Geniş diapazonlu ədəbiyyatşünas
Əlbəttə, məşhur ədəbiyyatşünas
alim Kamal Talıbzadəni hələ
orta məktəbdə
oxuduğum illərdən
tanıyırdım. Məşhur
şairimiz, şeirlərini
sevə-sevə oxuduğumuz,
bir çoxunu da əzbər bildiyimiz
Abdulla Şaiqin oğlu
olduğunu da bilirdim. Ancaq bizim əyani
tanışlığımız 1977-ci ilin payızında baş tutdu və otuz ilə
yaxın bir dövr ərzində davam etdi.
Bəli,
məhz həmin ilin payızında mən Kəlbəcərdəki
iki illik təyinatlı müəllim
borcumu başa çatdırıb Elmlər
Akademiyasının Nizami
adına Ədəbiyyat
İnstitutunun əyani
aspiranturasına sənəd
verdim. Mərhum direktor Mirzağa Quluzadənin sədrliyi ilə sanballı bir imtahan komissiyasının
qarşısında əyani
aspiranturaya ayrılmış
bir yer uğrunda
17 iddiaçı "ölüm-qalım"
savaşına girmişdi.
Şübhəsiz ki, bizi
əsas sual "atəşinə" tutanlardan
biri də o zaman Ədəbiyyat İnstitutunun
elmi işlər üzrə direktor müavini olan akademik Kamal Talıbzadə
idi və mən mərhəmətlə
tərtib edilmiş, o
qədər də çətin olmayan suallara cavab verərək dərindən
nəfəs aldıqdan
sonra komissiya üzvlərindən kimsə
beyqafıl tək səbir gətirdi və məhz Kamal müəllim həmişə
gülüş olan çöhrəsinə bir
az da şirin təbəssüm əlavə
eləyib: "Tək
səbir sənə düşürmü?" - deyə
çoxmənalı tərzdə
soruşdu. Mən də bic-bic cavab verdim ki, sınamamışam, Kamal müəllim,
indi sınayaram..."
O sınaq, bu sınaq... Həmişə
bir işimin üstündə tək səbir gələndə
və həmin işim hansısa mistik bir qüvvənin
sayəsində düzələndə
Kamal müəllimin o unudulmaz
gülümsər çöhrəsini
yada salıb cansağlığı
diləyirdim, 17 ildir də ki, rəhmət oxuyuram.
Desəm
ki, Kamal müəllim öz
bəstə boyu ilə özü boyda bir topa
nur idi, bir munqur da yalan
deməmiş olaram.
Liftin sağındakı öz
kiçik kabinetindən
çıxıb gələndə
sanki İnstitutun adətən yarımqaranlıq
olan dəhlizi işıqlanırdı. Bəli,
o, sözün həqiqi
mənasında ziyalı
bir nəslin maarif ocağından qor götürmüş və bunu bütün
ömrü boyu öz çiyinlərində
şərəflə daşımış
klassik bir ziyalı tipi idi.
***
Əsas
tədqiqat sahəsi
XIX-XX yüzillərin Azərbaycan
tənqidi olsa da, ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq aləmində elə bir məsələ yox idi ki, ondan
soruşasan və bülbül kimi cavab verməyə.
Akademik
Kamal Talıbzadənin Ümummilli
Liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən
Azərbaycanın Dövlət
Mükafatına layiq görülmüş "Azərbaycan
tənqidinin tarixi"
monoqrafiyasında bir klassik ədəbiyyat tədqiqatçısı kimi
məni ən çox heyran edən cəhət əsərin 35-40 səhifəlik
giriş hissəsidir
ki, bu məqaləni də həmin hissənin təhlilinə
həsr etmək istəyirəm.
"Şeiri tənqid etmək - onu yazmaqdan daha çətindir!" - deyirdi
məşhur ədəbiyyatşünas
və tənqidçi
alimimiz Xətib Təbrizi. Kamal Talıbzadə
də tənqid tariximizin qısa xülasəsini verərkən
folklordan sonra Xətib Təbrizidən başlayır. Bu da təsadüfi
deyil: Kamal Talıbzadə
klassik ədəbiyyatşünasların
o nəslinə mənsubdur
ki, onlar orta əsrlərin İntibah dahiləri kimi bütün elmlərdən
hali olur, bir neçə dil bilir, bir
neçə musiqi alətində ifa etməyi bacarırdılar.
