“Topxanadakı sükut”un əks-sədası

Təranə Turan Rəhimlinin eyniadlı hekayəsi üzərinə

Qaçılmaz, ağrılı həqiqətlərdən yazanlar dərdi-kədəri iliyinədək duyanlardır. Daim təfriqə, məkr toxumu səpən, türkə qənim kəsilən xain qonşunun xəncər tiyəsinin hələ paslanmayan vədəsi, vaxtlarıydı. Düşmənin işğal tankları yurd yerlərimizə uzanan yolları yağır eləmişdi. Xəyanətkar ermənilərin mənfur xisləti, iç üzü büsbütün açılmış, yırtılmışdı. Torpaqlarımızda törədilən vəhşiliklərə, qətl-qarətlərə dini-imanı olmayan dünya yamanca göz yumur, susurdu.

Qarabağımızın dilbər guşələrinin, saf havası can dərmanı olan büllur bulaqların, Cıdır düzünün, Topxana meşəsinin payızı çox tez gəlmişdi. Çiskin, duman-çən bu yerlərə, həm də tutqun ovqat, sıxıntılı əhval, iztirab gətirmişdi. Topxana meşəsi zülmlər, müsibətlər adlamışdı. Qəfil hücumlara məruz qalan köməksiz insanlar vəhşiləşmiş erməni yalquzaqlardan qurtulmaq üçün Topxanaya üz tutmuşdu. Sağ qalmaq ümidi öləziyənlər arasında bir gənc qadın da vardı. Altıaylıq körpəsini sinəsinə sıxıb, yağı gülləsinə tuş gəlməsin deyə, meşənin dərinliklərinə enən, ayağı ağacların kötüyünə ilişib tez-tez yıxılan-duran ananın halətini duymaq üçün tanınmış söz adamı Təranə Turan Rəhimlinin "Topxanadakı sükut" hekayəsini oxumağa dəyər.

Təranə xanım bədii düşüncə özünəməxsusluğu, yaradıcılıq aləminin zənginliyi, yüksək erudisiyası, fəhmi ilə ədəbi prosesdə fərqlənən qələm sahiblərindəndir. Həm poeziya, nəsr, publisistika və tərcüməçilik sahəsində uğurları, həm də ədəbiyyatşünaslıq üzrə araşdırmaları, tənqidçi icmalları, fundamental monoqrafiyaları onu ədəbiyyatımızı sərf-nəzər edən, fikir yetkinliyi ilə seçilən tədqiqatçılardan biri kimi tanıdıb.

Qələm adamlarının yazılarının bədii dəyərini çözələmək, ilk növbədə, tənqidçilərin işidir. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şair, nasir Təranə Turan Rəhimlinin elmi-ədəbi fəaliyyəti haqqında görkəmli söz adamları, alimlər - akademik Kamal Talıbzadə, Xalq şairi Hüseyn Arif, habelə sevilən, unudulmaz şairlərimiz - Nüsrət Kəsəmənli, Oqtay Rza, Akif Səməd, professorlar Himalay Qasımov, Abbas Hacıyev, Təyyar Salamoğlu, Əzizxan Tanrıverdi, eləcə də türk ədəbiyyatşünası Fəyyaz Sağlam, Oksford Universitetinin əməkdaşı, yazıçı-publisist və araşdırmaçı A.Nurmuhammed, banqladeşli şair R.Raşid və başqaları fikirlərini bildirmiş, müxtəlif mətbuat orqanlarında onun yaradıcılığına dair məqalələr dərc etdirmişlər. Tanınmış serb şairi Valentina Novkoviçin, yunan şairi və tərcüməçisi Eva Lianounun, ABŞ şairi və naşiri N.Shoovronun Təranə Turan Rəhimli ilə müsahibələri beynəlxalq ədəbi mətbuatda maraqla qarşılanmışdır. Təranə xanım ədəbiyyatımızda və elmimizdə bir çox uğurlara imza atıb. Onun "Böyük nəslin layiqli yadigarı" (2002), "Ədəbiyyat və tənqidin yaradıcılıq problemləri" (2009), "Dərdin pıçıltısı" (2007), "Sevgimden tanıyacaklar" (Türkiyə, İzmir, 2013), "Sana yazmadığım şiir" (Türkiyə, Ankara, 2013) və digər kitabları işıq üzü görüb. Qeyd etmək yerinə düşər ki, onun şeir və hekayələri 35 dilə tərcümə olunub və 47 ölkədə çap edilib. Elmi məqalələri isə Türkiyə, İran, İtaliya, Belçika, Latın Amerikası (Çili, Meksika), İspaniya, Albaniya, İngiltərə, Yunanıstan, Hindistan, Rusiya, Ukrayna, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və digər ölkələrdə nəşr olunub.

