Yaradıcılıq və maarifçiliyin vəhdəti:

professor Akif İmanlı

75 il əvvəl dekabrın sonu, yeni ilin başlanğıcı ərəfəsində Naxçıvanın qədim məskənlərindən birində Axurada müəllim ailəsində dünyaya göz açan Akif İmanlı atadan qalma peşə varisliyini, adının və soyadının semantikasını ömrü boyu fəaliyyətində nümayiş etdirən bir ziyalı kimi tanınmaqdadır. Akif adı təmizqanlı, öz işində səbatlı, ibadət edən mənasını bildirir. Akif müəllimin müqəddəs ibadəti millətə, xalqa xidmət etmək, dolaşıq, qaranlıq fikirləri, sözləri təmizə, aydınlığa qovuşdurmaqdır və tutduğu yolda səbatlıdır; bu, onun imanı və amalıdır. Onu ilk dəfə auditoriyada tanımışam - Naxçıvan Dövlət Universitetində Pedaqogika tarixi müəllimim kimi. İndi birgə çalışdığımız kollektivdə yenə də müəllimimdir!

Akif müəllimin yaradıcılığı çoxşaxəlidir - pedaqoq, dilçi, ədəbiyyatşünas alim, yazıçı, publisist. Maarifçilərin həyat fəaliyyətinə nəzər salsaq, hamısının çoxyönlü yardıcılıqla məşğul olduqlarını görərik. Onların üz tutduğu auditoriya bir qurup, təbəqə deyil, bütöv xalqdır; cəmiyyətin işıqlanması, aydınlanması əsas missiyaları olduğuna görə yaradıcılıq sahələrini mümkün olduğu qədər genişləndirir, fərqli istiqamətlərdən xalqla ünsiyyətdə olur və öz ziyalılıq missiyalarında ardıcıllıq nümayiş etdirirlər. Akif müəllim istər elmi, istər bədii yaradıcılığında, istərsə də cəmiyyətdə insanlarla ünsiyyətində hər zaman əsil ziyalı, maarifçi kimi davranır. İnsanlara öz vətənlərini, milli kimliyini, insanlığını tanıtmaq onun həm elmi, həm də sosial fəaliyyətinin məğzini, mahiyyətini təşkil edir.

1971-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Naxçıvan filialının Azərbaycan dili və ədəbiyyat ixtisası üzrə məzunu olan Akif İmanlı əmək fəaliyyətinə Şərur rayonunun Şəhriyar kənd məktəbində başlamışdır. 1977-ci ildən Naxçıvan DPİ-də, daha sonralar Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunda elmi-pedaqoji fəaliyyətlə (müəllim və prorektor) məşğul olmuş və hal-hazırda Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda baş elmi işçidir. 1988-ci ildə pedaqogika üzrə fəlsəfə, 2010-cu ildə isə filologiya elmləri doktorluğu dissertasiyalarını müdafiə etmişdir. 2012-cı ilin iyul ayından müsabiqə yolu ilə seçilərək Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun "Dillər və ədəbiyyat" kafedrasında professor vəzifəsində çalışan Akif İmanlı 2015-ci ildə AAK-ın qərarı ilə rəsmən professor elmi adını almışdır. Naxçıvan MR "Əməkdar müəllimi"dir. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin "Qabaqcıl təhsil işçisi" döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. 25 kitabın, 200-dən yuxarı elmi məqalənin müəllifidir.

Akif İmanlının tədqiqatları və hazırladığı tədris vəsaitləri müasir elmi-tədris problemlərinin aktual məsələlərinə həsr olunmuşdur. Onun onomastika üzrə apardığı araşdırmalar elmi səviyyəsi və orijinallığı ilə seçilir. Bu əsərlərdə müsbət məziyyət kimi alimin həm də vətəndaşlıq məsuliyyəti, milli ruhu diqqəti cəlb edir. Tədqiqatlarında üzə çıxarıb təqdim etdiyi nəticələrlə istedadlı və yüksək elmi hazırlıqlı mütəxəssis, onomastika və toponimlərin professional tədqiqatçısı kimi tanınmaqdadır. Yüksək pedaqoji səriştə ilə dilçiliyə, ədəbiyyata aid elmi araşdırmalarını tədrislə əlaqələndirmişdir. Onun monoqrafiyalarında, məqalələrində, bədii yaradıcılığında belə pedaqoji ustalığı, elmi qənaətlərini öyrətmə, tətbiq etmə səriştəsi açıq hiss olunur.

