Düşüncələrin kölgəsindən özünə

Yazıçı Rüstəm Dastanoğlunun "Düşüncələrimin kölgəsi" kitabı haqqında

Füzuli yazırdı ki, "elmsiz şeir əsassız divar olur" və bu sözləri bədii nəsrə, ümumən istənilən janr və növə də aid eləmək olar. Burdakı "elm" sözünə dürlü yozumlar verilib, birini də mən verim. Dahi şair "elm" deyəndə bir çox digər məsələlərlə yanaşı, həm də mətnin əsasında duran altyapıdan danışır və bədii sözün qarşısına mahiyətcə struktural tələb qoyurdu.

Bu yazıda söz konumuz yazıçı Rüstəm Dastanoğlunun 2022-ci ildə "Qanun" nəşriyatında yayınlanan "Düşüncələrimin kölgəsi" kitabıdır. Bəs, sözə niyə belə uzaqdan - füzuliyanə girişlə başladıq? Bunun "suçu" sehrli ayna kimi hər şeyi göstərən dahi şairin özündədir - hara baxırsansa, onu görürsən! Digər tərəfdən, müsahibələrindən birində "Azərbaycan ədəbiyatında kimi böyük sayırsınız" sualına "Füzulini, Aşıq Ələsgəri, Şəhriyarı, Ramiz Rövşəni" deyə cavab verməklə Dastanoğlu özü də sözə Füzulidən başlayır. (R.Dastanoğlu: "Freyd mənim üçün avtoritet deyil". "Azvision.az", 2015) Və nəhayət, Dastanoğlunun mətnlərində dahi şairin görmək istədiyi altyapı var, onlar əsası olan divardır və başlıca amacım bu divarın bədiiliyi altındakı elmi göstərməkdən ibarətdir.

***

Çağdaş zaman və ədəbiyat getdikcə daha çox freydist mentallıq üstündə köklənir, tabular sınır, yasaqlar, qadağalar aradan qalxır, anomaliyalar normativləşir! Fransız filosofu P.T.Şardenin ünlü "İnsan fenomeni" əsərində dediyi kimi, "ilham köhlənini yer şumlamaq üçün qoşuruq." Bəs, onda Dastanoğlu niyə Freyd yox, Füzulini avtoritet sayır, o bizim zamanın adamı deyilmi? Çünki Freyd cinsəl sorunları çözür, Füzulini ilgiləndirən isə insanın ruhsal durumudur. Aşıq Ələsgər, Şəhriyar, Ramiz Rövşən də insanı fərqli dərəcələrdə özünə qaytarır və öz psixotipinə görə introvert (daxilə yönəlik) yazıçının "avtoritetlər" siyahısına, məncə, onlar da məhz bu statusla düşürlər.

Ötən yüzilin 80-lərindən çap olunmağa başlayan R.Dastanoğlu sonralar ədəbi prosesdən bəlli bir dönəm uzaq düşsə də, bu bir görüntüdür. Onu "...ədəbiyatın içini çölündən aydınca görən geniş erudisiyalı fikir adamalrından..." (R.Dastanoğlu: "Göyçənin özü böyük bir akademiya idi". "Göyçə.az". 31.01.2019) biri kimi qiymətləndirən şair Qılman İmandan fərqli olaraq belə düşünürəm ki, ədəbiyat bu yazıçının həmişə öz içində olub. Digər yandan, sözügedən şairlərlə mənəvi-ruhi bağlılıq onu vaxtaşırı özünə-sözünə qaytarıb və "Düşüncələrimin kölgəsi" bu qayıdışın kitab şəklində ilk ifadəsidir.

