Azərbaycan sevgisinin gur işığı
Orhan Aras haqqında
Orhan Aras adı artıq Azərbaycanda da, Türkiyədə
də ciddi bir söz adami,
şair, nasir, tərcüməçi, araşdırmaçı
kimi yaxşı tanınır və sevilir. Anadolunu Azərbaycanla və İrəvan mahalı ilə birləşdirən,
əsasən Azərbaycan
türklərinin yaşadığı
İqdır ilində
doğulsa da, uşaqlıq
və ilk gənclik illəri Türkiyədə
keçsə də, sonralar minlərlə yurddaşı kimi Almaniyaya getmiş, həyat mücadiləsini
orada davam etdirmişdir. Ardıcıl ədəbi
həyatı da Almaniyadan
başlanıb. O, Almaniyada
yaşayan azsaylı Türkiyə vətəndaşlarından
biridir ki, Türkiyə
və Azərbaycan türkcəsi ilə yanaşı, almanca da sərbəst yazır; bu dillərdən qarşılıqlı tərcümələr
edir. Bütün bunlardan əlavə, onu fərqləndirən bir cəhət də Almaniyada, yaxud Türkiyədə yaşamasından
asılı olmayaraq, Azərbaycanla nəfəs
alması, burdakı ictimai-siyasi prosesləri, ədəbi mühiti daim diqqətlə izləməsi, özünü
Azərbaycan ruhunun bir parçası kimi hiss etməsidir. Azərbaycanın klassik və çağdaş ədəbiyyatının almancaya
çevrilib Avropada
tanıtdırılması üçün, təkbaşına,
heç bir yardım almadan çox iş görüb.
Onun fikrincə, xalqımızın
üzləşdiyi haqsızlıqların
Qərb mühitinə
çatdırılmasının bir yolu və
bəlkə də ən etibarlı yolu ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən, sahib olduğumuz mənəvi dəyərlərin tanıtdırılmasından
keçir və bütün yaradıcı
ömrünü də
bu işə sərf edib. Şəxsən, mənim
Almaniyada üç kitabım nəşr olunub, üçünün
də təşəbbüskarı
Orhan bəydir.
Bizim qiyabi tanışlığımız
üz-üzə gəldiyimiz
vaxtdan xeyli əvvəl, 1986-cı ildə,
şair Məmməd
Aslanın dəvəti
ilə Bakıya gəlmiş və 25 gün ərzində Azərbaycanı birgə gəzib dolaşdığımız
iqdırlı
hüquqşünas, araşdırıcı,
naşir, sonralar əziz dostlarımdan birinə çevrilmiş
İbrahim Bozyelin, ondan
sonra Bakıda qonaq olmuş Zeynəlabidin Makasın söhbətlərindən və
İbrahimin "Azərbaycan
diyarında" adlı
səfər qeydlərindən
başlanmışdı. Amma ilk görüşümüz Bakıda
oldu.
1990-cı ilin 20 Yanvar
faciəsindən sonra hərbi vəziyyət və blokada şəraitində bizim səsimizi boğsalar da, Avropada yaşayan türklərin "Azərbaycana
ədalət", " Azəriyə
hürriyyət" bağıran və cinayətkarlara cəza verilməsini tələb edən səsi Avropanın müxtəlif böyük
şəhərlərində keçirilən mitinqlərdən
dünyaya yayıldı.
O mitinqləri təşkil
edənlərdən biri
də Orhan Aras idi.
Artıq SSRİ-nin dağılma sürəci
başlanmışdı və
Azərbaycanın öz
müstəqilliyini əldə
edəcəyi şübhə
doğurmurdu. Seçkilər
başlanmışdı. Belə
bir vaxtda Orhan Aras Avropada Azərbaycan sevdası ilə yaşayan və mühacirətdəki soydaşlarımızın
təşkilatlanmasına çalışan
bir dəstə dostumuzla birgə Bakıya gəldi. Bizim evdə qaldı, seçki
kompaniyasına qatıldı,
xalq hərəkatını dəstəkləyən
çıxışlar etdi.
Orhan bəy Almaniyaya döndükdən sonra
İbrahim Bozyelin Almaniyada
yaşayan kiçik qardaşı
Abbas Bozyellə birlikdə
məni Avropada Azəri-Türk Dərnəkləri
Federasiyonunun qurulmasına
və bu işin gedişində görüşlər
keçirib, sovet ordusunun Azərbaycanda törətdiyi vəhşilikləri
anlatmağa dəvət
etdilər.
