Mirzə Fətəli Axundzadənin məktubları

Üçüncü yazı

"Mövhumat bəşər nəslinin ən dəhşətli düşmənidir"

M.Volter

M.F.Axundzadənin məktublarında yer alan iki böyük problemdən biri Yeni əlifba layihəsi uğrunda mübarizə idisə, ikinci əsas problem "Kəmalüddövlə məktubları" fəlsəfi traktatının nəşri idi. O yeni əlifba layihəsini həyata keçirmək uğrunda ömrünün axırına qədər mübarizə aparıb, "Kəmalüddövlə məktubları"nın nəşri (və yayılması!) uğrunda isə 15 il çalışıb. Cəlaləddin Mirzəyə 1871-ci il mayın 20-də yazdığı məktubda deyilir. "Allah 1280 ildən sonra halınıza rəhm edib iltifat göstərmiş Fətəli şah Qacarın oğlu Cəlaləddin və Ovrənk - Zibi Bərlasın oğlu Kəmalüddövləyə ilham vermişdir ki, bütün hicri tarix boyunca qaranlıq pərdə dalında gizlənən həqiqət sirlərini kəşf edib meydana qoysunlar...

Lakin Kəmalüddövlənin əsərinin yolu hələ bağlıdır. Çünki Kəmalüddövlənin özü də gizlənir və guşənişindir... Kəmalüddövlənin əsərləri çap edildikdən sonra onların üzünə səadət və xoşbəxtlik nəsimi əsəcəkdir və hər yerdə olurlarsa-olsunlar, əziz və hörmətli sayılacaqlar" (s.162). M.F.Axundzadə bu zaman müasirlərinin (mollaların) ona hücumlar edəcəyindən ehtiyat edirdi. 1874-cü il tarixli bir məktubunda yazırdı: "Ancaq olmaya-olmaya, mənim tərcümeyi-halımı, yəni bioqrafiyamı fars dilində çap edəsiniz və olmaya-olmaya, farsca işarə edəsiniz ki, bu əsəri ("Kəmalüddövlə məktubları"nı!) Axundzadə yazmışdır: çünki mənim xalqım hələ fikir azadlığına malik deyildir" (s.233). "Doğrusu, mən bu zəmanənin adamı olmağımdan utanıram" (s.312). Fəzilət məlum, M.F.Axundzadəni islam dinini tənqid və ifşa etməkdə suçlayırdılar. Hətta sovet dönəmində bəzi alimlərimiz onu ateist kimi qələmə verirdilər. Milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabiyə 15 fevral 1877-ci il tarixli məktubunda belə sətirlər yer alır: "Bu məktubda dini - islama toxunan əsla söz yoxdur. Hər kəs desə var, anlamır. Qoy bizim millətimiz də bir az gözü açılıb fanatiklikdən çıxsın, patriot olsun, onda hər nə etsən, baş tutar" (s.262).

M.F.Axundzadə dini yox, fanatizmi, cəhaləti, xurafatı tənqid edirdi. Əsəri çap edənə 1872-ci ilin 6 dekabrında göndərdiyi bir məktubunda yazırdı: "Əsərin orijinalında mənim adım çəkilməməlidir. Çünki mən hələ məqsədimi başa düşməyən öz həmdinlərimin mənə qarşı ədavətindən xətircəm deyiləm" (s.215).

"Kəmalüddövlə məktubları" M.F.Axundzadənin şah əsəri idi, onun ədəbi-tarixi və ictimai məqsədi bu əsərdə ifadə olunmuşdu. Və təbii ki, "baltanı kökündən vuran" bir əsər özünə belə çətinliklə yol açmalı idi.

Bu əsərə görə, habelə ərəb əlifbasını islah etmək və dəyişdirmək istədiyi üçün bəzi vəzifə sahibləri onu "din və dövlətin düşməni" adlandırırdı. "Müasirlərimin qanacaqsızlığından təngə gəlmiş və taqətdən düşmüşəm" (s.213), - deyə Əli xana yazırdı.

