Soyuq ağıl yanar ürəyə qarşı?

Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılığı ilə bağlı fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası və kitab üzərində işləyərkən yazıçıdan şəxsi arxivindəki yazıları, özəlliklə o illərdə Moskva mətbuatında gedən materialları istəmişdim. Anar müəllimin arxivindəki o illərə aid qəzet və jurnallarda dövrün mənzərəsini daha aydın hiss edə bilirdim. Həm də mənə görə, altmışıncı illərin mülayimləşməsi ən gec ədəbi tənqidə təsir etmişdi. Amma nədənsə, məhz rus ədəbi mətbuatı, ələlxüsus, jurnallar yeni ədəbiyyata təzə gözlə baxmağı bacarmışdılar. Təbii ki, yeni ədəbiyyatı və sosrealizmin sona yetməsini qəbul etmək üçün zaman lazım idi və təzə yanaşmalar ən çox dünya ədəbiyyatına, kinosuna, mədəniyyətinə münasibətlə, daha doğrusu, öncələr qadağan edilmiş sənətə qapıları açmaqla formalaşırdı.

Bu günlərdə "525-ci qəzet"də Anar müəllimin "Çarlinin qəmli gözləri" essesini oxuyanda o dövr mətbuatından oxuduğum bir polemikanı xatırladım. Əvvəla, onu deyim ki, Çarli Çaplin haqqında bənzərsiz məqalə ilə çıxış edən ustad məni sənətin ölməzliyinə bir daha inandırdı. Həmçinin Çarli sənətinin təkrarsızlığını anladan müəllif sənətin müxtəlif növləri arasındakı sərhədlərin, sinirlərin gözəgörünməz olduğunu, janr, forma və üslub fərqlərinin böyük sənət üçün birinci və ən vacib şərt sayılmadığını izah etdi. İlk baxışdan köhnəlmiş və keçilmiş bir mərhələ sayılan "sentimentalizm" ustadın təqdimatında yeni bir məna qazandı, - deyə bilərəm. Və mənə görə açılmış bu yeni üfüq elm üçün son dərəcə maraqlıdır. Hələ 48 il əvvəl Moskvada "Literaturnaya qazeta"da dərc edilmiş bir polemikada bu müddəalar, Çaplin haqqında məqaləsinin təməl ideyası öz əksini tapıb.

Həmin söhbətdə gürcü yazıçısı Tamaz Çiladze, rus tənqidçiləri Yevgeni Sidorov və Lev Anninski də iştirak ediblər. Sənətin, ilk növbədə, hisslərə toxunması, duyğuları tərbiyə etməsinin vacibliyini vurğulayan Anar sentimentallıq təbirindən çəkinmir və illər öncə bu haqda oxuyanda təəccüblənmişdim. Çünki XIX əsr rus ədəbiyyatının "quru yerdə" yarandığı ilə fərəhlənən rus tənqidi məhz sentimentallıqdan xilas olmağı bacardığı üçün Puşkini yeni ədəbiyyatın başlanğıcı sayırdı. Və "sentimentalizm" deyincə Karamzinin "Bədbəxt Liza"sı əsas misal idi. Anar isə Çaplinin böyük kinosu nümunəsində duyğusallığın sənətdə yerini izah edir - həm 48 il əvvəlki söhbətdə, həm də yeni məqaləsində. Bu fikirlərin sənətşünaslar, ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri üçün maraqlı olacağına inanıram. Ona görə də "Literaturnaya qazeta"da nəşr edilmiş polemikanın bu mənada maraqlı hissələrini dilimizə çevirib "Ədəbiyyat qəzeti" oxucularına təqdim edirəm...

Anar: Mənim fikrimcə, açıq duyğusallıq, birbaşa hisslərə yönəlmiş emosional şüa oxuculara və tamaşaçılara daha güclü təsir göstərir. Bu, çağdaş ədəbiyyatda, teatrda, kinoda yeni və müsbət hadisədir. Mən bu təmayülü köhnə bir sözlə, "sentimentalizm" sözüylə ifadə edərdim. Dərk edirəm ki, tənqidçilər, ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri bu təbiri bəyənməyəcəklər. Yaddaşlarda bu anlayış ədəbiyyatın, sənətin keçib getmiş bir mərhələsini canlandırır, özəlliklə rus ədəbiyyatında Karnamizin dövrünü xatırladır. Amma mən bu sözü mənfi çalarlarla qavramıram. Bu anlayışı niyə arxivə verməliyik, keçmişlərə bəxş etməliyik? Bəlkə neosentimentalizm desək, daha dəqiq olar. Neorealizm, neoromantizm olduğu kimi, niyə də neosentimentalizm olması?

