Hidayət: "Bu dəfə gənc bir Hidayət İrəvana gedəcək və mənim kimi Bakıya dönməyəcək…”

"Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər təsdiqləyir, tarixi xəritələr təsdiqləyir, bizim tariximiz təsdiqləyir".

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin Qərbi Azərbaycandan olan ziyalılarla görüşündə səsləndirdiyi bu fikirlər Azərbaycanın yaxın gələcəkdə bu istəyinə nail olacağından, ata-baba yurdundan didərgin düşmüş insanların Qəbi Azərbaycana qayıdacağından xəbər verir.

Ömrünün böyük bir hissəsini o torpaqlarda yaşamış, qələmindən süzülən hər cümlədə, hər misrada oxucuya Qərbi Azərbaycana qayıdacağımız günə sarsılmaz inam hissi aşılayan görkəmli yazıçı, Azərbaycan Respublikasının birinci dərəcəli Dövlət müşaviri, Fövqəladə və Səlahiyyətli səfir, ictimai xadim, Əməkdar İncəsənət xadimi Hidayətlə elə bu mövzuda söhbət etdik. Azərbaycan bütövlüyü kökündən, qol-budağından ayrılaraq təcrid olunmuş şəkildə dərk edilə bilməz. Azərbaycan mədəniyyəti, tarixən, bir coğrafiyada, bir dövlətdə, bir vətəndə formalaşan, özünəməxsus çalarlarıyla dünyaya gələn, Azərbaycan türklərinin tarixi kimliyini, mənəvi ruhunu ifadə edən dəyərlər toplusudur. Bu böyük mədəniyyəti Qərbi Azərbaycansız təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu mənada, Hidayətin böyük Vətən sevgisiylə qələmə aldığı "Burdan min atlı keçdi" əsəri hər bir azərbaycanlının stolüstü kitabı olmalıdır. Geniş mənada, bu əsəri VƏTƏNNAMƏ adlandırsaq, fikrimizi daha doğru ifadə etmiş olarıq. Dəyərli yazıçımızla doğma Vətən haqqında danışmışıq.

- Hidayət müəllim, xoş gördük.

- Xoş gördük.

- Siz Zəngəzurun Mığrı rayonunun Maralzəmi kəndində dünyaya göz açmısınız. Azərbaycanlıların, xüsusən, 1948-1953-cü illərdə doğma torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiya edilməsinin canlı şahidi olmusunuz. Ömrünüzün böyük bir hissəsini İrəvanda yaşamısınız, "Sovet Ermənistanı" qəzetində çalışmısınız, uzun illər C. Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına rəhbərlik etmisiniz. Həyatınızın bu illərini "Burdan min atlı keçdi" monumental əsərinizdə təfsilatı ilə qələmə almısınız. Bu illər ərzində İrəvan ziyalıları ilə sıx ünsiyyətiniz olub. Onların Azərbaycan xalqına qarşı, tarixi torpaqlarımıza qarşı ərazi iddiaları hansı formada təzahür edirdi?

- Siz mənim "Burdan min atlı keçdi" kitabımı oxumusunuz. O əsər 1984-cü ildə, mən İrəvandan Bakıya köçəndən sonra yazılmağa başlayıb. Əlbəttə, dediyiniz o şovinist meyillərə qarşı uzun illər mübarizə aparmışam. Əlbəttə, azərbaycanlılar orda da öz sözlərini deyir, erməni millətçiliyinə qarşı mübarizə aparırdılar. Mən bütün bu proseslərin şahidi olmuşam və özüm də o zərərli tendensiyaların qarşısını almağa çalışmışam. Bütün bunlar mənim gözümün qarşısında baş verib və buna görə hesab etdim ki, bu kitab mütləq yazılmalıdır. O hadisələrin ki, mən şahidi olmuşdum, o həyəcanları ki, mən yaşamışdım, bunları məndən başqa yazan olmayacaqdı. Mən, bəlkə də, yeganə qərbi azərbaycanlıyam ki, bütün Ermənistanı qarış-qarış gəzmişəm. Çox gənc yaşda "Sovet Ermənistanı" qəzetində işə başladım, iki il orda çalışdım. Bu mənə qərbi azərbaycanlılarla sıx ünsiyyətə, o torpaqları gəzib-dolaşmağa imkanlar verdi. Sonra da on altı il İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına rəhbərlik etdim. Bu dəfə artıq yüksək vəzifəli şəxslərlə də təmaslarım yarandı.