Mən düşüncələrimin nəzəri özülündə duran, bütün məqalə boyu haqqında danışacağım özünəqayıdış modelinin (əsl!) adını çəkməyib, hələlik onun dönəmlərini göstərməklə kifayətlənir, yerli-yataqlı açıqlama istəyən bu mövzunu ayrıca yazıya saxlayıram. Bu qayıdış horizontal (üfüqi) və vertikal (şaquli) olmaqla iki dönəmdən keçir: horizontal qayıdış zaman və məkanda, vertikal onların dışındadır, yəni birinci keçmişə, ikinci əbədiyətə yönəlib; horizontal qayıdışın ünvanı cismən, vertikalınkı ruhən doğulduğumuz yerdir, yəni birincidə əcdadlarımıza, ikincidə Allaha qayıdırıq; hər iki qayıdışdan bir yerdə məqsəd özünü tanımaqdır - mən kiməm, hardan gəlmişəm və hara gedirəm? Zaman-məkan miqyaslarını böyütsək, horizontal qayıdışı Magellanın dövri-aləm səyahəti, vertikalı isə Qaqarinin kosmik uçuşu ilə işarələmək olar və bunlar gəlişigözəl metaforalar olmayıb, insanlıq tarixinin son min ilində özünəqayıdışın iki dönəmidir.

Qoy, bu total ümumiləşdirmə sizləri çaşdımasın, nədən ki, damla və dərya kimi, ayrıca götürlümüş fərd və insanlıq da, əslində, eyni şeydir, sadəcə, miqyas fərqləri var. Digər yandan, hər kəsin özünəqayıdışı öz dərəcəsi və miqdarında baş verir. "Allah istədiyi kəsləri dərəcələrlə yüksəldir" (Quran, "Yusif" surəsi, 76) və "kim nə miqdar olsa, əhlin... ol miqdar" (Füzuli) eləyir. Bəs, Dastanoğlunun bu baxımdan dərəcəsi, miqdarı nədir? O, özünəqayıdışın hansı dönəminəcən gedə bilir?

İnsanın özünüdərki, özünə (ruhuna!) qayıdışı sorunu müəllifin ayrı-ayrı illərdə işıq üzü görən hekayə, məqalə və müsahibələrdən ibarət kitabının adındanca başlayır - "Düşüncələrimin kölgəsi"! Platonik ideyalar aləmi özündən kölgələr dünyasını doğurduğu kimi, kitablarımız da düşüncəmizdən doğulur. Biz öz yazılarımızda düşüncələrimizə qayıdır, onları görk elə(mək istə)yirik. Lakin yazıçının "Müəllifdən" başlıqlı girişdə dediyi kimi "...çox təəəsüf ki, yazdıqların heç vaxt tam düşündüklərin olmur, olsa-olsa düşüncələrinin qırıq-qırıq kölgələri ola bilər".

Düşüncə insanın özüdür, o öz transsendent düşüncəsində əbədi gizlənib və yazıya heç vaxt tam açılmır. Düşüncə və yazı (kölgə) ilə bağlı bu qənaət kitabın özül daşı, düzən prinsipidir. Müəllif kitabdakı yazıları özündən özgələrə, içdən çölə doğru düzür: öncə özünə ən yaxın saydığı bədii yazılar, sonra bir köynək aralı olan analitik-fəlsəfi, iki köynək aralı esselər, sonra eyni uzaqlaşma ardıcıllığı ilə analitik-publisist və publisist yazılar gəlir; səfərlər, söhbət və müsahibələr bölümlərində bu uzaqlaşma uyğun olaraq özgə yer və şəxslərin simasında konkretləşir. Amma istənilən halda düşüncəsini yazıya bacardıqca çox gətirmək müəllifin başlıca istəyi kimi qalır və bu onun yazılarına aşırı səmimiyət verir.

Təəssüf ki, məqaləmin həcmi imkan vermədiyindən yazıçının analitik-fəlsəfi, esseist, publisist yazıları, yol qeydləri və söhbətləri ilə bağlı qənaətlərimi sizinlə bölüşə bilməyəcək, onun təkcə nasir yox, həm də bir düşünər olduğunu göstərən bu yazılar, özəlliklə də, "Köklənmə və ya kainatla təmasda", "Həqiqətə aparan yol" haqqında fikirlərimi ayrıca bir məqaləyə saxlayıb, hələlik yalnız hekayələrin təhlili ilə kifayətlənəcəm.