Bu niyyətlə 1990 -cı
il noyabr ayının
17-dən dekabr ayının
6-na kimi Almaniyada Orhanın Mandeli kəndindəki evində qonaq oldum. Berlin divarları yenicə yıxılmışdı, uçurulan
divarların yerinə
döşənən asfalt
hələ "soyumamışdı",
bu asfaltın üstündə gəzəndə
bir gün güneylə sərhədlərin
yerində də xoşbəxtlik duyğusu
ilə gəzəcəyimizi
düşünürdüm.
İlk görüşümüz Berlində
olmuşdu, gəlişimdən
bir gün sonra. Ondan öncə
iki özəl türk televiziyasında çıxışlarım ayarlanmışdı.
Berlindəki möhtəşəm
görüşün ardınca
20 gün ərzində
Almaniyanı əriş-arğac
dolaşdıq və
"Azəriyə hürriyyət!"şüarı altında
hər gün bir şəhərdə, Azərbaycan bayraqları ilə bəzədilmiş
böyük salonlarda yüzlərlə insanın
qarşısında çıxışlar
etdik və nəticədə Azəri-Türk
Dərnəkləri Federasiyonunu
yaratdıq. Orhanı
o səfərdən, çəkdiyi
əziyyətlərə, böyük
Azərbaycan sevgisinə
görə, özümə
ən doğma insanlardan biri kimi sevdim.
Almaniya görüşləri getdiyimiz
ölkələrdə yaşayan
soydaşlarımızın gücünü göstərməklə
yanaşı, onların
təşkilatlanmasına kömək
etdi. Azəri-Türk Dərnəkləri Federasiyonu
mütəşəkkil və
nəbzi Azərbaycanla
atan bir qurum idi. Federasiyanın
yönətim kuruluna
Abbas Bozyeli, Mehmet İrmak, İsmayıl
Nefis, İlhan Alim, Cümalı
Turan, Gündüz Varol kimi Azərbaycan
üçün həyatlarından
keçməyə hazır
olan, qeyrətli insanlar seçilmişdilər.
Orhan sədrin köməkçisiydi.
Təəssüf ki, bizlər
onlara lazım olan köməyi göstərə bilmədik.
Sonradan müstəqilliyini
bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasının
Almaniyadakı səfiri onların
gücünü qiymətləndirə
bilmədi, İran meyilli
və diaspor işindən xəbərsiz
adam olduğuna görə onlarla yola getmədi, ayrı-seçkilik saldı.
Bu barədə Orhan Aras yazır:
"...Prezident Heydər
Əliyevin bizi otel otağında gözlədiyini dedilər.
Otağa girəndə
səfir Sağıqov
rus dilində prezidentə bizim haqqımızda məlumat
verdi.
Dövlət başçısı, əvvəlcə, bizə
"xoş gəldiniz!"
dedi və Azərbaycandakı vəziyyəti
izah etdi. ... anladım ki, səfir ona Elçibəyin adamları olduğumuzu söyləyib. Ancaq bizim heç birimiz Azərbaycanda doğulmamışdıq və
heç bir siyasi gözləntimiz yox idi. ...heç
birimiz Azərbaycanda heç bir siyasi partiyanı və liderini dəstəkləmirdik.
...Tam üç il idi heç bir qarşılıq gözləmədən,
gecə-gündüz Azərbaycan
üçün çalışırdıq.
Bizim haqqımızda Prezidentə daha lazımlı məlumatlar
verərək, Avropadakı
işlərə çox
böyük töhfə
verə bilərdi.
O gündən sonra hamımızda bir yorğunluq və biganəlik başlandı.
Yaranan dərnəklərin
bəziləri bağlandı"
30 il öncə olmuş bir olay haqqında
Orhan bəyin sözlərini
burda xatırlamağım
təsadüfi deyil, çünki o münasibət
bu gün də davam edir.
Təbii şəkildə
yaranan diaspor dərnəkləri dağıdıldı,
mühacirlər arasında
hörməti olan insanlar incidildi, yerinə milli ruhdan
uzaq səfirlərin və ya Diaspor Komitəsinin bacarıqsız
əməkdaşlarının tanış-tunuşlarına üstünlük
verildi. Nəticə və diasporumuzun vəziyyəti göz qabağındadır.
Almaniya səfərindən xeyli
video-materialı gətirmişdim.
