bilmirəm hər dəqiqə dünyaya nə qədər insan gəlir, nə qədər insan ölür. Hərəsi bir taledir, hərənin özünə maraqlı görünən hekayəsi var, amma bunların hamısının içində ədəbiyyat yoxdu axı. Elə sənin danışdığını götürək, müxtəlif dinlərə sitayiş edən sevgililər qoşulub qaçıblar bizim ölkəyə. Deyim sənə ki, onlar çox zirək tərpəniblər, hiss olunur ki, təzə əsrin diribaş gənclərindəndilər. Amma Şeyx Sənan öz Tamarasıyla qayadan atılmışdı, heç yana qaçmamışdı. Elə bilirsən qaça bilməzdi, əksinə, onlar hamının gözü qabağında özlərinə qəsd eləməklə insanlığa dərs verdilər. Bax, buna deyirlər böyük ədəbiyyat. Sənin danışdığın əhvalatsa maraqlıdı, amma bağışla, mən orda ədəbiyyatı görə bilmədim.

- Qulaqlarıma inana bilmirəm bütün bunları sən danışırsan? Həyatın öldürə bilmədiyi sevgililəri ədəbiyyat öldürmək istəyir, bu ki dəhşətlidi... Yəni onları öldürsəydilər, ya da özləri əl-ələ tutub Qanq çayına atılsaydılar, onda ədəbiyyatı görə biləcəkdin? Bəs onda "həppi-end"lə qurtaran sevgi romanları, ya da elə bizim öz dastanlarımız ədəbiyyat deyil?

- Çox israr edirsən, qardaşım. Demədim ki, onlar ədəbiyyat deyil, sadəcə mən orada ədəbiyyatı görmürəm. Yəni bu mənim mövzum deyil. Axı kitablarımı oxumusan, nə vaxt görmüsən ki, sənin dediyin tərzdə nəsə yazım? Ola bilsin, kimsə bu ideyanı göydə qapıb maraqlı roman yaza bilər, dərhal da bestsellerə çevrilər, hətta serial da çəkə bilərlər, amma mən bacarmaram. Bircə mən yox.

Mən hələ ehtiyatda bir-iki arqument də saxlamışdım, onun növbəti həmləsini gözləyirdim. Ondan çıxmayan iş, səsini kəsdi. Hərçənd bunu razılıq əlaməti də hesab etmək olardı, lakin onun xarakterinə yaxşı bələd idim, bilirdim ki, belə rahatlıqla qılıncını qınına qoyan deyildi. O isə buxarlanan mixəkli çaydan içib susurdu, hər halda, özünü incimiş adam kimi göstərmirdi. Mən doğrudan da heç vaxt sevgidən yazmamışam, deyim sizə ki, bu mövzunu sağmal inək kimi istismar edən yazıçılara da ciddi yanaşmıram. İçi məhəbbət romanları qarışıq, detektiv və ya qorxulu kitablara aludə olan insanları da heç vaxt başa düşməmişəm. Əsasən evdar xanımlar üçün sentimental şeylər yazan kişi müəllifləri hardasa anlamaq olar, içi mənasız söhbətlər, qeybət və dedi-qoduyla dolu kitabların tirajı artdıqca ciblərini doldururlar və heç kim də onları qadınların zərif hissləri ilə oynadıqlarına görə qınamır. Amma həyatı əyri-üyrü krossvord kimi təsvir edən qurama süjetli detektivləri, insanları milçək kimi öldürən, şiddət və qorxudan başqa heç bir effekt yaratmayan qorxu romanlarını başa düşə bilmirəm. Mən bilmirəm, anlamıram, lakin adamlar anlamadığım bu "əcinnə" kitabları əldə etmək üçün hətta yağışlı havalarda belə saatlarla növbəyə dayanmağa hazırdırlar. Milyonlarla insanın eyni vaxtda başının xarab olmasını iddia edə bilmərəm, iş orasındadır ki, mən də dəli deyiləm axı.