Bütün bunları "Burdan min atlı keçdi" əsərində təfsilatı ilə qələmə almışam. Bu əsər yazılanda hələ suların nisbətən duru vaxtı idi, məlum hadisələr baş verməmişdi. Amma münaqişənin getdikcə dərinləşdiyi hiss olunurdu. 1986-ci ildə mən bu əsəri "Azərbaycan" jurnalına təqdim etdim. O zaman bunu tam variantda çap etməyə tərəddüd etdilər, təklif etdilər ki, əsər jurnalda ixtisarla getsin. Təbii, mən razılaşmadım və əsəri geri götürmək istədim. Bir axşam jurnalın o vaxtkı baş redaktoru, rəhmətlik Yusif Səmədoğlu mənə zəng vurdu. Dedi ki, Hidayət, əsərini oxumuşam, onun ixtisarla çap olunması belə böyük hadisəyə çevriləcək. İcazə ver, əsəri ixtisarla çap edək. Mən razılaşdım, amma bir şərtlə, qeyd edilsin: jurnal variantı. Belə də oldu. Əsər "Azərbaycan" jurnalının 1988-ci il, birinci sayında dərc olundu. Sonra 1989-cu ildə mənim "Sabaha çox var" kitabım çap olundu, bu əsəri o kitaba daxil etmişdim. Onda hələ sovet hökuməti dağılmamışdı, senzuranın qılıncı da iti idi. Buna görə, kitab çap olunanda da bəzi hissələr ixtisar olundu. Müstəqillik dövründə əsəri tam variantda çap etdirə bildim. Düşünürdüm ki, daha bu mövzuya qayıtmayacağam. Amma illər keçəndən sonra bu əsər məni yenidən düşündürməyə başladı, o dövrün hadisələrinə illərin uzaqlığından baxanda çox şeyləri xatırladım. Bir sıra məqamlar, epizodlar yadıma düşdü, görünür, o vaxt bu nüanslar məni maraqlandırmayıbmış, yaxud vacib hesab etmədiyimdən qələmə almamışam. Amma zaman keçəndən sonra bu hadisələrin əhəmiyyəti mənim üçün daha da aydınlaşdı və bu məqamları da kitaba əlavə etdim. Əsərin həcmi xeyli böyüdü. 2005-ci ildə, daha sonra isə, 2016-ci ildə təkrar çap olundu.

- Xatırlayıram, 1988-ci ildə bu əsər "Azərbaycan" jurnalında dərc olunanda böyük rezonans doğurmuşdu. Hamı bu əsərdən danışırdı.

- Bəli, əsər hələ jurnal variantında çap olunanda böyük səs-küy doğurdu, ədəbi, elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi. Görkəmli ədəbiyyat və elm xadimləri, sadə ziyalılar bu əsərlə bağlı müsbət fikirlərini bildirdilər. Əlbəttə, mənim məqsədim yalnız həqiqətləri qələmə almaq idi. Elə həqiqətlər var idi ki, onlar yalnız mənə məlum idi, yalnız mənim şahidi olduğum hadisələri məndən başqa heç kim yaza bilməzdi. Əlbəttə, konfliktin kökləri çox dərində idi. Bu barədə kitabda təfsilatı ilə yazmışam. Mən birbaşa İrəvan ziyalıları ilə ünsiyyətdə olurdum, ədəbi-mədəni elitanın içində idim və onları yaxından müşahidə etmək imkanlarım var idi. Bunlar mütləq yazılmalı idi. Bu əsəri yazarkən, heç onun janrı barədə də düşünməmişdim. Mən memuar deyərdim, tənqidçilər isə bu tipli əsərlərə roman-esse deyirlər.

- Hidayət müəllim, dediniz ki, konfliktin kökləri çox dərində idi. Hardan qaynaqlanırdı bu konflikt?

