Bizi ağıllandıran nəzəriyyə

haqqında bizi ağıllandıran kitab

“Kitabi-Dədə Qorqud” və qeyri-səlis məntiq”

İki akademik birlikdə çağdaş düşüncə mədəniyyətimiz üçün dəyərli bir kitabı, - "Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq" kitabını yazaraq çap ediblər. Rafiq Əliyevin və Kamal Abdullanın bu kitabın məzmununda payını kəskin cızıq çəkib ayırmaq olmaz. Əsər Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiqinin düşüncələrimizə, Dədə Qorquda uyğulaması (tətbiqi) haqqındadır. Mən də bu yerdə onu uyğulayıb deyə bilərəm ki, bu kitabda Kamal Abdulla ilə Rafiq Əliyevin zəhmətini səlis məntiqlə ayırmaq olmaz. Sanki qeyri-səlis məntiqin açıqlamasını Rafiq müəllimə, Dədə Qorqud kəsimini Kamal Abdullaya aid etməklə ayırmaq olardı. Ancaq xeyli düşüncələrin filoloji və məntiqsal qarışıqda olması göstərir ki, bu iki tanınmış alim Lütfi Zadənin ideyalarını gənşərək aydınlaşdırandan sonra mətni bir qələm yazıb. Yazsa da onu iki düşünən baş yönəldib.

Kitabı oxuyub başa çatdıranda belə anladım ki, Lütfi Zadənin qurduğu nəzəriyyənin özülündə bir postulat durur: Tanrıdan başqa hər nə varsa, absolyut deyil, nisbidir, yəni dərəcələri var. Hər nə varsa, yaxşılığı, pisliyi, uzunluğu, qısalığı, bərkliyi, yumşaqlığı hansısa dərəcədədir. Bu postulat hələ ki, yeni deyil. Nə qədərsə yeni olan Tanrı ideyasının bu şəkildə nəzəriyyədə işlənməsidir. Yəni Tanrı ideyası burada dinçi və ateist çəkişməsindəki tanrı söhbətindən doğmur. Bu tanrı, "tutalım, tanrı olsaydı, o, absolyut olmalı idi" qəlibindən, patternindən doğur. Deyəsən, Eynşteyndə də belə tanrı söhbəti var.

Latınca "absolyut" sözü heç nə ilə tutuşdurulmaz anlamına gəlir (bu üzdən onu ərəbcədən götürdüyümüz "mütləq" sözü ilə verməyimiz o qədər də düz deyil). Hər hansı okean absolyut deyil, çünki ölçüsünü başqa okeanla tutuşdurmaq olur. Hər hansı yüksək istedadın dühası absolyut deyil, çünki o biri dahilərlə tutuşduranda nədəsə irəlidə, nədəsə geridə olur.

Bilim işində bu tutuşdurma və tutuşduranda nisbiliyi görmək məsələsi də yeni deyil. Deyəsən, ilk dəfə Əski Yunanıstanda Heraklit söyləmişdi, - ən aşırı qadın gözəlliyinin dərəcəsi mələklərə baxanda aşağıdır. Absolyut termininin özünü yox, içini, yəni məzmununu-içəriyini Parmenid tapmışdı. Sonralar Platon "Parmenid" dialoqunda göstərmişdi ki, heç nə ilə tutuşdurulmayan başlanğıc qaranlıqda, bilinməzlikdə olmalıdır. Min il nə qədərsə keçdi, bu ideya İslamda "Qeyb Aləmi"ni doğurdu. Yəni Allahın kim, necə olmasını biz bilə bilmərik. Kantın fəlsəfəsində Qeyb Aləmi təmtəraqla işlənən transendent termininə çevrildi - anlamı qavrayışımıza bilinən dünyadan o tayda olan idi. Dumanlı yadımda qalıb ki, Sabit Rəhmanın bir komediyasında o çağkı tamaşaçıları qəşş edib güldürən personajlardan birinin tez-tez "transendent" terminini işlətməsi idi.

Düzü, Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi haqqında mənim ilkin bildiklərim dialektik məntiqə çox yaxın idi. Bu məntiqdə kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyətə çevrilməsi vardı və qeyri-səlis məntiqin dərəcələrlə ilgili söylədiklərinə çox oxşayırdı: örnəyin, suda ilıqlıq dərəcəsi azalıb sıfıra enəndə buzlaşma başlayır. Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu isə bir nəsnədə iki qütbdən, örnəyin, dirilikdən və ölümdən, gözəllikdən və eybəcərlikdən, doğrudan və yanlışdan gələnlərin bulunduğunu aydınlandırırdı.