Yeri gəlmişkən, sizə bir uğursuz eksperimentimdən danışım. Nə gizlədim, hərdən ürəyimdən keçirdi ki, mənasız bir macəra süjeti götürüm, hadisələri də salım içərisində qorxulu ruhlar dolaşan şəhər kənarındakı alaqaranlıq villaya, gətirim ora təzə sevişən cütlükləri və hamısını kefim istəyən kimi şaqqalayım. Məni düzgün başa düşün, axı adam nə qədər öz cibinin puluna kitab çap etdirər, mən də istəyirəm sərf etdiyim enerjinin əvvəl-axır bəhrəsini görə bilim. Nəysə, başladım qorxu romanı yazmağa, nələr fikirləşməmişdim; detektiv araşdırma, köməksiz halda vahimə içərisində bağıran sevgililər, hətta evdar qadınları da yaddan çıxarmamışdım - sən demə, camaatı parçalayan manyak həm də peşəkar aşpaz imiş, arabir yaxşı şirniyyat reseptləri verirdi. İşlər gözlədiyimdən yaxşı gedirdi - qorxunu elə kreativ (bu söz hardan gəldi düşdü kitabın içinə, lap yamaq kimi göründü. Neynək, qoy qalsın.) təsvir edirdim ki, axşamlar masanın arxasına oturanda özümü də vahimə basırdı, məcbur qalıb yazmağa gecələr yox, səhərlər davam etdim. Lakin... uzun təsvirlərdən sonra nəhayət, kimisə öldürmək məqamı yetişdi, neçə dəfə cəhd elədim... heç kimi öldürə bilmədim. Aydın məsələdir ki, söhbət qəddarcasına icra olunan qətlin yazılı şəkildə təsvirindən gedirdi. Bacarmadım. Qılıncla ya qələmlə, həyatda ya ədəbiyyatda öldürülən insandı axı... Mən adam öldürə bilmədim. Heç bir prinsip uğrunda yox, sadəcə elə-belə, məzə üçün insan ölümünün təsvirini özünün biznesinə çevirmiş yazıçılar inanıram ki, gecələr yatanda heç vaxt işığı söndürmürlər. Qəddarlığa yalnız qorxaqlar sitayiş edir - bu, yüz faiz belədir. Məsələnin başqa tərəfi də var - ölümdən ləzzət alan oxucunu sevgiyə inandırmaq nə dərəcədə mümkündür? Bax, indi mən dostumla oturub şəhərimizin ortasında yaşıl zolaq kimi uzanan parkda çay içirik, səkilərin kənarında, ağacların altındakı skamyalarda yanlarından ötənlərə əhəmiyyət verməyən cavanlar qolboyun oturublar. Onlara yaxınlaşıb "sevgi nədir" sualını versən, adama dəli kimi baxarlar. Bizim zamanın cavanları belə şeyləri kitablardan öyrənmirlər, onların bildiklərinin yanında ədəbiyyatın aşılamaq istədiyi ideya divara vurulmuş lax yumurta kimidir. Fikir vermisinizsə, artıq çoxdandır ki "sevgi" kəlməsinin qabağında "ülvi" sözü işlənmir, çünki buna ehtiyac yoxdur, artıq bu arxaizmdir, sevginin özü isə çoxları üçün əlverişli biznes növünə çevrilib. Gənclər rahatlıqla tanış olur, bunun üçün kitaba dəxli olmayan saysız-hesabsız vasitələr - tanışlıq saytları, sosial şəbəkələr var və rahatlıqla da ayrılırlar. Tərslikdən həyat da davam edir. İndi mənim dostum düşünür ki, onun danışdığı əhvalat əsasında roman yazsam, insanlar bunu oxuyub bir-birlərini daha dərindən sevə bilərlər, yaxud da sevməyi öyrənərlər. Bir kitab ki, sevgidən bəhs edirsə, orada mütləq erotik məqamlar axtaracaqlar, necə ki biz uşaq vaxtı "Min bir gecə" nağıllarında eyş-işrətli səhnələri tapıb dönə-dönə oxuyar, altından karandaşla xətt çəkər, abzasların kənarında "quş" qoyardıq. Yataq sərgüzəştlərinin təsviri, əlimin içi kimi bilirəm, mənim qələmimdə bayağı alınacaqdı, belə götürəndə heç özümü əziyyətə salmağa ehtiyac da yoxdu. Axı smartfonla gəzən gənclər bunun daha keyfiyyətlisini internetdən asanlıqla tapıb oxuya yox, baxa bilər. Yox, əgər söhbət ilahi eşqdən gedərsə, bu haqda heç danışmaq istəməzdim, bəlkə də, XIX əsrin ikinci yarısında, heç olmasa XX əsrin birinci yarısında yaşasaydım, danışardım, amma indi parkda mixəkli çay içərkən nəinki bu haqda danışan, hətta fikirləşən yazıçıya adamlar birtəhər baxar.