- Hər dəfə xalqımızın faciələri, ərazilərimizin işğalı səbəbləri haqda düşünərkən, haqlı olaraq bu qənaətə gəlirik ki, tariximizin bütün qanlı səhifələri Azərbaycanın Rusiya ilə İran arasında bölüşdürülməsinə gətirib çıxarmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən başlayır. Çar Rusiyasının Azərbaycana qarşı ekspansionist siyasəti rəsmən, 1804-1813-cü illər rus-İran müharibəsi ilə başlayır. 1805-ci ildə Azərbaycanın Qarabağ və Şəki xanlıqları ilə Rusiya arasında Kürəkçay müqaviləsi imzalanır. Müqaviləyə görə, bu xanlıqlar Rusiyaya ilhaq edilir və müstəqil xarici siyasət yürütməkdən məhrum olurlar. İşğal nəticəsində Rusiyanın Şimali Azərbaycanı tamamilə özünə ilhaq etməsi prosesi başa çatır. Bu mərhələ başa çatdıqdan sonra İranın Rusiya ilə müqavilə bağlaması reallaşır və sülh danışıqları başlayır. 1813-cü il oktyabrın 16-da Gülüstan kəndində, rus ordugahında "məşhur" Gülüstan müqaviləsi imzalanır. Həmin müqavilə Çar Rusiyasının Azərbaycanı işğal etdiyini rəsmən təsdiqləyir. Bu hadisə tariximizdə çox faciəvi rol oynamışdır. O müqavilənin imzalanması Çar Rusiyasının, İranın və digər böyük dövlətlərin geosiyasi maraqlarına xidmət edirdi.

1722-ci ildə Qarabağdakı erməni məliklər I Pyotru Qafqaza çağırırlar. Bu çağırışdan sonra Pyotr Xəzərsahili torpaqlara işğalçı yürüş edir və həmin əraziləri rus imperiyasına birləşdirir. 1724-cü il noyabrın 10-da I Pyotrun verdiyi fərmana əsasən, ermənilər işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında yerləşməyə başlayırlar. Baxın, on altı maddədən ibarət olan Türkmənçay müqaviləsinin on beşinci maddəsinə əsasən, on minlərlə erməni ailəsi İran ərazisindən Şimali Azərbaycan ərazisinə köçürülmüşdür. Zəngəzura, Naxçıvana, İrəvana, Qarabağa və digər ərazilərimizə köçürülən ermənilər burda məskən salıb yaşamağa başlayıblar. Beləliklə, bu on beşinci bənd çox "operativ" şəkildə yerinə yetirilib. Çar Rusiyası bunu məqsədyönlü şəkildə həyata keçirib ki, gələcəkdə burda da bir xristian dövləti yaransın. Türkmənçay müqaviləsi 1828-ci ilin 10 fevralında imzalanıb. Ondan cəmi bir ay sonra, mart ayının 21-də azərbaycanlıların müqəddəs Novruz bayramı günündə Rusiya imperatoru Naxçıvan və İrəvan xanlıqları hesabına erməni vilayətinin yaradılması haqqında fərman vermişdi. Həmin fərmanda İrəvan şəhərinə, onun ətrafına və Naxçıvanın bir hissəsinə İrandan ermənilərin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. 1828-1830-cu illərdə İrandan 40 min, Türkiyədən isə 84 mindən çox erməni həmin bölgəyə köçürüldü. Beləliklə, gələcəkdə burada etnik tərkibi ermənilərin xeyrinə dəyişdirmək kimi məkrli niyyət baş tutdu. 1828-ci ilədək İrəvan şəhərində 7 min 331 nəfər azərbaycanlı, 2 min 369 nəfər erməni yaşayırdı.

