Unudulmuş sözlərdə qara düşmüş durnalar, yaxud Əhməd Oğuz anı

Dünyasını dəyişən adama ağı demək, təəssüf eləmək, ağlamaq - asandır, təəssüf edir, ağlayır sonra unudursan, yəni hər şey şüuraltında, bir küncdə yığışıb qalır, dünyadan köçən dostun zamanla damcı-damcı səndən uzaqlaşır, bu dünyada yaşamağın ən dəhşətli göynərtisi unutmaqdır. Ona görə də bu hisslərdən vaz keçib dünyamızı tərk edən insanın qoyub getdiklərini anmaq daha gözəldir, gözəlliksə nə solur, nə unudulur, həmişə, ancaq məhz Allahın səni yada saldığı məqamda o insan düz qarşında durur, "salam", deyirsən, səni verənə şükür...

Əhməd Oğuz şeir üçün, daha doğrusu, çap üçün, kitab üçün dəli-divanə deyildi, o, ayrı bir adam idi, havaxtsa bizə belə bir nəfəs, məhz onun işlətdiyi sözlər lazımdı, o da gəldi və getdi, duman kimi, səhər mehi kimi, səsindəki mənim hələ də sonadək anlamadığım bir şey vardı, mistik, - bəlkə, hər kəsdə var bu, səndən, özündən xəbərsiz səsindəki o nəsnə başına gələcəkləri deyər, bəzi şeylər heç zaman açılmır.

Yazılması üçün bir məqam gəlməlidir - həyatının dibinə enib orda görə biləcəklərin haqqında yazmalısan, bizdə avtobioqrafiya janrı demək olar ki, inkişaf eləməyib, olanda, üzə çıxanda hamı təəccüb edir, təəccübdən çox, dodaq büzür: belə şeyləri yazarlarmı? Mark Tvenin bu janrla bağlı bir fikri var, deyir, yazanda bunu kiminsə oxuyacağını unut, bütün qəlbini boşalt, heç nədən çəkinmə, - bunu eləyə bilmək asandırmı? Yox, asan deyil, bizdə yazı-pozu adamları ya bu məqama yetişmir, ya da ondan vaz keçirlər və nələri itirdiklərinin fərqinə varmırlar. Bəzi şeyləri dilləndirməmək, yazmamaq insanı bir çənbərin içinə salır, orda vaxtsız-vədəsiz qocalır, xəstələnir və dünyadan köçürsən, çəkdiyin ah getdiyin yerdə qalır, sonra kimsə gəlir onun üstündən keçəndə ayağı büdrəyir, yazdıqlarımız nə varsa bizi tam bildirmir, tam, olduğu kimi ifadə etmir, yazıdan qaçmaq cəzasız qalmır. Bütün bunlardan qurtula bilmək üçün özünə heç kəsin tanımadığı bir məkan seçməlisən, insanları, taleləri ordan müşahidə edib, həyatını yazmalısan. Daha doğrusu, hamının bildiyi həyatını tam fərqli biçimdə yaratmalısan. Bunu bizdə, məsələn, Ənvər Məmmədxanlı eləyə bilərdi, eləsəydi bəlli olan bütün mətnlərini kölgədə qoya bilərdi, bəli, yazıçının öz həyatını yazmaq ehtirası başqa bir məqamdır. Bunları niyə dedim? Axı Əhməd Oğuz çox az yazdı, cəmi bir kitabı nəşr edildi, amma bəlkə hesab edirdi ki, bütün hiss-həyəcanını yazdığı mətnlərə hopdurmuşdu, ordan o yana getmək istəmirdi? Bəlkə hesab edirdi ki, öz həyatını yazmağa da bir elə ehtiyac qalmır, nə varsa qələmə alıb, nə varsa keçib gedib? Amma heç nə getməmişdi, hər şey təzə başlayırdı, Əhməd özü getmişdi. Dünyada onlarca şair var, Əhməd kimi, dərdini yazır, bitib-tükənməyən, dibi görünməyən dərdini və onun son nöqtəsinə çatdıqda artıq yuxarıda vurğuladığımız məqam özü gəlir - özgələşirsən, həyatını tam başqa şəkildə yaradırsan. Buna ömür gərək və dözmək, duruş gətirmək gərək. Bu sakitcə deyilən, az qala pıçıltı ladında bilinən misralarda kədərsə diridi:

...Gecikmiş mənim kimi - durnalar qara düşmüş,

Köçüb getmiş elləri -

kim bilir hara düşmüş.