Tamaz Çiladze: Sizə sualım var. Siz məhz sentimentalizmi nəzərdə tutursunuz, ya hisslərin, duyğuların açıq ifadə olunmasını? Mənə görə sentimentalizm sözünün qarşısında mənfi işarəsini müsbət işarəsiylə əvəz etməyə ehtiyac yoxdur. Müasir davranış naminə öz hisslərini gizlətmək isə tamam başqa məsələdir. Belə bir təəssürat yaranır ki, biz yazıçılar öz hisslərimizi büruzə verməkdən, onları açıq ifadə etməkdən elə çəkinib utanırıq ki, buna aid münasib söz belə tapa bilmirik. Ona görə də Anar uğursuz bir terminə - "sentimentallıq" ifadəsinə müraciət etməyə məcbur olur.

Lev Anninski: Belə görünür ki, biz təcili surətdə terminlər haqqında razılığa gəlməliyik. Əks təqdirdə, söhbətimizin məğzi söz oyunları içində itib gedəcək. Axı kim hisslərə yönəlmiş şüanın əleyhinədir? Kim emosionallığı, hətta sentimentallığı inkar edə bilər? Əgər bu anlayışlar qəlbin həqiqətlərini əks etdirirsə, buna kim etiraz edəcək?

Yevgeni Sidorov: Termini tərs yozmağa dəyərmi?

Lev Anninski: Razıyam. Gəlin qəlbin keyfiyyətlərini ədəbiyyatın proqram prinsiplərindən ayıraq.

Anar: Çox gözəl. Məsələnin mahiyyətinə qayıdaq. Şübhəsiz, ədəbiyyatın, sənətin hər bir cərəyanına tarixilik baxımından yanaşmaq gərəkdir. "Sentimentalizm" sözündən istifadə edəcəyiksə, onu da deməliyik ki, o, müxtəlif dövrlərdə fərqli mənaları ifadə edib. İndiki halda mən bədii poetik üslubun, formanın, əgər belə demək olarsa, stilistikanın özəlliklərindən danışıram. Demək istədiyim odur ki, çağdaş sənətdə oxucunu, tamaşaçını əsərin emosional aləminə cəlb etməklə, onu hadisələrin müşahidəçisinə yox, fəal iştirakçısına çevirə bilərik. O, oxucu, tamaşaçı əsər qəhrəmanlarının halına yanan bir şəxs olmalıdır.

Gəlin "Kişi və qadın", yaxud "Aşiqlər haqqında romans" filmlərinin uğuru haqqında düşünək. Birincisi Kann festivalında kino biliciləri məclisində Qran Pri Baş mükafatı aldı. İkincisini Çexovu və Turgenevi ekranlaşdıran rejissor bunu ona görə vurğulayıram ki, söhbət bazar meyarlarıyla çəkilmiş filmlərdən getmir, ciddi sənət hadisələriindən gedir. Bu filmlərin təsir gücü haqqında düşünəndə istər-istəməz, onların, ilk növbədə, duyğusallığı yada düşür və onların üslubiyyətini təyin edərkən sentimentalizm, ya neosentimentalizm istilahlarına ehtiyac duyulur...

Mən, hətta bir qədər də irəli gedərək deyə bilərəm ki, "Romans"dan daban-dabana fərqli başqa bir filmdə - V.Şukşinin "Qırmızı başınağacı" filmində də sırf realizm üslubla yanaşı sentimentalizm ünsürlərini də görmək olar.

Lev Anninski: Anar iki filmin "Aşiqlər haqqında romans" və "Qırmızı başınağacı" filmlərinin adını çəkdi. Anarın fikrincə, onların uğurlarının səbəbi sentimentallığa yönəlmələridir. Mən bu məsələyə başqa cür baxıram. Birinci film, həqiqətən də, kütləvi duyğusallığa hesablanıb və məncə, bununla da itirib. Ona görə də bu filmin uğuru mənimçün şübhəlidir. İkinci filmin uğuru şəksizdir. Amma bu film elə sentimentallığa qarşıdır. Bunu subut etməyə ehtiyac varmı?