Rusiya Cənubi Qafqazı işğal edənədək İrəvan xanlığındakı 1301 kənddən 959-u azərbaycanlı kəndləri idi. Orada əhalinin cəmi 3 faizini ermənilər təşkil edirdilər. 1828-ci ildə quberniyada torpaq sahələrinin 46515 hektarı, yəni 3,37 faizi ermənilərin, 1334085 hektarı, yəni 96, 63 faizi azərbaycanlıların payına düşürdü. Təkcə 1918-ci ildə orada 211 kənd yerlə-yeksan edilmişdir. Həmin kəndlərin silahsız və günahsız sakinləri olan azərbaycanlıların bir qismi qətlə yetirilmiş, bir qismi də soyqırımı təhlükəsindən xilas olmaq üçün doğma yurdu, ata-baba ocağını tərk etməli olmuşdur.

Bu faktlar və rəqəmlər erməni mənbələrindən, erməni tarixçiləri və alimlərinin XIX əsrin sonlarında, XX əsrin əvvəllərində çap olunmuş əsərlərindən götürülmüşdür. Bu siyasət Sovet hakimiyyəti illərində də davam etdirildi. 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan 150 min azərbaycanlı deportasiya olunmuş, dağlıq ərazidə yaşayan bu insanlar Azərbaycanın aran zonasına - Kür-Araz ovalığına yerləşdirilmişdi. 1988-ci ildə isə, azərbaycanlılar Ermənistandan tamamilə köçürüldülər və beləliklə, Ermənistan dünyada, əslində, yeganə monoetnik dövlətə çevrildi.

Bu azmış kimi, Alban kilsəsini Qriqoryan kilsəsinə veriblər. Halbuki, Alban kilsəsinin ermənilərə qətiyyən aidiyyatı yoxdur. Baxın, Qafqaz Albaniyasının əhalisi 26 dildə danışan xalqlardan ibarət idi, onların içərisində erməni yoxdur. Çox təəssüf ki, bütün bunlar bizim elmi-kütləvi ədəbiyyatda, publisistikamızda lazımi səviyyədə öz əksini tapmayıb. Sizə bir faktı deyim, biz hələ 1988-ci ildə şair Zahid Xəlillə birlikdə Ağdərəyə gedəndə yol kənarında ermənilərin Qarabağa köçməsinin 150 illiyinə ucaldılmış abidəni gördük. Bu abidə 1978-ci ildə qoyulmuşdu. Bu faktı danmaq mümkün deyil, tarixi həqiqətdir. Ermənilər o zaman özlərini Qriqoryan kilsəsinin təbəəsi kimi təqdim edirdi. Onların sayı çox az idi. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev həmişə deyirdi ki, Ermənistan SSR Azərbaycanın torpaqları hesabına yaranıb və biz Azərbaycan torpaqlarında ikinci qondarma erməni dövlətinin yaranmasına heç vaxt imkan verə bilmərik.