M.F.Axundzadənin məktubları onun özünün bir şəxsiyyət kimi kimliyini, mühitini, zəmanəsinin tarixi mənasını dərk etmək üçün ən doğru, obyektiv sənədlər idi. Bunu hamıdan yaxşı Mirzə Fətəli özü dərk edirdi. Ümumən, məktublar göstərir ki, o (Rusiyaya aldansa da) çox yaxşı dərk edirdi. O özünün qiymətini bilən, məqsədyönlü və inadkar bir şəxsiyyət idi.

"Qardaşımız" - deyə müraciət etdiyimiz erməni Mirzə Melkum xana etibar (!) edərək, 8 iyun 1871-ci il tarixli məktubunda yazırdı: "Mənim bütün məktublarımı əvvəldən axıra qədər xüsusi bir dəftərə köçürüb saxlayın ki, biz öldükdən sonra gələcək nəsillər üçün tarixi və əntiqə sənədlər olacaqdır" (s.180). Ümumən, M.F.Axundovda gələcək nəsillərə (və rus dövlətinə!) böyük inam var idi. Fəqət, təəssüf ki, bu inam özünü doğrultmadı.

Bəs nə idi "Kəmalüddövlə məktubları"nın həqiqi elmi-nəzəri və fəlsəfi qayəsi? Burada məktublar publisistik məna daşımırdı. Mirzə Fətəli qaragüruhdan, fanatiklərdən, dövrünün vəzifə sahiblərinin iftirasından yayınmaq üçün əsərini məktub adlandırmışdı. Bu əsər dörd məktubdan ibarətdir: Hindistan şahzadəsi, Kəmalüddövlənin İran şahzadəsi Cəlalüddövləyə üç məktubu və İran şahzadəsi Cəlalüddövlənin Hindistan şahzadəsi Kəmalüddövləyə bir cavab məktubu (Axundov M.F. Əsərləri, üç cilddə, II c. Bakı, Az. SSR.EA nəşriyyatı, 1961, səh. 1-151. Qeyd. Sitatlar bu nəşrdən verilir!). Məktublarla bağlı iki akademikin - Feyzulla Qasımzadənin və Firudin Köçərlinin fikirlərini qeyd edək.

Akademik Feyzulla Qasımzadə yazıb: "Axundov Azərbaycanda və bütün Yaxın Şərq ölkələrində materialist fəlsəfəni sistemləşdirən və yüksəklərə qaldıran, onu elmi təbiətşünaslıqla əlaqələndirməyə və xalqın azadlıq hərəkatı ilə bağlamağa çalışan, materialist dünyagörüşünü qabaqcıl ictimai-siyasi baxışlarla, mütərəqqi ideyalarla vəhdətdə təbliğ edən filosof, islam ideologiyası, bütün dini mövhumat və cəhalətə qarşı yorulmadan və amansız mübarizə aparan ateist olmuşdur" (Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, "Maarif" nəşr. 1966, s.323).

M.F.Axundzadənin bu yazıda göstərilən cildinə yazdığı "M.F.Axundovun ictimai-siyasi və fəlsəfi görüşləri" adlı geniş müqəddimədə akademik F.Köçərli belə zikr edir: "Azərbaycan gerçəkliyinin irəli sürdüyü tələb və vəzifələrə bilavasitə uyğun olaraq ictimai fikirdə materialist fəlsəfə və estetika, mübariz ateizm, demokratik maarifçilik, hətta inqilabi demokratizmə qədər yüksələn siyasi və sosioloji baxışlar mühüm yer tutmağa başlayırdı" (sov).

Hər iki misalda M.F.Axundzadə materialist filosof, mübariz ateist, demokratik maarifçi, "hətta inqilabi demokratizm"in nümayəndəsi kimi təqdim olunub. Bütün sadalananlar indi öz əhəmiyyətini itirib, tarixin arxivinə göndərilib...

