"Sonda Söz var, Söz də

İnsandır və Söz İnsanladır!"

Amerikalı yazıçı Con Steynbekin Nobel çıxışı

1962-ci ildə Steynbek Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatına "zərif yumor və kəskin sosial baxışla birləşən realist və poetik töhfəsinə görə" layiq görülüb. İsveç Akademiyasının üzvü Anders Oesterlinq Steynbeki "müasir Amerika ədəbiyyatının ustadlarından biri" adlandıraraq qeyd edirdi ki, "yazıçı həmişə məzlumlara, gücsüzlərə və əziyyət çəkənlərə rəğbət bəsləyir; həyatın sadə ləzzətlərini pula qarşı qəddar və kinsiz ehtirasla qarşı-qarşıya qoyur".

İcazə verin, əməyimi bu yüksək mükafata layiq görmüş İsveç Elmlər Akademiyasına səmimi minnətdarlığımı bildirim.

Ruhumun dərinliklərində əminəm ki, hörmət və ehtiram bəslədiyim bir çox ədəbiyyat xadimləri buna məndən az layiq deyillər, lakin bu, heç şübhəsiz, sevincimi, qürurumu azalda bilməz. Nobel mükafatı alarkən ədəbiyyatın mahiyyəti və inkişaf istiqamətləri ilə bağlı şəxsi və ya elmi əsaslı fikirlərini bildirmək adətdir. Ancaq ədəbiyyatı yaradanların üzərinə düşən yüksək vəzifə və öhdəlikləri indi xatırlatmaq mənə daha uyğun gəlir. Nobel mükafatı laureatı fəxri adı və sizin qarşınızda çıxış etmək fürsəti məni minnətdarlıq hissi ilə parçalanan siçanı cızıldatmağa yox, əməyimə və uzun əsrlər boyu bu işi görən o böyük və istedadlı insanlara görə qürurla şir kimi ucaltmağa sövq edir.

Ədəbiyyat yayılmasını o insanlara borcludur, o insanlara borcludur ki, tənqidçilərin qansız və zəif ruhaniləri kimi boş məbədlərdə oxuduqları nəğmələrdən uzaqdı.

Ədəbiyyat insan nitqi qədər qədimdir. İnsanlar üçün lazım olduğu üçün meydana çıxdı və inkişafı zamanı onlar üçün daha da zəruri oldu. Skaldlar, bardlar, yazıçılar heç vaxt xüsusi, seçilmiş kastaya aid olmayıblar. Onların funksiyaları və vəzifələri əvvəldən insanların ehtiyacları ilə müəyyən edilirdi.

Bəşəriyyət indi qaranlıq, qaranlıq bir ümidsizlik və çaşqınlıq dövrünü yaşayır. Mənim böyük sələfim Uilyam Folkner burada çıxış edərək ümumbəşəri qorxu faciəsindən o qədər uzun müddət danışdı ki, ruh problemləri arxa plana keçdi və yazıçıların diqqət mərkəzində daxili ziddiyyətlərdən parçalanmış insan ürəyi dayandı. Folkner bir çoxlarından yaxşı başa düşürdü ki, insanın gücü nədir, zəifliyi nədir. O, yazıçının varlığının əsas mənasını qorxunun mahiyyətini dərk etməkdə, ona qalib gəlməkdə görürdü.Bunda yeni heç nə yoxdur. Qədim zamanlardan yazıçının məqsədi dəyişməz olaraq qalır. Onun vəzifəsi nöqsanları və aldadıcılıqları ört-basdır etmək, qaranlıq və təhlükəli düşüncələri işıqlandırmaqdır - belə ki, onların öhdəsindən gələ bilsinlər. Yazıçının digər vəzifəsi insanın danılmaz məziyyətlərini - ruhun ucalığını, mətanətini, mərdliyini, mərhəmət və sevgi qabiliyyətini üzə çıxarmaq, tərənnüm etməkdir. Zəiflik və ümidsizliklə bitməyən müharibədə insanı mübarizəyə səsləyən, ona ümid aşılayan parlaq pankartlardır.