1905-ci ildə də Çar Rusiyası məqsədyönlü şəkildə azərbaycanlıların öz tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya edilməsinə başladı. Bu proseslər zamanı ermənilər Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlıların yüzlərlə yaşayış məntəqəsini yerlə-yeksan etdi, evləri yandırdı, insanları qətlə yetirdi. 1917-ci ildə Çar Rusiyası süqut etdi, bu dəfə bolşeviklərin rəhbərlik etdiyi siyasi irtica Qərbi azərbaycanlıları İrəvandan, İrəvan ətrafından, Zəngəzurdan, Göyçədən və başqa regionlardan, azərbaycanlıların sıx yaşadıqları bölgələrdən silah gücünə çıxardı. Bizim ailə də bu deportasiyadan öz nəsibini aldı. Mənim doğulduğum Mığrı rayonunun böyük bir hissəsi Zəngilana, bir hissəsi isə Ordubada, Naxçıvanın digər bölgələrinə pənah aparıb. Azərbaycan kəndlərinin əhalisi, əsasən, Zəngilana sığınıblar. Bütün bu vəhşiliklər Andranikin, Nijdenin, Dronun başçılığı altında həyata keçirilirdi. Təsəvvür edin, Mığrı rayonunda bir nəfər belə azərbaycanlı qalmamışdı. 1918-ci ildən, Andranikin quldur dəstələri bütün Zəngəzur qəzası kimi, Mığrının da azərbaycanlı əhalisini qırdıqdan sonra kəndlər bir neçə il sahibsiz qaldı, ermənilər o kəndləri talan elədi, xarabalığa çevirdi. Bizim ailə uzun müddət Zəngilanda yaşayıb. Sovet hökuməti qurulandan bir müddət sonra yenidən öz yurd yerinə qayıdıblar. Amma o vaxt artıq bu bölgələrdə ermənilər məskunlaşmışdı, əhalinin etnik tərkibinin nisbətində kəskin dəyişikliklər baş verdi. Azərbaycanlıların sayı azaldıldı. Eləcə də 1918-ci ilin martında Bakıda Şaumyanın rəhbərliyi altında dəhşətli qətliamlar törədildi, azərbaycanlılara divan tutuldu. Şaumyanın başkəsənləri - Andranik də, Dro da, Nijde də Zəngəzurdan çıxmadılar. Əslində hakimiyyət onların əlində idi. Təkcə Bakıda deyil, Şamaxıda, Qubada, Lənkəranda və digər ərazilərdə erməni silahlı dəstələri xalqımıza qarşı misli görünməmiş soyqırımı törətdilər. Bu soyqırımı deportasiya siyasətinin növbəti mərhələsi 1948-1953-cü illərdə həyata keçirildi. Sovet hökumətinin qərarı ilə azərbaycanlılar Qərbi Azərbaycandan Kür-Araz ovalığına köçürüldü. Mən buna "könüllü" repressiya deyirəm. Yüz əlli mindən çox soydaşımız doğma torpaqlarından sürgün edildi. Guya bu ərazilərə xaricdən ermənilər gəlməliymiş. Amma mən sonralar Ermənistanı qarış-qarış gəzdim, 1948-ci ilədək azərbaycanlılar yaşamış bölgələrdə bir nəfər də olsun, xaricdən gəlmiş erməniyə rast gəlmədim. Hamısı yerli ermənilər idi. Onlar xaricdən gələn ermənilərə "axbar" deyirdilər, tək-tük bu "axbarlar" İrəvanın özündə, bir də Gümrüdə vardı. Amma azərbaycanlıların köçürüldüyü ərazilərin heç birində xaricdən gələnlər yox idi, hətta vaxtilə azərbaycanlıların yaşadığı bir çox ərazilər boş qalmışdı.

Bilirsiniz, mən gəncliyimdə Xruşşovu görəndən sonra stalinçi idim. Ondan sonra hakimiyyət başına gələn N. Xruşşov özünü rəhbər kimi deyil, səfeh kimi aparırdı. Mən bunu deməkdən çəkinmirəm. Onda rəhbərə xas olan xüsusiyyətlər yox idi. Amma Stalin bütün günahları ilə birlikdə (əlbəttə, o günahları bağışlamaq olmaz) İkinci Dünya müharibəsində qələbə çalmış bir ölkənin rəhbəri idi.

Bizim evimizdə ən qorxulu söz "köç" sözü idi. Rəhmətlik anam hər ilin sonunda deyərdi: "Allah, sənə şükür, bu il köçmədik". Mən bunu kitabımda da yazmışam. Yeri gəlmişkən, Bəxtiyar Vahabzadə deyirdi ki, Hidayəti ona görə çox istəyirəm ki, elə bil milli dərsləri ona hələ beşikdə ikən keçiblər. Bunu çox sonralar, onun ailəsindən də mənə dedilər. Onda artıq Bəxtiyar müəllim dünyasını dəyişmişdi. Doğrudan da, beləydi, mən hələ uşaq ikən, evimizdə bu söhbətlər gedirdi. Mən bu ruhda böyüdüm. 1948-ci ildə atam və qardaşım kəndimizdə ikimərtəbəli ev tikmişdilər, amma o evin ikinci mərtəbəsinin artırması 1953-54-cü illərdə tikildi. Buna da səbəb hər an köçürülmə vahiməsi idi. Səksəkə içində yaşayırdıq. O evin kirəmiti bir neçə ildən sonra vuruldu. Bütün bu ağrıları mən öz həyatımda yaşamışam.