Akif müəllimin bir alim kimi əsas yaradıcılıq istiqamətini oykonimlərin linqivistik xüsusiyyətləri təşkil edir. Oykonimlərin həm coğrafi, həm də mətn semantikasını araşdırmaq Akif müəllimin filoloji tədqiqatlarının sahəsini genişləndirir və o, linqivopoetika mütəxəssisi kimi də tanınır. Hansı istiqamətə müraciət etməsinə baxmayaraq hər zaman alim obyektivliyini qoruyub saxlayır, əldə etdiyi nəticələrsə millətə, xalqa, dövlətə xidmət edir.

Akif İmanlının bütün əsərləri öz aktuallığı və əhəmiyyəti ilə seçilir, lakin Şərur və İğdır oykonimləri üzərində apardığı araşdırmalar xüsusilə fərqlənir. Semantika və etimologiyası öyrənilən oykonimlərin türk mənşəliliyinin əsaslandırılması Naxçıvan ərazisində məskunlaşmanın qədim zamanlardan başlayaraq məhz türklərə aid olması probleminə işıq tutur. Tədqiqatda adlardan tarixə, mifoloji dünyagörüşünə doğru irəliləyiş, onların yayılma arealının təqdimi çox geniş zaman və məkanı əhatə edir. Belə olduğu halda Akif müəllimin gəldiyi nəticələr təkcə Naxçıvan-Şərqi Anadolu üçün deyil, Azərbaycan, ümumtürk dünyası üçün elmi əhəmiyyət kəsb edir. Xalqların tayfaya, qola, tirəyə, nəsilə budaqlanması və geniş coğrafiyada yayılıb yerləşməsi oykonimlərin törədiciliyinə yol açır. Etnooykonimlər bu mənada Şərur-İğdır coğrafi məkanlarının ad almasında əsas prinsip kimi müəyyənləşdirilir. Etnooyknimlərdən başqa, antropooykonimlər də bu coğrafiyada geniş yayılıb. Akif müəllim bunları əsasən tayfa başçılarının, el ağsaqqallarının, tarixi yürüşlərlə bağlı sərkərdələrin adı ilə əlaqələndirir.

Türk dünyası üçün xarakterik olan tayfa/coğrafi məkan adlarından kəngərli tayfası və ondan ayrılan qolların Şərur-İğdır zonası üçün daha xarakterik olması fikrini irəli sürüb əsaslandırması Akif müəllimin faktlara münasibətdə elmi obyektivliyi ilə bərabər həm də alim-vətəndaş məsuliyyətinin göstəricisidir. Alimin araşdırdığı bütün sözlər son dərəcə əhəmiyyətli olmaqla, bir neçəsi xüsusilə əlamətdardır; Qarabağlar/Qarabağ, Sədərək, Maxta, Kərki və s. kimi. Qarabağlar/Qarabağ türk coğrafiysında ən çox rastlanan oykonimlərdəndir; sözün etimiologiyasını alim antropooykonimdən törəmiş etnooykonim kimi izah edir. Mürəkkəb adların tərkibində qara sözünün iştirakı təkcə Azərbaycan yox, böyük türk coğrafiyası üçün xarakterikdir. Sədərəyin antropooykonim kimi "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından Səgrək ilə əlaqədə izahı, Maxtanın türk mənşəli etnooykonim kimi yayıldığı ərazilərdə uğradığı səs dəyişmələrini izləməsi: Matay-Maadı, Madar, Maxtar, Maktapə; Kərkinin tayfa qolundan ad alan etnooykonim olmasını əsaslandırması alimin qənaətlərinin istinad sferasını genişləndirir, dilçilikdən humanitar fikrin digər sahələrinə, etnogenezisə, siyasətə doğru hərəkətlilik, keçid yaradır. Bütün bunları tədqiqatçı şəxsi yozum diletantlığı ilə vermir, etnooykonimlərin yaranmasına, onun geniş coğrafi ərazidə yayılıb təkrarlanmasına, tayfalarla bərabər yeni məkanlara daşınmasına aid çoxsaylı faktlar və nümunələr göstərir.

Professor Akif İmanlının tədqiqatlarının bir istiqamətini də ədəbiyyatşünaslığa aid əsərləri təşkil edir. Onun Naxçıvan ədəbi mühitinə, onun təmsilçilərinin yaradıcılığına aid çoxsaylı məqalələri var.