Dialektik məntiqin Hegel variantının "Kitab-i Dədə Qorqud"a uyğulanmasının parlaq örnəyini professor Rəhman Bədəlov "Ərənlik dastanında doğru və uydurma" (1983) kitabında sərgiləmişdi. Kamal Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud" araşdırmasında isə Yazı və Mifin dinamik ilişgisində hər şey vardı, Hegelçi dialektik məntiq də vardı, post-strukturalizm də vardı, qeyri-səlis məntiqin çalarları da vardı, hərçənd o çağlar biz Lütfi Zadəni bilmirdik.

Azərbaycanda dialektiv məntiqin materialist variantını Moskva Dövlət Universitetinin professoru Zahid Orucov yüksək bir düşüncə mədəniyyəti ilə incələmişdi. Bu adları onun üçün belə səsləndirirəm ki, milli mədəniyyətimizin həmişə gəlişmədə olmasını istəyiriksə, onun parlaq simalarını, bu parlaq simaların yazdıqlarını dövriyyədə saxlamalıyıq. Özümüzünkülərdən sitat verməyin önəmi təkcə öymək, xidmətini göstərmək deyil. Bunun həm də mədəniyyətimizə durmadan can vermək baxımından önəmi var. Rafiq Əliyevin Lütfi Zadənin sevimli davamçısı olması bu parlaq alimlə milli mədəniyyətimizə can vermək işini görüb. Kamal Abdullanın hər dəfə min yoldan dolana-dolana "Kitabi-Dədə Qorqud"a gəlməsi yenə Dədə Qorqud Sözünü diri saxlamaq amacına işləyib. Bizim "Dastan-i Əhməd Hərami" adlı əski bir məsnəvimiz var, Ortaçağ türkcəsi kimi çox dəyərli olsa da, məzmunca çox primitiv, dəyərsizdir (qeyri-səlis qradasiyasına bir örnək). Ancaq "Kitabi-Dədə Qorquda", Çinlilərin "İ-çizin", yəhudilərin "Zohar" kimi mətnlərinə yönəlmiş yozumlar, açıqlamalar ona da yönəlsəydi, elə diri qalardı ki, qaldığı sürəcdə yüz məna cilvələndirərdi. Adamın öz şəcərəsindən bildiyi dədə-baba adları ilə bağlı bir problemi var. Bildiyi yalnız addırsa, ondan mənəviyyatca necə faydalanmağı bilməyəcək. Bilməyəcək bu şəcərə ilə neyləsin. Şəcərədən qalma quru adda "quru" cansızlığı bildirir. "Yaşamaq" sözündəki "yaş", görünür, bu mənada harada su varsa, orada həyat var inamından doğur.

Kamal Abdulla ilə Rafiq Əliyevin "Kitabi-Dədə Qorqud"a qeyri-səlis məntiq yönündən açıqlama verməsi bu anlamda əski dastanın dirilik enerjisini gurlaşdırmağa qulluq edir. Bəlkə də belə demək daha düz olardı: əski dastanda dirilik enerjisi bulağının gözünü açır. Yeri gəlmişkən, dilçilər, filosoflar, filoloqlar "Dastan-i Əhməd Hərami"ni bu baxımdan qəribçiliyə salmayıb türlü yozumlara uğratsaydılar, o da dirilik və törədicilik enerjisini artırardı - təsəvvür edirəm, ona qeyri-səlis məntiqi uyğulasaydı, necə semantik bolluq qazanardı. Bütün dünyada hansı ulusda belə qədim mətn olsaydı, üstündə əsərdi. Biz isə sanki bolluq içindəyik və "Dastan-i Əhməd Hərami"ni yada salmadan mədəniyyətimizi sürdürürük.

Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi Yaponiyada, Güney Koreyada və Batıda avtomatlara mürəkkəb, yayğın sistemlərdə uyğun alqoritmlər hazırlanmasında öz rolunu oynayaraq diqqəti cəlb edib. Dialektika nə qədər ilginc söhbət qurmağa imkan versə də, o, söhbət üçündür. Lütfi Zadə isə qeyri-səlis məntiqinin riyazi aparatını hazırlamaqla alqoritmlər düzüb qoşmağa arac verib. İndi isə avtomatlarla, mürəkkəb sistemlərlə işləməyən bizlər ondan dialektik məntiq kimi istifadə edirik. Ancaq hər halda yenə də qeyri-səlis məntiq düşüncəmizi dəyişməyə qulluq edir. Məsələn, mən Kamal Abdulla ilə Rafiq Əliyevin kitabına qədər "Hec" terminini bilmirdim. Ona rast gələndə "Google"da araşdırma apardım və bir az sıxıldım ki, vaxtında niyə bu termini bilməmişəm. İngiliscə "hedge" yazılsa da "hec" oxunan bu söz ittihama əsas verəcək kəskin, birmənalı düşüncələrin söylənməsini bir az yumşaldan dil vahidlərinə deyilir. Bəzən danışığı nəzakətli edən üsluba hecləşdirmə deyilir. Terminin ilkin anlamı hasara salmaqdır. İqtisadiyyatda qiymətlərin oynamasından sığortalanmaq tədbirlərinə "hecləşdirmək" deyirlər. Mənim bir yaxın alman qohumum var, heç vaxt ondan birmənalı "pisdir" sözünü eşitmirəm. Soruşanda deyir ki, "mənə elə gəlir ki, yaxşı deyil".