Onu da deyim ki, 1948-1953-cü il deportasiyasından sonra müvəqqəti sakitlik hökm sürdü. Ta 1965-ci ilə qədər. 1965-ci ilin 24 aprelində Ermənistan hökuməti heç vaxt olmamış, uydurma "genosid"in 50 illiyi ilə bağlı Opera və Balet Teatrında dövlət səviyyəsində tədbir keçirərkən, ekstremistlər binaya hücum elədilər. Hökumət rəhbərlərini, MK bürö üzvlərini oradan qovdular. Salon onların əlinə keçdi. 3-4 gün ərzində şəhərdə qarışıqlıq oldu. Sonra isə formal olaraq bu aksiyanın qarşısı alındı. Nisbətən sakitlik yarandı. Bu hadisədən sonra artıq Ermənistan hökuməti səviyyəsində də, erməni millətçiləri arasında da bu uydurma genosid məsələsi səngimədi. Aqressiv, azğınlaşmış ekstremistlərTürkiyəyə, Naxçıvana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxışlar edirdilər. Həmin vaxtdan etibarən, Ermənistanda yenidən gizli və açıq formada belə çağırışlar səslənirdi. Bütün bu proseslər 88-ci ilə qədər davam etdi. Nəticədə 1988-1989-cu illərdə Qərbi azərbaycanlılara qarşı sonuncu deportasiya siyasəti həyata keçirildi.

Bir məsələni də heç unutmuram. Bilirsiniz ki, mən ulu öndərin hakimiyyəti illərində Milli Siyasət Məsələləri üzrə Dövlət müşaviri idim. Mən ona məşğul olduğum sahə üzrə məruzə edirdim. Həmişə deyirdim ki, milli siyasətlə məşğul olanların işi mina təmizləyənlərin işinə bənzəyir. Sonralar həmkarlarım mənim bu sözümü çox yerdə xatırlayırdılar ki, Hidayət belə deyib. Demək, 1997-ci il idi. Heydər Əlirza oğlu məni yanına çağırdı və dedi ki, bu il Stalinin qərarının 50 illiyidir. O, 1948-ci ildə Stalinin deportasiya ilə bağlı qərarını nəzərdə tuturdu. Sözün düzü, mən xəcalət hissi keçirdim. Dedim ki, Cənab Prezident, bunu mən sizə məruzə etməli idim. Bilirsiniz ki, ulu öndər fenomenal yaddaşa malik idi və bu tarixi də unutmamışdı. Ölkə rəhbərinin "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" 18 dekabr 1997-ci ildə imzaladığı fərmanın çox böyük əhəmiyyəti oldu. Sonra isə "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" 26 mart 1998-ci ildə fərman imzalandı. Bu fərmanların preambula hissəsi 8-9 səhifədir. Siz o fərmanlara baxın, görəcəksiniz ki, deportasiya və soyqırımı ilə bağlı bütün faktlar, hətta bizim tarixçilərimizin belə kitablarında yazılmayan hadisələr orda ətraflı şəkildə öz əksini tapıb. Demək istəyirəm ki, bu məsələyə ermənilərin Azərbaycana qarşı son iki yüz il ərzində elan olunmuş və elan olunmamış müharibəsi kontekstində yanaşmaq lazımdır. Bütün bunlar bədii ədəbiyyatımızda öz əksini tapmalıdır.

Mən həmişə inanmışam ki, biz, nə vaxtsa, həmin torpaqlara qayıdacağıq, hökmən qayıdacağıq! Vaxtilə "İrəvana 7 məktub" əsərimin sonluğunda belə yazmışdım: "Əminəm ki, bu əsrdə başqa bir gənc Hidayət Mığrıdan "Zəngəzur" qatarına minib Arazın qırağıyla, ulu Naxçıvanın tarixlərin keşməkeşlərində qarsalanmış torpağıyla İrəvana gedəcək və mənim kimi Bakıya dönməyəcək, ömrü boyu Qərbi Azərbaycanda yaşayıb-yaradacaqdır. Mən buna varlığım qədər inanıram!"

Artıq o zaman yetişib.

- Hidayət müəllim, Tanrı sizə və hər birimizə o günləri görməyi nəsib etsin!

- Çox sağ olun. Təşəkkür edirəm.

Söhbətləşdi:

Kənan HACI

Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 30 dekabr, № 51. - S. 8-9.