Müəllifin bədii yaradıcılığında Birinci Qarabağ müharibəsinin qəlblərə vurduğu yaralardan, yurd yerlərimizin itirilməsindən dolayı ruhumuzu saran göynərtidən, öz Vətənində qaçqına, məcburi köçkünə çevrilmiş toplumun əndişəli həyatından da bəhs olunur.

Alban şairi və tədqiqatçısı Mehmet Rremanın şair Təranə Turan Rəhimlinin poeziyası haqqında araşdırma yazısında oxuyuruq: "Təranə xanımın gözəl, poetik biçimli, məcazlarla, metaforalarla bədii təsiri daha da qüvvətləndirən misralarının sıralandığı bir şeirindən Azərbaycan xalqının tarixi haqqında çox mətləbləri öyrəndim. Bu şeirin ruhu mənə mənsub olduğum alban xalqının ağrı-acılı və eyni zamanda şərəfli tarixini xatırlatdı. Şair "Bağışlama, ay Vətən!" adlı şeirində taleyüklü məsələləri dilə gətirib:

Səni parça-parça bölüb itə, qurda atdılar,

Torpağını zaman-zaman namərd yada satdılar,

Naxələflər igidlərin kölgəsində yatdılar,

Biz də dinib-danışmadıq, bağışlama, ay Vətən!

Bu poetik nümunədə şair belə bir fikri vurğulayır ki, yağılar Azərbaycanı zaman-zaman parçalayıb, götürə bildikləri qədər qənimət torpaqlar mənimsəyiblər. İnsanlıq tarixində bunabənzər müdhiş hadisələr çox olub. O bölgü ki, yaraları bu gün də göynədir".

Axı, bu ədalətsizliyə kimsənin reaksiya verməməsinin özü elə haqsızlıqdır. Təbii ki, qara əməlləri gerçəkləşdirmək üçün çoxdan bünövrə hazırlanmışdı. Şeirdən aydın olur ki, düşmənlər bir millətin üstünə zülmət pərdəsi çəkdikləri, onu kədərə qərq etdikləri, sonsuz ağrı və əzaba məruz qoyduqları üçün, nəinki narahat olmayıblar, əksinə, heç vaxt ölüm kölgəsini əsirgəməyiblər, insanlara rəhm etməyiblər. Yağıların yolu təkrar-təkrar bu torpaqlardan düşüb. İşğallardan qorunmaq üçün əzəli torpaqlar uğrunda çox qurbanlar verilib, qanlar axıdılıb. Müəllifin fikrincə, ədalətin olmadığı bu susqun dünyada yırtıcı dişlərdən xilas olmaq üçün dua etmək, nəyəsə ümid bəsləmək yox, öz gücündən başqa heç nəyə etibar etməmək lazımdır. Bu güc nə qədər az olsa da, təmiz milli ruh və Vətən sevgisi ilə birləşəndə nəhəng görünər və əsas məqsədə çatar. Bu, tarixi ədalətsizliyin əleyhdarı olan şairin etirazı, xalqının çəkdiyi əziyyətlə razılaşmadığını göstərən poetik nümunədir.

Təranə xanımın, həm də maraqlı nəsr nümunələri var. O, "Şuşanın dağları", "Tüstü", "Topxanadakı sükut" hekayələrini Qarabağ savaşı mövzusunda qələmə alıb. Qarabağ ağrımızın dərinliklərinə vara bilib, uzun illər davam edən münaqişənin doğru-dürüst dərkinə zəmin hazırlayıb, adıçəkilən hekayələrdə 90-cı illərin gerçək mənzərəsini yaradıb; bütün məşəqqəti, acısı, hüznü, kədəriylə. Bu hekayələrin qəhrəmanları uzun illər işğal altında qalmış yurd yerlərimizin xiffəti ürəyindən daş kimi asılmış, elini-obasını, ailəsini sevən insanların bitkin ədəbi obrazlarıdır.

Əvvəldə adını çəkdiyim "Topxanadakı sükut" hekayəsi ilə bağlı mülahizələrimə yenidən qayıtmaq istəyirəm. Ürək titrədən bu nəsr nümunəsi müəllifin həzin, kövrək təhkiyəsi, üslubu, anlaşıqlı, rəvan dili ilə diqqəti çəkir. Hekayənin qəhrəmanı gənc ana Qarabağ savaşının qurbanlarındandır. Qanlı müharibə onun da taleyindən yan keçməyib. Ermənilər dinc sakinləri qəfil haqlayanda, bu qadının həyat yoldaşı gülləyə tuş gəlib əsir düşmüşdü. O isə körpəsini bağrına basıb gizləndiyi yerdən qaçaraq ümidlə baxdığı Topxanaya üz tutmuş, neçə-neçə müsibətin, qan-qadanın şahidi olan meşəyə pənah gətirmişdi.