Qanlı Yanvar faciəsinin bir illiyi ərəfəsində,
Bakı Şəhər
komendantına, orduya toxunmayacağım vədi
verib, Azərbaycan televiziyasında bir saatlıq vaxt aldım "Kim deyir bizim səsimizə səs verən yoxdur? Baxın!" deyib çıxışımı
bitirdim və İqdır, Kayseri, Köln, Brüssel
mitinq-yürüşlərindən video-materialları göstərdim.
Bu proqram ordunun informasiya blokadasını
darmadağın etdi.
Almaniyaya
o ilk səfərim Orhan Arasın
ötən il Bakıda
nəşr olunmuş
"Biz Azərbaycanı çox
sevdik" kitabında
bütün epizodları
ilə xatırlanır.
Mən də o günlər haqqında qeydlərimi 1995-ci ildə
"Bu sənin xalqındır"
kitabında dərc etdirmişdim.
Orhanın kitabını oxuyarkən
o günlərin həyəcanını
bir də yaşadım. O yazır:"
Sabir bəyin Almaniyada
qaldığı üç
həftə ərzində
şəhərdən-şəhərə
səfərlər etdik
və o şəhərlərdə
müxtəlif tədbirlər
keçirtdik. Almaniyada
nəşr olunan türk qəzetlərində
olduq və Azərbaycanın problemlərindən
danışdıq. Musa Sərdar
Çələbi Almaniyanın
böyük qəzetlərindən
biri, Frankfurtda nəşr olunan
"Frankfurter Algemeine Zeitung" qəzetinin redaktorlarından
olan G.W. Lech ilə görüş təyin etdi. Onu ziyarət
etdik və bir saata yaxın
Azərbaycan-Ermənistan məsələlərindən
danışdıq. İki
gün sonra adıçəkilən qəzetdə
Azərbaycan məsələsi
ilə bağlı
tam bir səhifəlik
yazı yayımlandı"
"Biz Azərbaycanı sevdik"
kitabındakı bunabənzər
qeydlər Avropadakı
dostlarımızın o vaxtkı
fədakarlığını xatırladır və Orhanın yaddaşının
daha möhkəm olduğunu göstərir.
Sonra yenə dəfələrlə
Almaniyada, Belçikada,
Hollandiyada, Türkiyədə,
Azərbaycanda görüşdük.
Ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi və
bölgədəki durumu
anladan konfranslar təşkil etdik.
Bu günlərdə Orxan bəy yenə Bakıdadır. Görüşdük. Son vaxtlar almanca və türkcə nəşr etdirdiyi bir neçə kitabını
da gətirmişdi. Onun
bir sıra nəsr və şeir kitabı ilə əvvəldən tanışam, Azərbaycan
mətbuatında ardıcıl
çap olunan çox dəyərli yazılarını da oxuyuram.
Lakin indi gətirdiyi kitabları ilk dəfə
görürdüm.
Əslində, bu kitabların
hər biri Azərbaycan ədəbiyyatı
və mədəniyyəti
haqqında yanlışlıqların
düzəldilməsi, Azərbaycanın
olduğu kimi tanıtdırılması sahəsində
Ophan bəyin necə böyük fədakarlıqla çalışdığını
nümayiş etdirir və hər biri haqqında ayrıca yazılar yazılmalıdır. Kitabların
ikisi dahi Nizami
Gəncəviyə həsr
olunub: "Alman ədəbiyyatında
Nizami" və Nizami Gəncəvinin alman
dilindəki özdeyimləri".
Adlarından da göründüyü kimi, hər iki kitab ədəbiyyatşünaslıq
və Azərbaycanşünaslıq
baxımından son dərəcə
mühüm mövzulara
həsr olunub. Kitabların başqa bir dəyəri onların zəngin mənbələr əsasında
və iki dildə - azərbaycanca və alman dilində nəşr edilməsidir.
Orhan Arasın "Mirzə Şəfi kimdir?" adlı kitabı da son dərəcə mühüm bir
mövzuya həsr olunub.
Apardığı araşdırmalar nəticəsində
müəllif belə
bir qənaətə gəlib ki, Avropada Mirzə Şəfi konusundakı fikirlər çox fərqlidir.