Dərdi mənim çiynimə,

üzü dağlara düşmüş -

Quş uçmaz, karvan keçməz bu yolları neynirəm.

Yenə orada:

...Sıra-salxım buz bağlamış pəncərə önündəyəm,

ayağının ucuna qalxmış məzar daşları -

nə getməyi bəllidi, nə gəlməyi yolların...

Acı yelindən bəlli -

Bu yurd mənim yurdumdu,

Bu kənd mənim kəndimdi...

Bu şeir həm də Vətən haqqında yazılan səs-küylü şeirlərin yanında boynu bükük bənövşə misalıdır.

Əhmədi aspirantura dövründən tanıyırdım, şeirlərini Aydın Uluxanlının "Söz" qəzetindən oxumuşdum, daha sonra kitabı çıxdı, daha sonra ara-sıra nələrsə yazdı. Bu şeirlər haçansa yazılan yox, əksinə ona qədər yazılanların nəticəsi, bütün poetik vasitələrin bir anlığa nəfəs dərib dayanması, yaddan çıxması, bir ömür boyunca gözlənilən anın - məqamın tutulmasıdır. Əhməd həmin anı tutmaq və şeirə köçürmək üçün gəlmişdi, necə ki hər kəs bu dünyaya bir şeyə görə gəlir...

Bizim poeziyada, xüsusən indilərdə yazılan nümunələrdə bir müşahidə gözə alınmalıdır: poetik mətndə müqayisə, obraz, metafora... sırası sıxlaşdıqca şeir sanki kliniki ölüm keçirir, gedib-gələn nəfəs birdən dayanır və sonda məlum olur ki, bu cür ağır zəhmətin mənası əvvəlcədən tutulan havanın boğulması, sıxılıb aradan qaldırılması üçünmüş. (Bir ayrıntı: - Platon deyəndə ki, şairləri şəhərdən qovmaq lazımdır, bunu nəzərdə tuturdu ki, onlar artıq "sənətkar" deyillər, yəni nəzərdə tutulan dərəcədə filosof deyillər, həm də kifayət qədər atlet deyillər.) Məsələ heç də bu obraz, müqayisə və metafora sırasının varlığında deyildir, problem şeirin düzgün qurulmamasında, necə deyərlər, memarlıq yönündə skeleti məlum olan bir tikilini müdhiş bir səhv ucundan uçurub-dağıtmaqla bağlıdır. Və... bu hələ harasıdır, qafiyələri bir-birinin içinə girən, nəfəsi, havanı qıdıqlayan ... şeirlər daha çox sevilir, daha çox əzbərlənir və böyük bir ərazidə at oynadır. Ancaq bu dünyada əzbərdən o yana olan mətləblər, daha doğrusu, poetik niyyət də mövcuddur. Ən gözəl, qənirsiz şeir, poeziya ünvanına maksimum, ideal şəkildə yaxınlaşan poetik nümunədə bütün müqayisələr, ərazidə, havada-suda süzən qafiyələr olsa da olmamış kimi görünür, sən ancaq qəribə, yaxud belə deyək, sirri-xuda bir auranın havasını hiss edirsən, bütün gücünü bir nöqtəyə toplayıb o havanı anlamaq, hansı əsrdən, keçmişin hansı dərinliyindən süzülüb gəldiyini kəsdirmək istəyirsən, ancaq məsələnin bütün qəlizliyi bundadır ki, bu cəhdlər şeirin o mistik havasının içində əriyib yoxa çıxır. Bu mətndə Əhməd yalnız Allahın bildiyi həmin anın şeirini yazdı, əbədiyyətə dönəcək anın. Aşağıdakı şeir həm də onun özünə yazılmışdı.

...Azan səsi vardı, şəhər yoxuydu,

Solğun üzün solğunluqdan toxuydu.

Gümüşüdü plaşın, ya ağıydı? -

Dan yeritək oturmuşdu əynində.

Yellənirdi ətəyin - sol gedirdi,

Bir cüt ayaq, bir cüt də qol gedirdi,

Sən getmirdin - yol özü yol gedirdi

Allah bilir nə tutmuşdun beynində...