- Sevgidən yazmaq həm də xatasızdı, - armudu stəkanına təzə çay süzərək, dostum nəhayət, sükutu pozdu. Ağzını açan kimi hiss elədim ki, artıq taktikasını dəyişib, bu dəfə israrla məni fikrimdən daşındırmağın faydasız olduğunu görüb indi qılığıma girməyə çalışır, - sənin yazdıqlarında ideya yükü çox olur, həm də həmişə sosial mövzulara girişirsən, hələ siyasi rəngləri demirəm. Niyə başını ağrıdırsan? Fəlsəfə hamı üçün deyil, sevgisə hamı üçündür.

- Bəh, bəh! Təbrik edirəm, yaxşı tənqidçiliyin də varmış ki. Fəlsəfi yazdığımı bilmirdim. Düz deyirsən, fəlsəfə hamı üçün deyil, amma hamı da sevə bilmir axı.

- Bax, elə ona görə də istəyirəm bunu sən yazasan, çünki sevməyi bacarırsan, - o bu sözləri deyərkən qımışdı, elə bil nəsə zəif yerimdən yapışıb inadımı alt-üst edəcəyinə əmin idi. "Sevməyi bacarırsan" nəydi, yəni bununla nə demək istəyirdi? Bu vaxta kimi bizim bütün ömrümüz demək olar ki, bir-birimizin gözünün qabağında keçmişdi, toylarımız eyni ildə olmasa da, eyni ayda olmuşdu, uşaqlarımız müxtəlif məktəblərə getsələr də, bir-birlərini tanıyırdılar, yəni otuz ili haqlayan dostluğumuzda elə an olmamışdı ki, yadıma salmağa çətinlik çəkim. Düşünmürdüm ki, bizim aramızda deməyə çəkindiyimiz, ya heç vaxt dilə gətirə bilməyəcəyimiz nələrsə qala bilərdi. Yaddaşıma nə qədər zor eləsəm də ağlıma heç nə gəlmədi, - yadındadı rus qızı? - bic-bic gülümsəyib dilləndi, - tut ağacının altında yanağından öpmüşdün?

- Nə rus qızı? - təəccübümdən donub qalmışdım. Həmən alnımı soyuq tər basdı, sən bir buna bax, ən yaxın dostum məni şantaj edirdi, - sən hansı qızdan danışırsan?

- Rus yox e, ukraynalı... kəndinizdə... adı nəydi Marqarita, Rita, yox, yox Mariyana...

- Mariya?!

- Hə, Mariya.

- Qardaşım, sən nə təhlükəli adamsanmış! Bu hardan yadına düşdü? Mən onu otuz il bundan qabaq unutmuşam, sən adını çəkənə qədər də yadıma düşmürdü. Gör ağlın harda qalıb? "Sevməyi bacarırsan" deyəndə Mariyanı nəzərdə tuturdun? İncimə qardaşım, sən məzuniyyət götür, istirahətə get, bunlar hamısı çox işləməyin fəsadlarıdır. Sadəcə, başın şişib, "refleş" olunmalısan.