Kitabda toplanmış "Tənhalıq həsrəti", "Şeytan əməli", "Kölgə", "Torpağın ruhu" hekayələrinin özünüdərk axtarışında olan qəhrəmanları iç və dış olmaqla "paralel dünyalar"da yaşayırlar. ("Yol" hekayəsi bu yöndən bir istisnadır) Bu cəhət ən ümumi magik realist ruhu ilə yanaşı hekayələrə modernist biçim verir. Olayların interaktiv əvəzlənmələrini tez-tez dəyişən kinokadr effekti ilə vermək (təsadüfi deyil ki, yazıçı Forman, Fellini kimi dünya şöhrətli rejissorlara kitab boyu istinadlar eləyir), şüuraltı axın prosesini göstərmək çabası bu modernizmin başlıca üslubi göstəricisidir.

***

Taleyin sınağı "Tənhalıq həsrəti" hekayəsinin Kiyevdə ali təhsil alan, hərbi hazırlıq dərsi zamanı təsvir olunan qəhrəmanı tələbə Aslanovu gözlənilməz dilemma qarşısında qoyur: kiminsə unudaraq partanın altında qoyduğu bahalı xəz papağı satıb, bu pulla Lvova qış istirahətinə getsin; yoxsa onu sahibinə qaytarsın?! Papağın tapılması texnikadan usandırıcı mühazirə oxuyan müəllimlə onu zorən dinləyən tələbə arasındakı zahiri qarşıdurmanı tələbənin vicdan çəkişməsindən doğan daxili konfliktlə əvəzləyir.

Aslanov tələbə yoldaşı Vadimin vasitəsilə papağı satır və dostlar Lvova əylənməyə gedirlər - Freyd üstün gəlir. Amma sadəcə bu cür zahiri çözümlə kifayətlənsə, müəllif realist yazıçı olardı. O daha bir addım atır, məsum uşaqlıq xatirələrinin yuxudakı əksinin qəhrəmanda oyatdığı keyfiyyət çevrilməsini göstərir. Nəticədə problemin çözümü ruhsal qata keçir (məsələyə bu dəfə Füzuli qarışır) hekayə isə sual səciyyəli modernist final akkordu ilə tamamlanır: "Birdən hövlnak yuxudan ayıldı, sir-sifəti göz yaşına bələnmişdi. Vadimin aşağıda şirin-şirin yatdığını görən kimi harda olduğunu dərk elədi və tez paltarını geyinməyə başladı. Bilmirdi gecənin bu vədəsində hansı dayanacaq olacaq, hara getmək istəyir? Bir onu bilirdi ki, hələki Vadim yuxudan oyanmayıb, bu dar kupeni, qatarı tərk eləsin, içində öldürdüyü o uşağın ruhu ilə tək-tənha qalsın."

Hekayənin bilincaltı əsasında günahkar oğulun qayıtması haqqında "İncil" əhvalatı dayanır. Amma uşaqlıq xatirələrinin yuxuda qəfil canlanmasıyla doğma kəndə virtual dönüş sözün tam anlamında özünəqayıdışla sonuclanmır, çünki bu horizontal prosesdə qəhrəman cismən doğulduğu yer və ata-anasınacan gedir. Ən önəmlisi isə özünəqayıdışın ikinci dönəmi, yəni vertikal üzrə ruhun doğulduğu məqama yüksəlmək - Allahla təkbaşına üzbəüz dayanmaqdır! Hər insan özünü (ruhunu!) yalnız və yalnız bu ilahi vəhdət aynasında görə bilər! Tələbənin ata-ana, dost-qohum, məkan-zamandan ayrılaraq tənha qalmaq istəyi də məhz özünün xalis, kristal, qatqısız mahiyyətini - ruhunu görmək üçündür! Amma bütün şiddətinə baxmayaraq, bu, sadəcə, bir istək olaraq qalır. Çünki o, qapının ağzınacan gəlsə də, işəri girməyə macal tapmamış qapı bağlanır (hekayə bitir) və əsas məsələ qapının o üzündə (mətnin dışında) qalır. Tələbənin əcdadlarının adıyla Aslanov kimi işarələnməsi də təsadüfi olmayıb, onun öz ruhi kimliyini tapmadığını göstərir. O təkcə hərbi hazırlıq deyil, şəxsi hazırlıq diplomunu da hələki almayan bir öyrəncidir. Söhbət, əlbəttə, sadəcə qəhrəman deyil, həm də müəllifdən gedir. Kitaba ön söz yazan Orxan Fikrətoğlunun dediyi kimi, "bədii qəhrəman, əslində, yazıçının alter-eqosudur". Amma "Tənhalıq həsrəti" müəllifin indiki deyil, hekayənin yazıldığı dönəmdəki durumuna güzgü tutur.