"Doğulu araşdırmaçılara
görə, yaşayan,
yazan, əsərləri
olan bir Mirzə Şəfi vardır. Batıya görə isə Mirzə Şəfi, sadəcə və sadəcə, Friedrich Bodenstedtin
Doğudan etkilənərək
yaratdığı xəyali
bir bilgə şairdir"
Göründüyü kimi, Almaniyada yaşamaq Azərbaycan ədəbiyyatı
ilə bağlı yaranmış bir sorunun izinə düşmək imkanı
verib. XIX yüzildə
Bodenştdetin "Mirzə
Şəfinin nəğmələri"
kitabı Avropada və Amerikada o qədər böyük
şöhrət qazanıb
ki, nəticədə Bodenştedt
Mirzə Şəfi adlı bir Şərq
şairi və aliminin olduğunu inkar edib, nəğmələri
öz adına çıxıb. Orhan Aras kitabında bu haqda Almaniyada yazılmış yazıları
bir yerə toplamaqla yanaşı, Mirzə Şəfinin tarixi bir şəxsiyyət
olması barədə
Azərbaycan alimlərinin
əsərlərinə söykənən
araşdırmalarını qoyur ortaya. Bu kitab da iki dildədir: almanca və türkcə.
Orhan Arasın almancanı bilməsi işin bir tərəfidir; O, ümumiyyətlə Avropanın
"dili"ni, Avropa alimlərinin düşüncə
tərzini bilir və onlara da bu dildə, yəni faktlarla cavab verir.
Köhnə dostumun kitabları
arasında məni ən çox duyğulandıran öz uşaqlıq həyatını
və Azərbaycandakı
savaşa qatılmaq istəyi ilə keçdiyi yolları, apardığı mücadiləni
qələmə aldığı
"Biz Azərbaycanı çox
sevdik" kitabı oldu. Bu təsirli həyat hekayəsini əlimdən yerə qoymadan oxuyub qurtardım. Ömrünün uşaqlıq
dövrünü, Almaniya
illərini və onu daim Azərbaycana doğru uçuran böyük qardaşlıq
sevgisini oxuduqca Orhanı daha yaxşı tanıdım
və Türkiyədə,
Avropada qəlbən bizə bağlı insanların parlaq obrazları bir daha gözümün önündə canlandı.
Xəzər sahilinə enən
bir yamacda oturub ötən günləri və ortaq
dostlarımızı xatırlayır,
xalqımızın taleyindən,
ədəbiyyatdan, Qarabağdan
danışırdıq.
Orhan bəyin gətirdiyi kitablar arasında uzun illər bundan öncə Almaniyada tanış olsam da, nurlu siması və səmimi söhbətlərini
heç vaxt unutmadığım Yücəl
Feyzioğlunun çevirib
nəşr etdirdiyi Türk dünyası nağılları toplusu
da var idi. Ümumiyyətlə,
isə, Yücəl bəy almanca türk xalqları nağıllarının 32 cildliyini
buraxıb. Telefonu götürüb ona yazdım: "Dəyərli
qardaşım Yücəl
bəy! Salam və sayqılar! Bakıda Xəzər kıyısında
Orhan Arasla çay içə-içə səni
anırıq".
Aradan 20
dəqiqə keçməmiş
Yücəldən cavab
gəldi: "Çox
təşəkkür edirəm. Sizlər də mənim yaddaşımdan çıxmırsınız,
Sabir bəyciyim! Orhan Aras bizim
çox dəyərli
və qəlbi kimi pırıl-pırıl,
çox yetənəkli
bir yazarımızdır.
Nə yazıq ki, Azərbaycan ondan yetərli yararlana bilmir. Sizə çox sevgilər və salamlar".
Orhana
hiss etdirmədən yazdığım
mesaja Yücəl bəydən aldığım
cavab bu yazımın ən uğurlu sonluğudur. Biz özümüzə, xalqımızı
ürəkdən sevən,
bu yolda fədakarlıqla çalışan
və çalışmaq
istəyən kimə
dəyər verdik ki! İllər uzunu Azərbaycana xeyir verə biləcək nə qədər insan əlaqədar qurumların bilgisizliyi,
cahilcə saymazlığı,
bəzən də açıq-aşkar təxribatı
üzündən Vətəndə
üz görmədi, qiymətləndirilmədi, kölgələrdə
boğuldu, axırda küsdü, incidi, əli işdən soyudu...
Orhan Aras ömrünün ən bəhrəli illərini yaşayır və əli işdən soyuyan deyil. "Biz Azərbaycanı
çox sevdik". İnanıram ki, o, ürəyində
Türkiyə ilə,
Azərbaycanla, yaradıcılıqla
bağlı bütün
niyyətlərinə çatacaqdır.
03.08.2023
Sabir Rüstəmxanlı
Ədəbiyyat.- 2023.- 5 avqust.- S.14;15.