- A, incimə, xətrinə dəydim? Kim var burda, söhbətdi də edirik. Hə, yaxşı, mısmırığını sallama. Mənə elə gəlir ki, mənim danışdığım əhvalatla sənin Mariyanı sevməyin arasında nəsə qəribə əlaqə ola bilər.

- Əcəb işə düşdük? Bu nə söhbətdi eləyirsən? Balam, məmur kimi sənin işinin adı ölkəyə gələn miqrantların sənədlərini araşdırmaqdı, tay roman konsepsiyası uydurmaq deyil ki?

- Nahaq elə düşünürsən? Mən sənə roman ideyası-zadı vermirəm, sadəcə olmuş hadisəni danışıram. Bir də, nədənsə, yadıma sənin Mariyan düşdü, bu qədər.

- Qəribə oğlansan. Qəribə.., - başımı bulayıb yalandan dodaqlarımı qımışdırdım. Əslində, onun fantaziyasına heyran qalmışdım, özünə aid olmayan, başqasının çoxdan unudulmuş xatirəsiylə dünən baş vermiş hadisə arasında əlaqə axtarmaq üçün məmur yox, yazıçı olmaq lazım idi. Görünür, bu da taleyin zarafatı imiş, bizim yerlərimiz səhv düşübmüş.

Həmin axşam dostum bir daha söhbətin üstünə qayıtmadı. Lakin mənim içimdəki cin artıq şüşədən çıxmışdı. Heç nə olmamış kimi tamam başqa şeylərdən söz salsaq da, hətta arada təzə lətifələrdən danışıb hırıldaşsaq da, gözlərim yol çəkirdi. Məndə həmişə belə olur; yazmağın havası gələndə gözlərim elə hey yol çəkər, qaşlarım çatılar, iştaham pozular, yuxularım qarışar, bir sözlə, dünya gözümdə qoz qabığına girərdi. Bilirsiniz bu nəyə bənzəyir? Elə bil, dibi görünməz sərt uçurumun kənarında dayanıb düşünürsən - aşağı tullanıb amansız qayalara çırpılıb tikə-parça olmaq yox, qanad açıb qaranlıq yarğanın üzərində uçmaq və bacardıqca buludlara qədər qalxmaq haqqında düşünürsən. Lakin addımını atan kimi dərin yarğanın dibinə yuvarlanıb heç nədən ölməyin və unudulmağın daha realdı, amma qanad açmaq ehtimalın da ola bilər. Bax, beləcə içini didib-dağıdan tərəddüdlərlə ilk cümləni yazırsan, yəni gözlərini yumub yarğana sarı addım atırsan və bu zaman bütün yazıçılara elə gəlir ki, onlar səmanın yeddinci qatındadırlar, ola da bilsin ki, məhz həmin an hamımız uçurumun dibinə yuvarlanıb ölürük, sadəcə xəbərimiz olmur. Yazı necə yaranır? Bu sualın milyon cür izahı, saysız-hesabsız yozumu ola bilər, hətta verilən cavablar dünyanın gəlmiş-getmiş yazıçılarının sayından on dəfə, yüz dəfə çox da ola bilər. Bax, mənim yazılarım ürəyimdəki səsdən yaranır. Bayaq dostum bir zamanlar həyatımı alt-üst etmiş acı məhəbbət əhvalatıyla dünən baş vermiş hadisə arasında əlaqədən danışanda, qulağıma ürəyimdən gələn zərif bir səs toxundu. Elə bil, nəsə "tık" elədi.

Mariya... səni necə unuda bilərdim axı, unutmuşdummu məgər?

Gözlərim yol çəkirdi. Ürəyimdəsə artıq hay-küy qopmuşdu...

Bakı, yanvar, 2018

Ədəbiyyat qəzeti.-2022.-29 yanvar.-S.14-15