Nə qədər yazırsa, yazsın, hər kəsin, əslində, bir yazısı, bir kitabı olur və onun yazdıqları görünən və görünməz tellərlə bir-birinə bağlanan vahid mətn yaradır. Dastanoğlu da bu yöndən istisna deyil. "Kölgə" hekayəsinin "Tənhalıq həsrəti" ilə bağlantısı birbaşa və görünəndir, rusların matryona kuklaları biri digərinin içindən çıxdığı kimi, o da "Tənhalıq həsrəti"indən doğulub. Bu doğ(ul)malıq özünü hekayənin ilk cümləsindəncə göstərir: "Ətrafda nə qədər canlı var idisə, hamısı birgünlük ömürlərini üstlərindən keçirib... yuvalarına çəkilməkdə idi. Oğlanla anası da Çınqılın dibindəki tütün şitillərini suvarıb əllərində bel, Ağdaşın altı deyilən təpənin ətəyi ilə tezdən çıxdıqları evlərinə qayıdırdılar."

"Kölgə"də də özünəqayıdışdan söz gedir, amma bu dəfə təkcə insan deyil, onun harmoniyada olduğu canlı və cansız təbiət də söz konusuna çevrilir. Bu qayıdış prosesində kölgə gündüzə məxsus rəngarəngliyi (kəsrət!) aradan qaldıran, hər şeyi tədricən zülmətin vahid rənginə (vəhdət!) bürüyən kortəbii başlanğıcın rəmzi-simvolik işarəsi, işığın assendenti, tərs üzü, astarı kimi anlaşılır.

Hekayənin bilincaltı əsasında qaranlığın işıqdan ayrılmasına dair "Tövrat" və Quranda öz əksini tapan hökm durur. Kölgə işıqdan doğur və istənilən kortəbii, şüursuz qaranlığın o üzündə onu yaradan şüurlu işıq - Allah dayanır. Lakin hər axşam yerə kölgəsi düşən Allah qəhrəmanın baxış bucağına düşmür. Platonik dillə desək, hekayənin qəhrəmanı mağaraya düşən kölgələri görür, amma onları özündən doğuran "ideyalar aləmi"nin fərqinə varmır! Varlığın hər sabah-axşam təkrarlanan əzəli, sonsuz yaşam ritmi və bu sonsuz sürəcdə insanın təbiətlə üzvi vəhdətini həssaslıqla sezməsinə baxmayaraq, müəllif də anoloji durumdadır. Onun təbii-bioloji, ən uzağı kosmik "vadiyi-vəhdəti" metafizik mətəyə varmır.

Yazıçı bu mətəyə dolayısı ilə başqa bir hekayəsi - "Şeytan əməli"ndə işarə edir. Hekayə özünlə bir olmaq üçün ikilikdən, ilahi başlanğıca yetmək üçün şeytanilikdən keçməkdən, yəni özünüdərkdə şər qütbünün qaçılımazlığından danışır və müəllifin öz "avtoritetlər" siyahısına Höte və Dostoyevskini də əminliklə artıra biləcəyini göstərir. Əzəli ilahi sirri bütün dərinliyinə varmadan özündə yaşadan xalq müdrikliyinə görə, şər deyilən şey, əslində, yoxdur, çünki o, aprior tanrısal proqram, ilahi niyyətdən doğur: "Anam danışırdı ki, Allah taala hər bir insanı dünyaya xəlq eləyəndə onun beyninə şeytan qoyub və bu şeytan həmişə insanın beynini qurdalayıb, onu dünya malına şirnikləndirir..."