Bunlar totalitar sovet ideologiyasının basqısı altında yaşayıb fəaliyyət göstərən elm funksionerlərinin mülahizələridir.

"Kəmalüddövlə məktubları" əsərini akademik Məmməd Cəfər 1943-cü ildən tamamladığı "Mirzə Fətəlinin ədəbi-tənqidi görüşləri" əsərində nisbətən (o dövrün) qiymətləndirmişdir: "Azərbaycanın və Yaxın Şərqin əsrlərdən bəri əql ilə etiqad arasında tərəddüdə qalan fəlsəfi fikri ilk dəfə qüvvətlə hərəkətə gətirən və ona tamamilə yeni bir istiqamət verən M.F.Axundov olmuşdur.

Şərqdəki müstəmləkə siyasətini, ingilislərin hindlilər üstündəki zülmünü kəskin tənqid etməyə qədər yüksəlmişdir. "Kəmalüddövlə məktubları" islam Şərqini öyrənmək üçün çox zəngin bir kitabdır. Mirzə Fətəli Şərqi yalnız izah etməmiş, Şərq irticası ilə ardıcıl mübarizə aparmışdır. İrana qayıtdıqdan sonra Kəmalüddövləyə elə gəlir ki, qaranlıq bir dünyaya qədəm qoyur" (Məmməd Cəfər. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə, I cild. Bakı, Azərnəşr. 1973, s.131,132,133).

M.F.Axundzadə müasirlərini çox yaxşı tanıyırdı: "Adamların damarlarına isti qan dağıtmaq və onları hərəkətə gətirmək lazımdır" (M.F.Axundzadə).

Mənim ustadım, AMEA-nın müxbir üzvü, böyük mütəfəkkir Yaşar Qarayev "Realizm: sənət və həqiqət" (1980) monoqrafiyasında yazır ki, XX əsrdə ən əsas problem şüur yoxsulluğu problemi idi. Cəlil Məmmədquluzadə "Danabaş kəndinin əhvalatları" əsərində Məmmədhəsən əminin itmiş eşşəyini yox, Məmmədhəsən əminin içərisində itmiş şəxsiyyəti, vətəndaşı axtarırdı.

M.F.Axundzadə Yaşar Qarayevdən bir əsr əvvəl - 1874-cü ildə elə həmin fikri belə yazırdı: "Mənim xalqım hələ fikir azadlığına malik deyildir" (III c.s.233).

M.F.Axundovu bədxahları (qaragüruh!) xalqı üsyana hazırlamaqda suçlayanda o, qəzəb və istehza ilə yazıb: "Olmaya, belə zənn edirsiniz ki, mən doğrudan da, bu fikirdəyəm ki, xalq üsyan edəcək və qavğa düzəldəcəkdir. Kül belə millətin başına. Bu əsrdə millətdə o hal qalmamışdır ki, əlifbanın dəyişdirilməsi üstündə müharibəyə qalxmış olsun" (III c. s.190). M.F.Axundzadəni xalqın öz haqqını tələb etməməsi, hüquqlarını bilməməsi düşündürürdü...

M.F.Axundzadə əlifba islahatı apararkən, əvvəlcə, əsas vəzifə olaraq nöqtələri atır. Quran kufi əlifbası ilə yazılmışdı. "Müqtədir Billahi, Vəziri İbn Müqlə (hicri 316) kufi əlifbasını nəsx çevirir və nöqtələri icad edir. O üç dəfə həbs və sürgün olunmuş son dəfə Əbubəkr Məhəmməd bin-Raiqin əmri ilə həbsə alınıb sağ əli kəsilir" (Bax: M.F.Axundov əsərləri üç cilddə, III c. 1961, s.367).

M.F.Axundzadə Ağa Mirzə Məhəmmədrəfi sədrül-üləmaya 7 mart 1874-cü il tarixli məktubunda yazır: "İbn - Müqlə kufə xəttini nəsxə çevirdi və onda nöqtələri icad etdi, bizi bu qədər böyük əzaba saldı. Çox yaxşı oldu ki, ondan elə bir günah baş verdi ki, xəlifə onun əlini kəsdirdi" (Əsərləri, 1988-ci il nəşri III c. s.236).