Kamal Talıbzadə də bu qiymətli monoqrafiyasında ərəb
demir, fars demir, özbək demir, rus demir,
hər meydanda özünü suda balıq kimi hiss edir, hətta dar sahə mütəxəssislərinin
belə fərqinə
varmadığı bəzi
gizli incəlikləri
tutur və qiymətləndirir. Axı
elə "tənqid"
sözünün özü
də "yıxıb-sürümək"
mənasını deyil,
"nəqdini qiymətləndirmək"
mənasını ifadə
edir.
Böyük ədəbiyyatşünas, nəzəriyyəçi alim, AMEA-nın müxbir üzvü Yaşar Qarayev monoqrafiyanın
1984-cü ildə işıq
üzü görən
nəşrinə ön
sözündə Kamal müəllimin
elmi yaradıcılığını
belə qiymətləndirirdi:
"O (akademik Kamal Talıbzadə
- T.K.), bizim milli ədəbi
tənqidimizin bütöv
bir mərhələsinin
ilk elmi tarixinin yaradıcısıdır, Azərbaycanda
XX əsrin bədii fikrini öyrənən ixtisaslı, mötəbər
tədqiqatların müəllifidir.
Otuz ildir ki, onun ən yaxşı
əsərləri bədii
və ədəbi-filoloji
irsimizin humanizm, demokratizm və beynəlmiləlçilik ənənələrini
tədqiq edir, ədəbiyyatşünaslığımızın
keçmişi ilə
indiki arasında irsiliyin fasiləsizliyi məqsədinə əməli
xidmət göstərir.
Öz şəxsində
ədəbiyyat tarixçisini
və tənqidçini,
tekstoloqu və nəzəriyyəçini birləşdirən
alimin çoxcəhətli
və zəngin fəaliyyətində ədəbiyyatşünaslığımızın
metod və metodologiyası problemlərinə
maraq xüsusilə ardıcıl və davamlı səciyyə daşıyır".
Alimin öz böyük müasirinin önəmli yaradıcılığına ümumiləşmiş
və lakonik surətdə verdiyi qiymətin detallarını
görmək üçün
monoqrafiyaya qısa bir nəzər salmaq kifayətdir.
Məlumdur ki, ilk böyük ədəbiyyatşünas
alimimiz kimi tanıdığımız Xətib
Təbrizi haqqında istər ölkəmizdə,
istərsə də xaricdə kifayət qədər yazılıb,
onun ölməz elmi əsərləri müxtəlif rakurslardan işıqlandırılıb. Ancaq Kamal Talıbzadənin
monoqrafiyasında biz bu
böyük alimin əsərlərinə yanaşmanın
tamamilə yeni bir rakursu ilə rastlaşırıq ki, bu
da, şübhəsiz, onun
bir tədqiqatçı
kimi öz araşdırma obyektinə
orijinal, aydın məqsədli yanaşma tərzindən irəli gəlir.
Əyanilik üçün əsərin
özünə üz
tutaq. Orta əsrlərdə Azərbaycan
ədəbi-estetik fikrinin
əsasən üç
istiqamətdə inkişaf
etdiyini müəyyənləşdirən
nəzəriyyəçi alim akademik Kamal Talıbzadə
XI əsrdə Xətib
Təbrizinin təmsil
etdiyi istiqamət barədə yazır:
"Azərbaycan estetik və tənqidi fikrinin ilk janrı XI əsrdə bədii əsərlərin məzmununu
açan şərhlər
şəklində meydana
çıxmışdır. Şərh bir janr kimi "tənqid-biblioqrafiyaya" yaxın
olmuş və yazıçı ilə oxucu arasında anlaşma yaratmaq məqsədini izləmişdir...