Burda ən ilginci kiçik bir hekayədə Faust mövzusunun qoyulması yox, Allahın dünyaya verdiyi ikili, amma kökü ilahi birliyə gedib çıxan paradoksal quruluş və bu quruluşa dair fikrin hər dürlü Faustdan da, Mefistofeldən də uzaq sadə bir kənd qadınının adi, loru danışıq diliylə ifadəsindədir. Qəhrəmanın bu ilahi sirrə çıxışı birbaşa olmadığından ona dolayısıyla - folklor-nağıl araçılığıyla ("anam danışırdı ki...") qoşulur, müəllif isə "yəqin"i olmadığından onu güman edir, özündən bir köynək aralı tutur.

Hekayənin - qolu ağrıdığından xəstəxanaya gedən, lakin orda gözəl bir qız görüb "şərə" yoluxan və hav(v)alanan, isterik qəhqəhələr içində tələbə parkına qaçan qəhrəmanı ağlaya-ağlaya səhralara düşən Məcnunu xatırladır. O anlamır ki, qolu yox, qabırğasının müalicəyə ehtiyacı var, doğma ananın nağılını dinləyən yox, yad qızın gerçəklərini görən vaxtıdır. Yəni o daxilindəki potensial "şəri" bilmir, özünü məsum sayır, təkcə sərvət deyil, şəhvətİn də "şeytan əməli" olduğunun fərqinə varmır. Özünü Leylinin (ilahi gözəllyin yerdəki surətinin) aynasında görüb tanıyan və surətdən üz çevirərək, əslinə - "göydəki kişi"yə üz tutan Məcnundan fərqli, hekayə qəhrəmanı uşaqlıqdan kişiliyə keçə bilmir. Xəstəxanada aldığı impulsiv enerjinin təsiriylə məhz tələbə (!) parkına qaçması onun "əsas instinkt" məsələsində "öyrənci" olması, hekayənin finalında sabah yenidən xəstəxanaya getmək qərarı isə hələ "sağalmadığından" xəbər verir.

Hekayənin bilincaltı əsasında buğda əhvalatı ilə bağlı Quran qissəsi durur və müəllif bu dəfə sadəcə öz ata-anasına doğru deyil, şüuraltı olaraq adamın (Adəm) və həyatın (Həvva) yarandığı yerə - insanlığın ata-anasınacan gedir. Amma zaman intervalının böyüməsi problemi nəinki çözmür, əksinə, onun miqyasını müqayisəolunmaz dərəcədə böyüdür. Özünəqayıdış yenə horizontal yöndə gedir, vertikal yüksəlişə isə birbaşa yox, ikinci əl (folklor!) vasitəsilə çaba göstərilir. Lakin özünüdərk limitinin yarımçıqlığı hekayənin əsasındakı qutsal elmi inkar etmir.