Mən hesab edirəm ki, insanın özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətinə ürəkdən inanmayan yazıçının özünü ədəbiyyata həsr etməyə haqqı yoxdur. Müasir bəşəriyyəti əhatə edən ümumi qorxu fiziki dünya haqqında biliklərimizdə sürətli sıçrayış və ondan düşünmədən istifadənin nəticəsidir. Bu sıçrayış bizim fərqli növ hadisələr haqqında bilik səviyyəmizi çox geridə qoydu, lakin bu o demək deyil ki, qeyd olunan səviyyələr heç vaxt bərabərləşməyəcək. Onların uyğunlaşdırılmasını təmin etmək ədəbiyyatın əsas vəzifələrindən biridir.

Bəşəriyyət özünün uzun və şərəfli tarixi boyu təbii düşmənlərinə qarşı, bəzən demək olar ki, qaçılmaz məğlubiyyət və ölüm qarşısında cəsarətli mübarizə aparmışdır. İndi, bəlkə də tam qələbəmiz yaxın olanda döyüş meydanından qaçmaq axmaqlıq və qorxaqlıqdır. Mən Alfred Nobelin tərcümeyi-halı ilə maraqlandım. Kitablara görə, o, tənhalığa və düşüncələrə meylli bir insan idi. Yaradıcı yaxşılıq və dağıdıcı pislik üçün eyni dərəcədə uyğun olan, lakin vicdan və ağıl arqumentlərinə tabe olmayan partlayıcı maddələrin təkmilləşdirilməsi ilə məşğul idi.

Nobel gördü ki, onun ixtiraları inanılmaz qəddarlıq alətinə çevrilir. Ola bilsin ki, o, hətta onun tədqiqatlarının zorakılığın təntənəsi, həyatın tamamilə məhv edilməsinə gətirib çıxara biləcəyini əvvəlcədən hiss edib. Bəziləri ona kinsizliyi aid edir, amma mən onlarla razılaşmıram. Düşünürəm ki, o, ümidsizcə bir növ idarəetmə mexanizmi, bir növ təhlükəsizlik klapan icad etməyə çalışırdı. Sonda axtarış onu belə bir fikrə gətirib çıxardı ki, yeganə etibarlı qapaq insanın ağlı və ruhu olduğunu tapdı. Mənə elə gəlir ki, onun düşüncə tərzi Nobel mükafatlarının nəyə görə verilməsində əks olunur.

Onlar insan və ətraf aləm haqqında biliklərin zənginləşməsinə və genişləndirilməsinə, əşyaların mahiyyətini dərk etməyə və onu sözlə çatdırmağa görə verilir - ədəbiyyatın vəzifəsi məhz budur. Onlar bütün digər nailiyyətlərin cəmləşdiyi sülhməramlılara görə verilir. Nobelin ölümündən yarım əsr belə keçməyib və təbiət qapılarının açarını əlinə alan bəşəriyyət seçimin ən ağır yükünü çiyninə götürüb. Biz əvvəllər yalnız Allaha tabe olan o qüvvələrin çoxuna əmr verməyi öhdəmizə götürdük. Qorxu və hazırlıqsızlıq bizə bütün canlıların - bütün dünyanın həyatına və ölümünə əmr vermək hüququnu təyin etməyə mane olmadı.

Təhlükə, ümid, seçmək hüququ - indi hər şey insanda təcəssüm olunub. Özünü təkmilləşdirmək qabiliyyətini yoxlamağın vaxtıdır. İlahi hakimiyyəti öz əlimizə alaraq biz əvvəllər Allahda gördüyümüz müdrikliyi və idrakı təzahür etdirməliyik! Bundan sonra insan ən dəhşətli qorxu təhlükə və yeganə silahımız ümidimizdir. Buna görə də, bu gün Yəhyanın İncilini təfsir edərək deyə bilərik: "Sonda Söz var, Söz də İnsandır və Söz İnsanladır!"

Tərcümə etdi: Malik Atilay

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 21 aprel.- S.32.