Bir daha qeyd edirik: maarifçi filosof M.F.Axundzadənin şah əsəri məhz məktub formasında yazdığı "Kəmalüddövlə məktubları" idi. Bu məktublarda o Hindistan və İran şahzadələrinin dili ilə cəhaləti, xurafatı, fanatizmi, mövhumatı - Şərqi geridə qoyan hər şeyi əsaslı şəkildə tənqid edirdi.

Kəmalüddövlə elə ilk sətirlərdən Avropadan İrana qayıtmağından peşmançılığını bəyan edir: "Ey mənim dostum Cəlalüddövlə, axır sənin sözünə baxdım, ingilis və firəng, Dünya səfərindən sonra İran torpağına səfər etdim. Amma peşman olmuşam, kaş gəlməyəydim, kaş bu vilayətin əhlini ki, mənim ilə həmməzhəbdirlər (!) görməyəydim... Ciyərim kabab oldu" (s.9). Bu peşmançılığın səbəbi nə idi?

M.F.Axundzadə İranın şöhrətli şəxsiyyətlərini Kəyyümərsi, Cəmşidi Nüşirəvanı, Pərvizi dilə gətirir və İranın indiki vəziyyəti ilə müqayisə edir. "Heyif sənə, ey İran, hanı bu dövlət (Sasaniləri nəzərdə tutur - N.Ş.) hanı bu şövkət, hanı bu səadət? Ac, çılpaq ərəblər səni min iki yüz həştad ildir bədbəxt etdilər. Sənin torpağın xarabdır və əhalin nadandır" (s.12).

M.F.Axundzadə (Kəmalüddövlə!) cahiliyyə dövründən çıxmış səhra ərəbini - bədəvi ərəbi nəzərdə tutur. Cahiliyyə dövrünün vəhşi ərəbini cəhalətdən xilas etmək üçün Hz.Məhəmməd gözəl bir din yaratdı. Quran əslində mənəviyyat ensiklopediyası idi. Və ərəblər zor gücü ilə onu bütün dünyaya yaydılar. Halbuki qədim türk sivilizasiyasının şah əsəri Zərdüştün "Avesta" əsəri idi. Zərdüştlük təbiət dini idi, orada cəhalətə, xurafata yer yox idi, bunu dünya şöhrətli Novruz mərasimi bu gün də əyani şəkildə sübut edir. Sənin xalqın... "belə bilir padşahlıq ibadətdir, yaxşı libas geyinmədən, yaxşı xörək yeməkdən... və axmaq şairlərin onu uşaq aldanmaları ilə tərifləməsindən sivilizasiya cahandan bixəbərdir və azadiyyətdən məhrumdur və padşahlığı despotdur və despot zülmünün təsiri ilə üləma fanatizminin zarü sənin zəif və nadanlığına səbəb olub" (s.12 və 14).

Bu yerdə Mirzə Fətəli "sivlizasion" və "despot", "proqres", "fanatizm" sözlərini şərh edir, yazır ki, "şah bu cür axmaq yaltaqlardan şadlanır və yalançıya ənam verir" (s.15). XX əsrin filosof şairi Ələkbər Salahzadə belə suallar verib:

Yaltaqlığın kökü varmı?

Yaltaqlığın layı varmı?

Daş-qaşında, tunc qatında

Görən, yaltaq tapılarmı?

Nadanlığın, cəhalətin, dini fanatizmin mövcud olduğu hər bir cəmiyyətdə yaltaqlıq işə keçir və mükafat alır. M.F.Axundzadə orta əsrlərin məşhur filosofu, Şərq sosiologiya elminin banisi Əbdürrəhman ibn Xəlduna istinadən ərəbləri vəhşi, işğalçı və qarətçi adlandırır.

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ

Əməkdar elm xadimi, professor

Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 30 dekabr, № 52. - S. 7.