"Torpağın ruhu" hekayəsində ata-anaya qayıdış ən zil pərdədən - birbaşa mətləbdən başlayır: "Ata! Ata! çığırtsı eşidib yuxudan ayıldı..." Bu dəfə qəhrəman yuxu görmür, əksinə, oğlunun yuxudakı çığırtısına ayılır və uşaqlıqda "...gördüyü yuxu yavaş-yavaş canlanıb, gözlərinin qabağından keçir..." Yəni burda ömür yuxusundan ayılmaq və onu yozmaqdan - aydın düşüncə işığında özünüdərkdən söz gedir. Çünki öncəki hekayələrdən tanıdığımız tələbə artıq yaşa dolub, ata olub və bilincaltından aydın düşüncə ışığına keçid bu boy artımıyla bağlıdır. Bəs, müəllif necə - özünüdərkin, özünəqayıdışın horizontal müstəvisindən vertikal fəzasına yüksəlirmi? Bu suala hekayə belə cavab verir: "Birdən ayağının altından xoş bir gizilti keçdi və bu gizilti bütün bədəninə yayıldı... ayaqlarının altı kənddə evlərindən bir xeyli aralı... tütün yerindəki torpağın varlığını xatırlamışdı." Öz qəhrəmanı ilə birlikdə müəllif də bədən müstəvisində özünüdərkin ayağına çatır və bu, özünü horizontal dərkin başa çatması kimi anlaşılır. Səs, söz və cümləyə qədər bütün qatlarda canlı xalq danışıq ifadələrinə qayıdan Dastanoğlunun yazı dili də bu prosesə anolojidir. O, doğma yerləri ayağının, doğma sözləri isə dilinin ucuyla xatırlayır.

Yazıçı doğma sözə və torpağa qayıtmaqda öz əbədiliyini görür, demək istəyir ki, doğma dil və torpağın ruhu əcdadlarından ona keçdiyi kimi, ondan da övladlarına keçib (və ta sonsuza qədər bu silislə davam edəcək) "...Birdən ona elə gəldi ki, canındakı o torpağın xoş giziltisi - ruhu onu qucaqlayıb yatmış oğluna da keçdi. Və əminliklə inandı ki, günlərin birində belədən-elə, elədən-belə qaçdığı o torpağın üstündə oğlu da qaçacaq..."

Dastanoğlunun doğulub böyüdüyü Göyçə mahalı onun Heydərbabasıdır. Yazıçı "torpaq" deyəndə düşmən əlində olan bu qutsal Ələsgər yurdu və onun timsalında yüzillərdən bəri işğala məruz qalan torpaqlarımızı göz önünə alır, nəsildən-nəslə ötürülən "torpağın ruhu"nun manqurtlaşma təhlükəsini aradan qaldırdığına inanır. O haqlıdır - Qarabağa ayağı belə dəyməyən gənclərimizin otuz ildən sonra doğma torpaqlar uğrunda könüllü surətdə döyüşlərə atılması və ildırım sürətli zəfərimizin kökündə "torpağın ruhu" da var idi.

Hekayənin bilincaltı əsasında Allahın insanı torpaqdan yaratmasına dair Quran qissəsi durur. Müəllifin insanla torpağın doğmalığını özəl vurğulaması, qəhrəmanın doğma torpağı bədən (ayaq) yaddaşı ilə xatırlaması bunun işarəsidir. Amma proses bilincaltı getdiyi üçün yazıçı adamın yaradılmasıyla bağlı ilahi aktın sadəcə birinci hissəsini (çamurdan yoğurulma) "xatırlayır", ikincisi (ruhun üfürülməsi) isə diqqətdən yayınır. Bu üzdən o, insanı ruh deyil, bədənlə eyniləşdirir, fərqinə varmır ki, "biz hərdən ruhi təcrübə keçirən insan deyil, insani təcrübəyə malik ruhuq" (Şarden) "ruh" sözünü də başlığa fərqinə varmadan çıxarır. Sonucda mahiyyət, ruh öz əksini metafizik deyil, metaforik planda, yəni dildə, sözdə tapır. Metafora metafizikanın kölgəsidir və Platonun terminləri ilə desək, yazıçı ideyalar aləminə "filosof" deyil, "şair" kimi yanaşır. "Ruhum, dur yığış gedirik, sən yuxarı, mən aşağı" deyə ruha "mən" yox, "sən" kimi üz tutan, onu birinci yox, ikinci şəxs kimi qavrayan və özünü ruhdan daha çox bədənlə eyniləşdirən Ramiz Rövşəni ədəbiyyat böyükləri siyahısına daxil eləməsi və ümumən bu böyükləri ancaq şairlər arasından seçməsi özü də, məncə, təsadüfi olmayıb, yazıçının "şairliyindən" irəli gəlir.