Bu məqamı aydınlaşdırmaq üçün həmişə sitat kimi gətirdiyim bir fikri burda da təkrarlamaq istəyirəm: "...Artıq meydandan çıxmış formalarla hələ məlum olmayan formalar arasında ortaq bir mövqe tutmaqla dil, yazıçının dili zəmindən, əsasdan, söykənəcəkdən çox, son həddi əks etdirir; bu elə bir həndəsi sərhəddir ki, bundan kənarda onlar heç nə deyə bilməzlər. Beləliklə, dil ədəbiyyatın məhz bu göstərilən tərəfində qərar tutur, üslub isə onun tam əks istiqamətində məskunlaşır: xüsusi obrazlılıq, ifadə manerası, yazıçının sözlüyü - bütün bunlar onun ustalığının avtomatik üsullarına çevrilərək onun indisi və keçmişi ilə şərtlənir". Sən unutsan da dil səni unutmur, adıkeçən prosesdə o unudulan, yaddaşlardan silinən sözlər havanın ayaq səsləriylə gəlir və hava yaradır, artıq unutduğun - köhnə formaları yaradan sözlərin havası qavradığın, yaddaşına hopan nəsnələrə də bir mistik don biçir. Ona görə də bu tipli mətnlərdə anlamaqla/anlamamaq bir hecada qərar tutur, köhnədən unutduğun nəsnələr yeni formaları da dəyişdirir, onlara qarışır, onların bətnində hava, duman, yağış, yasəmən ətri kimi qalır. Bunu duyur, bilir, ancaq sözə sığdırıb deyə bilmirsən.

Bir mavi yasəmən kolu

pəncərəmə uzananda,

qapını bağlayıb, tək qalıb

ağlamaqdan utananda

Tanrı bil o yasəmən çiçəyini,

gözlərinin yaşını sil.

Unut hər şeyi

o yasəmən gülünü qoxla -

ətinlə, sümüyünlə, qanınla,

ruhunla, canınla qoxla.

Yum gözlərini - görərsən göylərdəsən,

yasəmən qoxulu göylərdə...

İndi yuxarıdakı şeirə qayıdaq, Vaqif Bayatlıya həsr edilən mətnə. Doğrudan, yuxarıda söylədiyimiz kimi mətndə intonasiya sakitdir, ancaq bu sakitlik Əhmədin bəlkə bütün şeirlərində olduğu kimi qəhərini içinə çəkmiş, susmağı danışmaqdan üstün tutan bir adamın lallığıdır. Hər bir misra əsrlər boyu, eyni zamanda bir anın içində talan edilmiş, viranə qalmış yeri, məkanı nişan verir: Azan səsi vardı, şəhər yoxuydu. Bu intervalda daxili güc, həmin o qəhərin içə çəkilməsiylə hər yer, məkanın bütün əsas koordinatları aydınca görünür və qəribədir, Əhmədin bu tipli misralarında zamanın sıxılması hesabına məkan aydınlaşan kimi torpağın üzərində ilk qarı, onun təmizliyini, qorxulu, insanın ömrünü biçən nağılların yarandığı, gəzib-dolaşdığı dağların ardını görürsən: solğun üzün solğunluqdan toxuydu... Sonra: gümüşüydü plaşın, ya ağıydı, dan yeritək oturmuşdu əynində, - daha bir aydınlaşan mənzərə: burdan başqa bir şairin şeirinə keçid edilir - assosiativ, həm də dilin gizli sözlərinin (bayaq dediyimiz kimi, artıq qədimlərdə qalan, sənin yaddaşından silinmiş sözlər...) körpü saldığı mətn. Bir yamacın döşünə uzanıb göylərə baxırsan, hər gecə yuxularına girən nəsnəni orda o qədər axtarırsan ki, birdən aydınlaşmış kimi olar və sən yer boyda olarsan, üfüqlər çəkilər... Əhmədin bu mətndə sitat verdiyimiz axırıncı şeirində də var bu: Yum gözlərini - görərsən göylərdəsən // Yasəmən qoxulu göylərdə... Bizim dildə yazılan mətnlərdə həmin keçidi gerçəkləşdirən indi işlətdiyimiz sözlər deyil, əksinə, məhz haçansa yaddan çıxardığımız, hər dəfə mətnlərin qapısına gələn, qəhərini içinə çəkmiş sözlərdir:

Gözlərimi bağlasalar belə

tanıyıb taparam səni

qırx qız içindən,

ayağının səsindən,

əllərinin təmasından,

nəfəsindən, nəfəsindən

tanıyaram səni.

Bir kor evinin daş-divarıtək,

Qapısının cəftəsitək

Tanışsan əllərimə...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 30 dekabr, № 51. - S. 30