Akif müəllimin ədəbiyyatşünaslığa aid əsərləri içərisində "Bədii ədəbiyyatda obraz və məkan adlarının semantikası (Ə.Haqverdiyevin nəsri nümunəsində)" monoqrafiyası probleminin aktuallığı ilə fərqlənir. Bu əsər müəllifin Vətən müharibəsindəki qələbəmizə, həm də Ə.Haqverdiyevin 150 illik yubileyinə töhfəsidir. Professor qeyd edir ki, "...bədii ədəbiyyatda obraz və məkan adlarının semantikası məsələləri az işlənmiş sahələrdəndir. Bədii ədəbiyyatın bu yöndən tədqiqi, eyni zamanda əsərlərinə müraciət olunan yazıçının dünyabaxışının, məqsəd və məramının, əsərlərinin ideya-məzmun cəhətdən açılmasına xidmət edir; həm də bədii mətnlərə poetik-onomastik yanaşma yazıçının dil və üslub xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir." Monoqrafiyada şuşalı ədiblərimizdən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərlərindəki real və müəllif yaradıcılığının məhsulu olan adların, antroponim və oykonimlərin semantik funksiyasını araşdırmaqla yazıçı mövqeyinə, aydınlıq gətirilir. Tədqiqatçı adların semantikası öyrənməklə bərabər, Ə.Haqverdiyevin obraz və məkanları adlandırarkən nümayiş etdirdiyi fərdi üslubu, müəllif mövqeyini də üzə çıxarır. Yazıçının adlara onu daşıyan obrazların peşələrini əlavə etməsi, ayamalardan istifadə, yer adlarının bir qisminin real, bir qisminin isə uydurma şəkildə verilməsi problemlərinə diqqəti cəlb etməklə Haqverdiyevin sənətkarlıq məsələləri haqda oxucu təsəvvürünü genişləndirir.

Akif müəllim bədii yaradıcılıqla da məşğul olur. Hekayələrində mədəni-genetik yaddaşımızı, adət-ənənələrimizi qoruyub yaşatmaq, gələcək nəsillərə ötürmək istəyi açıq müşahidə olunur. Dilçilik araşdırmalarında oykonimlərin türk coğrafiyasında yayılmasını izlədiyi kimi, hekayələrində tarixi şəxsiyyətlərin fərqli məkanlarda xidmətini obrazlı yolla çatdıraraq böyük türk birliyi idealına xidmət edir. Nizami qədər Nəvai də ona doğmadır, bu doğmalıq hissini, şəxsiyyətlərə hörmət və rəğbəti, onların obrazları vasitəsilə ötürmək istədiyi ideyanı, öz idealını oxucuya təlqin edir.

Nəsr dilində bədiilik qorunmaqla bərabər, dilçi-ziyalı münasibəti də aydın müşahidə olunur. Dilimizin təmizliyi, süni şəkildə alınma sözlərlə doldurulmasına etiraz əşyaların adlandırılmasında, dialoqlarda özünü göstərir. Hekayələrdə orijinal təsvir və ifadə vasitələri ilə də rastlaşırıq. Məsələn: stəkandakı çayın qıpqırmızı payız almasına, ürək çırpıntısının yuvadan düşən quşa, gözəlin yanağındakı zənəxdanın yağış damlasının suda yaratdığı çökəyə, qaşsız göz almacığının bibər ləkinin tumuna bənzədilməsi kimi...

Akif İmanlının hekayələrində diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də hadisələrin təqdimatında yumoristik ovqatın qabarıqlığıdır. Onun yumorunda da genetik varislilik var; folklordan, epik ənənədən qaynaqlanan gülüş obrazların davranış, münasibət tərzinə hopub, özündə xalq müdrikliyini yaşadır, on görə də təsirli və yaddaqalandır.

Ədəbiyyatın funksiyaları içərisində tərbiyəviliyə mühüm önəm verən A.İmanlı yazır: "...yazıçı hadisələri təsvir etməklə oxuculara müəyyən bir fikir aşılamaq istəyir ki, buradan da bədii əsərlərin tərbiyəvi əhəmiyyəti meydana çıxır; yəni yazıçı öz oxucularını həyat hadisələrindən baş açmağa, ziddiyyətli və gərgin əhvalatlar içərisində özü üçün nəticə çıxarmağa, həyatını düzgün qurmağa yol göstərir." Akif müəllim həm yaradıcılığı, həm də pedaqoji fəaliyyəti ilə həmişə belə bir missiyanın daşıyıcısı kimi çıxış etmişdir.

Professor Akif İmanlı cəmiyyətdə, xalq arasında, kollektivdə ağsaqqal, ziyalı adını ləyaqətlə təmsil edən insanlardandır. Hörmətli müəllimimə öz missiyasını davam etdirmək yolunda uğurlar, uzun, rahat, sağlam ömür arzulayıram!

Tahirə MƏMMƏD

Professor

Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 30 dekabr, № 52. - S. 24 .