Həm orta, həm də ali məktəbdə bir yerdə, özü də eyni uğurla oxuyan, lakin həyatda fərqli sonuclara gəlib çıxan iki yoldaşın dialoqu üstündə qurulan, müəllif təhkiyəsinə bir cümlə belə ayaq yeri qoymayan "Yol" yazıçının formaca "dramaturji" və məzmunca ən "praqmatik" hekayəsidir. Oxşar fitri imkan və eyni həyat şərtləri daxilində iki nəfərdən birinin uğuru və digərinin uğursuzluğunun səbəbi nədir? Öz uğurlu qəhrəmanının arxasında duran müəllifin "uğurun formulu nədir?" sualına cavabı belədir: "...bəlkə səbəbi ondadır ki, mən hələ o bapbalaca...sinifdə oxuduğumuz illərdən, nədənsə, hardansa o fikirlərlə yaşayırdım ki, böyüyüm, oxuyum, insanlara, ətrafımdakılara köməyim, xeyrim dəysin...Fikirləş, gör, sən də o uzaq uşaqlıq illərindən bəri o istəklə... yaşamısanmı? .. İçində gedib çatmaq istədiyin o yol olubmu?.." Bir sözlə, niyyətin hara, mənzilin də ora, yaxud "Avesta"da deyildiyi kimi, əvvəl fikirdir, sonra söz, sonra əməl!

Hekayənin bilincaltı əsasında ilahi yaradıcılıq aktı haqqında hökm durur. Dünya Allahın yaradıcı düşüncəsinin, bizim ömür yolumuz isə niyyətlərimizin gerçəkləşməsidir. Birincidə bu gerçəkləşmə düçüncənin maddə, ikincidə maddi(yat) halına, hər ikisində "kölgə"yə çevrilməsidir. Təkcə yazdıqlarımız deyil, Platona görə, yaşadıqlarımız da "düşüncələrimizin kölgəsi"dir. Lakin ilahi akt "bir göz qırpımı"nda, insani istək isə on illər, bəzən bir ömürdə gerçəkləşir.

"Şeytan əməli"ndən fərqli olaraq "Yol"da vertikala yüksəliş folklor araçılığıyla deyil, birbaşadır, yəni yazıçı bu dəfə ananın nağılı yox, öz həqiqətinə söykənir, birbaşa öz həyat təcrübəsindən - insan əməlindən söz açır. Lakin birinci hekayədə olduğu kimi ikincidə də insanın özünüdərk yolunu kəsən, onu axıracan getməyə qoymayan "şeytani" güman olur. Sitat gətirdiyim parçadakı "bəlkə", "nədənsə, hardansa"lar bu gümanı ifadə eləyir. Müəllif insanın həyatında fərdi iradəni əsas götürən volyuntarizmlə, taleyin rolunu mütləqləşdirən qədərilik arasında var-gəl eləyir, təkcə irəli yox, həm də yuxarı baxır, lakin bu vertikal baxış dumanlı sezgi ilə hüdudlanır. Hekayənin dialoq üstündə qurulması özü də, məncə, bu ikiləşmənin bilincaltı ifadəsidir. Lakin öncəki hekayələrdə qəhrəmanların düşüncə və yuxugörmələrində ifadəsini tapan daxili monolaqlarının (özünlə söhbət) bu dəfə dialoqla (özgəsiylə söhbət) əvəzlənməsinin başqa tərəfi də var. Qəhrəman yuxudan ayılır, müəllif bilincaltından çıxır və buna uyğun olaraq öncəki hekayələrin modern forması altındakı magik-realist məzmun "Yol"da öz yerini gizli postmodern ikibaşlılığa verir. Bu, məntiqidir - hekayənin yazıldığı illərdə magik-realist düşüncənin sehrindən çıxmağa başlayan bədii fikrimiz postmodernizmin astanasına yaxınlaşırdı. "Yol" minillik yolun bitdiyi, növbəti minillyin başlaması ərəfəsində yazılmışdı.