Yevgeni Sidorov: Lev Aleksandroviç qatı konseptualistdir. Onun gücü də, zəif cəhəti də bundadır. Anara gəldikdə isə, onun dediklərində qeyri-dəqiq, hətta yanlış terminlər işlənirsə də, mövqeyində dərin bir fikir nəzərə çarpır. Mən nəyi nəzərdə tuturam - Onu ki, çağdaş sənət əksər hallarda tamaşaçını sarsıtmır. Müasir ədəbiyyat bəlkə daha ağıllıdır, daha problemlidir, hətta daha fəlsəfidir. Amma o insanı sarsıtmaq keyfiyyətini itirib. Anarın dediyi budur. Kimin haqlı olduğuna qoy oxucu qərar versin.

Lev Anninski: Sentimentallıq psixoloji məqam kimi, əlbəttə, həmişə mövcuddur. Amma bu üslub heç də həmişə ədəbi proqram kimi qəbul edilmir. Bəli, rus ədəbiyyatında Karamzin də olub. On səkkizinci əsrin rasionallığından sonra belə duyğusallığa qayıdış vacib idi, amma Karamzindən sonra Puşkin gəlir, Puşkini sentimentalizmə calamaq mümkünmüdür? Əsla yox! Puşkin və ondan sonra gələn ədəbiyyatımızda sentimentalizmdən əsər-əlamət yoxdur.

Doğrudur, bizim gənclik illərimizin lirik nəsrini xatırlamaq olar, Anar da, Tamaz da o dövrü sevirlər. Onlar öz əsərləriylə bu dövrün təsdiq olunmasında iştirak ediblər.

Tamaz Çiladze: Təəssüf ki, 60-ci illərin lirik nəsrini dəfələrlə sentimental adlandırıblar, utancaqlıqla onu "poetik nəsr" sayaraq, hətta ona rişxənd də ediblər. Lev Anninskinin sözlərində də mən müəyyən istehzanı duydum. Amma şairanəliyi lağa qoymaq düzdürmü?

Lev Anninski: Görürəm ki, Tamaz Çiladze "şairanəlik" ifadəsində israr edir. Olsun. Mən özüm də 60-cı illər ədəbiyyatının əsiriyəm. Amma reallıqda biz o şairanəlikdən çox-çox uzaqlaşmışıq.

Anar: Elə hesab edirəm ki, bizim söhbətimiz yalnız fikir mübadiləsi üçün edilmir. Bəlkə bir-birimizi nədəsə inandıra bildik. Təkrar edirəm: "sentimentallıq" sözünü mən yalnız şərti termin kimi işlədirəm. Amma bu sözə verdiyim mənanı sona qədər müdafiə etməyə hazıram. Anninski elə hesab edir ki, sentimentallıq, yəni insani duyğular, qəlbin həqiqəti ədəbiyyatın keçmiş mərhələsidir, bütün bunlar arxada qalıb. Amma mən belə düşünürəm ki, bunlar hələ gələcəkdədir. Əgər bizim keçmişimizdə sentimentallıq vardısa, bundan utanırdıq. İndi elə bir məqam gəlib ki, açıq duyğusallıq, yalnız beynin deyil, qəlbin də həqiqətlərini ifadə etmək qaçılmazdır. Bu vəsiləylə mən yenə kinoya müraciət edirəm və Çarli Çaplini xatırlayıram. Çaplinin "Yeni zamanlar" filmində balaca sərsəri Çarli axır ki sevgilisinə qovuşur. Bu xeyli sentimental səhnədir. Amma elə həmin səhnədə Çarlinin başına qapının dirəyi düşür. Çaplin daima gülüşüylə öz dəruni sentimentallığını gizlətməyə çalışır.

Lev Anninski: Həmsöhbətlərim kimi, mən də yenə kinoya müraciət etmək istəyirəm. Bizim ən parlaq kinorejissorlarımızdan saydığım A.Tarkovskiyə müraciət edək. Bəli, o sırf sentimentallıqdan başlamışdı. Onun ilk fimlərinə indi baxsanız, gözləriniz yaşaracaq. Amma Tarkovski bu çocuq sentimentallığını "İvanın uşaqlığı" filmində necə də sərtliyə çevirir. "Andrey Rublov" və "Güzgü" filmlərində isə sentimentallıqdan əsər-əlamət yoxdur.