Bu gərgin anlarda meşədə qarşılaşdığı həmkəndlilərinə sığınarkən, ona ünvanlanan nəsihətə əməl etməli olmuşdu: "Körpən ağlasa, hamımızı qıracaqlar." Ciyərparəsini elə kiritməliydi ki, ermənilər səs-küydən duyuq düşməsin. Hər dəfə qımıldananda bələyini çağanın üstünə örtüb onu yuxuya vermək istəyirdi. Dərin yuxuda olduğunu görəndə sevinirdi.

Meşənin qurtaracağına çatanda, elə bil onlara dünyanı bəxş etmişdilər. Çarəsiz insanların vurnuxduğu düzün ortasında helikopteri və onları ana dilimizdə səsləyən əsgəri görüncə, xilas yolunun tapıldığını düşünürdülər. Gənc ana helikopterdə yerini rahatlayıb, körpəsinin üzünə baxanda onun avazımış bənizini görmüş və bir an içində çaşıb qalmışdı. Çağanın üzündə həyat əlaməti yox idi. Hekayədə oxuyuruq: "Heç bir əzası tərpənmirdi. Körpə keçinmişdi. Ana düşməndən qorumaq üçün sinəsinə sıxdığı, səsi çıxmasın deyə, ağzını bərk-bərk qapadığı körpəsini bilmədən, öz əliylə qətl etmiş, o, havasızlıqdan boğulmuşdu. Helikopterdən tükürpədici qışqırıq səsi gəldi. Bu səsdən Topxana meşəsinin sükutu diksindi".

Müəllif doğma yurd yerini, ömür-gün yoldaşını və körpəsini itirmiş ananın yaşantılarını, başına gələnləri nəql etdiyi həyat həqiqətlərinin timsalında ön plana çəkib. Körpənin artıq nəfəs almadığını, keçindiyini bilən ananın iztirabları, sarsıntıları olduqca sirayətedici, təsirli əks etdirilib. "Əsgərlər uşağın cəsədini ananın qucağından götürəndə dərdli qadının, sanki dili tutulmuşdu, nə ağlayır, nə də dinib-danışırdı".

Yazıçı baş qəhrəmanının həyatının sonrakı dönəmindən söz açarkən, hadisələrə münasibətini fərqli prizmadan, baxış bucağından təqdim edib, üzüntülərini bədii lövhələrlə çatdırmağa nail olub. "Aradan xeyli vaxt ötsə də, Qarabağ savaşı hələ bitməsə də, cəbhə bölgəsində atəşkəs tez-tez pozulsa da, şəhidlər versək də, Bakıda sakitlikdir. Şəhərin küçələrində bir qadın hər səhər harasa tələsir. Sağ əli biləkdən kəsilmiş (əli çörək zavodunda dəzgahın altında qalıbmış), qara saçları erkən ağarmış dərdli bir qadın sübh çağı pay-piyada yola çıxır, amma axtardığı ünvana çata bilmir ki bilmir". Qaranlıq düşəndə kor-peşman evə - köçkünlərin sığındığı tələbə yataqxanasına dönür. Yazıçının sətirlər arasından duyulan narahatlığı başa düşüləndir. Əsər bu fikirlərlə bitir: "Ağlını itirmiş, hamının halına acıdığı bu qadın, bəlkə də ömrünün sonunadək müharibənin əlindən aldığı sevgisi, doğmaları, yeganə ümidi və son pənahı olan körpəsi, gəncliyi, gözəlliyi, bəxtəvərliyi üçün hər gün beləcə yola çıxacaqdı... Amma itirdiyi səadət geri dönməyəcəkdi. Çox uzaqlarda qalan Topxana meşəsinin dərin sükutu, bəlkə əsrlərlə bu qadının ölən dünyasına yas saxlayacaqdı".

Bəllidir ki, Qarabağ savaşı ədəbiyyatımızda qələm adamlarının ürək ağrısı ilə yazdığı mövzulardandır. Bu əsərlərdə müəlliflərin, həm də böyük Qələbəmizə olan ümidləri də öz əksini tapıb. Adıçəkilən hekayə də Təranə Turan Rəhimlinin Qarabağ dərdimizlə bağlı naləsi, çağırışıydı. Şükürlər olsun ki, intizarla gözlədiyimiz böyük Zəfər günümüzə qovuşduq! İndi ədəbi cameəmizi təmsil edən yazarlarımız oxucularını böyük Zəfərimizdən bəhs edən qələm nümunələri ilə sevindirirlər.

Zemfira Məhərrəmli

Ədəbiyya qəzeti. - 2023. - 23 dekabr, № 50. - S. 20.