***

"Düçüncələrimin kölgəsi"ndə toplanmış hekayələr bir çox həqiqətləri mənim (və anoloji düşüncədə olanlar) üçün yenidən təsdiqləyir: sözlə başladığı üçün ilahi yaradılış aktı özü bir yazı və Allah ən böyük yazıçıdır; O, insanı özünə bənzər yaratdığından bütün yazıçılar bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Allahın təqlidçisi, hər cür bədii mətn qutsal kitabların davamıdır; və bu, dünyada irad tutulması mümkünsüz yeganə və ən gözəl epiqondur. "Düçüncələrimin kölgəsi"ndəki hekayələrin "Avesta", "Tövrat", "İncil", özəlliklə də, səmavi kitabların sonuncusu və ən kamili olan Qurani-Kərimlə əksərən gizli, bilincaltı bağlantısı bu fikrin təsdiqidir. Hekayələrin özünəqayıdış və bunun hesabına baş verən özünüdərk, ikinci doğuluş, mənəvi oyanış, ruhi dirilmə probleminə həsr olunmasını göz önünə alsaq, istənilən qutsal mətni ən ümumi, geniş anlamda bura əlavə etmək, səmavi kitabların siyahısını genişləndirmək də olar.

Allahın sözünə dönüş Onun özünə dönüşdür. Hekayələrin təhlili göstərdi ki, "Düşüncələrimin kölgəsi"nin müəllifi bu dönüşün birinci - horizontal (bədən) dönəmini artıq keçib, ikinci, daha önəmli vertikal (ruh) dönəm isə hələ başa çatmayıb. Olsun ki, kitabda toplanmış hekayələrin yazılmasından ötən illər yazıçının həyatına özünəqayıdışın birinci dönəmindən ikincisinə keçid kimi daxil olub. Amma ola da bilər ki, o hələ üzə çıxarmadığı, bundan sonra işıq üzü görəcək yazılarında Kərəmin Lələsi kimi Ərzurumun gədiyindən geri qayıdıb. Odur ki, bu məsələdə birmənalı proqnoz vermək, öncəgörənlik eləməyə nə imkanım, nə də iddiam yoxdur. Ən yaxşısı bu söhbəti yazıçının hələ üzə çıxarmadığı əsərlərlə tanışlıqdan sonraya saxlamaqdır.

Bu mövzuda tərəddüdə düşdüyüm və daha ciddi saydığım bir nüans da var - təkcə Dastanoğlu deyil, ümumən hər hansı yazıçını ruha səsləməkdə mən nə qədər haqlıyam? Qutsal Kitabımızın özünün də təsdiq etdiyi kimi, ruh qeyb aləmindən deyilmi? Ümumən, bədii düşüncə bu mübhəm, sirli aləmin sınıralrından o yana keçməlidirmi? Kastaneda, Elçin və sair kimi dünya ədəbiyyatı və milli bədii fikrin bir sıra nümayəndələrinin uyğun mövzudakı əsərləri bu sualı müsbət cavablandırmağa əsas verir. Üstəlik, özünüdərk axtarışlarına həsr olunmuş mistik ruhlu hekayələrin müəllifi kimi sadəcə istedadlı yox, həm də vergili bir şəxs olduğuna şübhə eləmədiyim Dastanoğludan bu istiqamətdəki gözləntilər əsassız deyil. Buna baxmayaraq, təhlilə çəkdiyim hekayələrlə bağlı gəldiyim sonucların nə sayın yazıçı, nə də dəyərli oxucular tərəfindən birmənalı qəbul olunmasında israrlı deyiləm. Əksərən bilincaltı və yuxugörmə ilə bağlı bu hekayələrdə müəllif bizə öz "yuxularını" danışıb, yuxunun isə dürlü yozumları ola bilər. Bu, Əsəd Cahangirin yozumu idi.

Əsəd CAHANGİR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 4 fevral.- S.12-13.