Təsadüfi deyil
ki, XI əsrin azərbaycanlı
şərhçisi Xətib
Təbrizi təhlil etdiyi ərəb şairi Əbu Təmmam ilə oxucu arasındakı belə bir mükaliməni
nümunə gətirməli
olmuşdu: "Oxucular
Əbu Təmmamdan soruşurlar: Nə üçün başa düşülən şeirlər
yazmırsan? Şair cavabında deyir: Bəs siz nə
üçün yazılanı
başa düşmürsünüz?"
Üçüncü istiqamətin təmsilçiləri, yəni
bədii əsər müəlliflərinin tənqidi-estetik
fikirlərini təhlil
edərkən Kamal Talıbzadə
təbii ki, dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri
Nizami Gəncəvini ən yüksək yerə layiq görərək onun bu sahədəki fikirlərini yüksək
qiymətləndirir. Bu yerdə
məqamı çatmışkən
bir cəhəti də qeyd etməyi
vacib bilirəm:
1969-cu ildə Azərbaycan xalqının xoşbəxt
şansından Respublikada
hakimiyyətə gələn
Ümummilli Lider Heydər Əliyev xalqımızın zəngin
tarixi keçmişinə,
ədəbi-mədəni elmi
dəyərlərə yüksək
qiymət verərək
və ölkənin gələcəyində bu
dəyərlərin rolunu
müstəsna dərəcədə
önəmli sayaraq
ilk növbədə onların
gənc nəslə daha yaxından tanıdılmasına və
beynəlxalq səviyyədə
təbliğinə misilsiz
önəm verirdi. Elə buna görə də dahi şairimiz
və mütəfəkkirimiz
Nizami Gəncəvi irsinin öyrənilməsi,
tərcüməsi və
təbliği işini
daha da gücləndirmək
haqqında öz tarixi Sərəncamını
verdikdən sonra Nizami irsinə maraq görünməmiş
bir vüsət aldı.
Məhz
buna görə başqa
tədqiqatçılarla yanaşı,
Kamal Talıbzadənin də
Azərbaycan tənqidi-estetik
fikrinin bulağı başında duranların
ön cərgəsində
Nizami Gəncəvi yaradıcılığına üz
tutması çox təbii və məntiqi sayılmalıdır.
Həqiqətən də, Nizami Gəncəvi orta əsrlər Renessans hərəkatının ilk dahilərindən
biri kimi təkcə şair deyil, həm də dövrünün bütün elmlərinə
vaqif olan böyük mütəfəkkiri,
o zamanın ədəbi-tənqidi
fikrinin formalaşmasında
müstəsna dərəcədə
böyük işlər
görmüş nəzəriyyəçi
ədəbiyyatşünasıdır. Onun poetik sözün
insan qəlbinə təsir gücünə verdiyi böyük önəm təbii ki, akademik Kamal Talıbzadənin
də diqqətini cəlb etmiş və bu barədə
öz orijinal təhlillərini irəli
sürmüşdür.
Doğrudan da, bədii əsərin
oxucunun zövqünü
oxşaması və ona tərbiyəvi yöndə təsir edərək kamilliyə doğru aparması üçün nə lazımdır? Kamal Talıbzadə
bu suala sərrast cavab verərək ilk növbədə
parlaq istedadın, Tanrı vergisinin olmasını önə çəkir. Belə olmasa, əsər kimsəyə təsir etməz, onu nə qədər üfürüb tərifləsələr
də bu təriflərin ömrü
yaz yağışından
uzun olmaz və saxta dəyərlə
həqiqi dəyər
arasındakı nəinki
fərq, hətta uçurum ilk baxışdan
nəzərə çarpar.
Digər tərəfdən,
ən böyük məhək daşı elə əlahəzrət
Zamanın özünün
sınağıdır və
saxta dəyərlərə
yalançı təriflər
bu sınaqdan keçib gələcəyə
daxil ola bilmirlər. Nizami poetik məktəbinin
ən böyük ardıcıllarından biri
olan dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri
Məhəmməd Füzuli
demişkən:
Teymur KƏRİMLİ
Ədəbiyyat qəzeti:
xüsusi buraxılış.- 2023.- 12 avqust.-
S.14;15.