Anar: Ən ağır faciəvi bir dövrün - müharibə illərinin poeziyası sentimental deyildi - deyə bilərikmi? Əksinə, o dövrün ən təsirli və məşhur mahnıları Surkovun "Sobada çırpınan alov" və Simonovun "Gözlə məni" şeirləri duyğusallığı güclü silaha çevirmişdi.

İndiki dövrdə, bizim çağımızda "Kənardan gələn insan" pyesində məni praqmatizm təlaşlandırır. Quru praqmatizm hər bir işdə insaniliyi boğur.

Tamaz Çiladze: Elə bir zaman gələcək ki, bu pyesin qəhrəmanı Çeşkovla uşaqları qorxudacaqlar.

Lev Anninski: Belə bir zaman artıq gəlib, amma bu məni qorxutmur. Bilirsinizmi niyə? Çünki Çeşkovun, ümumiyyətlə, işgüzar adamın bizim ədəbiyyatımıza gəlməyi zamanın tələbidir.

Anar: İşgüzarlıqla sentimentallığı niyə qarşı-qarşıya qoyumalıyıq axı? Sərtlik nəyə görə işgüzarlığın əlaməti sayılmalıdır? Məncə, lüzumsuz sərtlik elə zəifliyin əlamətidir. Mən hesab etmirəm ki, zəiflik və sentimentallıq sinonimdirlər, eyni şeydirlər.

Lev Anninski: Sentimental olmayın. Onda sizə sərt olmaq da lazım gəlməyəcək.

Yevgeni Sidorov: Mənə elə gəlir ki, Anninski bizim sənətdə baş verən hadisələri polemik məqsədlə bir qədər sxematikləşdirir. Hər halda, Tarkovski də, Şukşin də, məncə, Anninskinin təsəvvür və təqdir etdiyindən bir qədər fərqlidirlər. Sənət XX əsrdə humanizm yollarının çətinliyini nə qədər dərindən dərk edirsə, Anarın dediyi duyğusallıq onu daha çox cəlb edir. Düzdür, bəziləri açıq pafosdan qaçırlar (Anninski məhz belələrindən danışır), amma duyğu xəsisliyi heç də həmişə müsbət cəhət deyil. Mən Tamaz Çiladzenin də o fikrini müdafiə edirəm ki, Anninski kimi 70-ci illər ədəbiyyatını əvvəlki onilliyin ədəbiyyatına qarşı qoymaq düz deyil.

Anar: Mənə doğma olan Azərbaycan ədəbiyyatının timsalında demək istərdim ki, bizim ən qabaqcıl nasirlərimiz Anninskinin pafosla danışdığı sərtlikdən uzaqdırlar. Belə sərtlik nə İsa Hüseynova, nə Əkrəm Əylisliyə, nə İbrahimbəyov qardaşlarına, Sabir Əhmədova, İsi Məlikzadəyə, Elçinə xas deyil. Mənimçün gün kimi aydındır ki, bizim ədəbiyyatımız daha çox duyğusallığa meyil edir, hisslərin, duyğuların açıq ifadəsinə can atır.

"Literaturnaya qazeta",

13 avqust 1975

Həmin qəzetin 26 noyabr 1975-ci il nömrəsində bu söhbətə oxucuların münasibəti, müxtəlif rəylər dərc edilib. Onların da bəzi örnəkləri, özəlliklə Anara sözləri misal gətirək. Moskvadan student L.Qriqoryeva yazır:

"Aşiqlər haqqında romans" filmi, şübhəsiz, sentmentaldır. Amma o uğur qazandımı? Anardan fərqli olaraq mən belə hesab etmirəm".

Kemerovo vilayətindən Y.Lukov isə yazır: "Anarın təqdir etdiyi sentimentallıqda ölçü hissi vacibdir. Amma mən Anarın əsərlərini oxumuşam və qəti əminəm ki, o öz yaradıcılığını melodrama məcrasına yönəltmək istəsə, o, bu janrda da uğur qazanacaq. Onda ölçü hissi çox güclüdür".

Pərvin

Ədəbiyyat.- 2023.- 5 avqust.- S.2;3.