90-cı illərdə siyasət üzrə analitik məqalələr yazanda Batı analitiklərinin etgisi ilə mən də rəğbətimi və ya antipatiyamı bildirən düzünəqulu deyimlərdən qaçırdım, halbuki diqqətli oxucu nəyin tərəfində olduğumu asanca görə bilərdi. Sonralar o çağın bir aktiv siyasətçisinin sözləri qulağıma çatdı: bilmək olmur bu Niyazi hansı mövqeyin tərəfindədir.

Fəlsəfə dərslərində biz ideyalarımızı həqiqət kimi alovlu inamla deyirik, halbuki dərinə getsən, sübut etmək olmur ki, materialistlər haqlıdır, yoxsa idealistlər, sensualistlər haqlıdır, yoxsa aqnostiklər, teistlər haqlıdır, yoxsa deistlər və ya ateistlər. Unuduruq ki, doğrunu alovlu şəkildə deməyimiz üslubdur, mövqeyimizi güclü bildirmək üçün formadır. Əslində isə elə deyil. Sadəcə, yaxşı olar düşüncələrimizi hecləşdirib söyləyək. Söyləyəndə isə bu incəliyi dinləyicilər anlamırlar.

"Kitabi-Dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq" kitabı bizə dil, düşüncə və ən əsası, oğuzların dastanı ilə bağlı Aristotel məntiqinə aykırı bir yelpinci açıb sərgiləyir. "Kiçicik ölüm", Dirsə Xanın uşaqsızlığa görə suçu ya özündə, ya xatununda axtaranda, xanımı başqa mümkün variantları da sadalayır. Beləcə, müəlliflər Dədə Qorquddakı hecləşdirməyə işləyən qrammatik formaları da tapıb üzə çıxarırlar. Uzun illərdir məni dastanda Dəli Domrulun ata-anasının niyə oğlanları əvəzinə canlarını Əzrailə verməməsi düşündürürdü. Sözsüz, hər zamanda belə valideynlər vardı. Ancaq niyə bu istisna dastanda qabardılmışdı? Niyə patriarxal dünyaya açıq-aydın istehza kimi görünən bu epizod dastana salınmışdı? Məqsəd nə idi? İnanmıram ki, valideynlər institutuna çat salmaq idi. Bəlkə məqsəd əsl xatının ərinə hətta ata-anadan daha fədakar olmasını göstərmək idi? Ancaq patriarxal toplumlarda gəlini valideynləri aşağılamaq hesabına qaldırmaq yaxşı sayıla bilməzdi. Bu hal göstərir ki, patriarxal toplumların qurumuş, qaxaclaşmış strukturları, sxemləri qeyri-səlis məntiqin canlı həmlələri qarşısında asan duruş gətirmirdi.

Klassik musiqidə əsas melodik struktur təkrar-təkrar səsləndiriləndə o yarımtonlarla oynayır. Yarımtonlarla sxemi canlı etmək ədəbiyyatda və güclü məqalələrdə də var. Bu nəyisə canlı etməyin metodudur. Bu üzdən hətta ərənlik dastanları da qeyri-səlis məntiqin etgisi altında nəyinsə gücünü azaltmaq, nəyinsə artırmaq hesabına mətndə yarımtonları işə salır. Nəticədə, dastanlarda, nağıllarda kanoniklikdən gələn nə qədər stabil sxemlər olsa da, bu sxemlər qeyri-səlis məntiqin caydırmalarından qurtula bilmir. Bu caydırmalarda sxemlərin canlı qalması var. Ancaq eyni zamanda qeyri-səlis məntiqin caydırmaları mədəniyyətdə zəlzələlərin də qaynağı olur. Məsələn, geriçi inqilabların motivlərini mürtəce liderlər qeyri-səlis məntiqin açdığı çalarlardan çıxarırlar.

Niyazi MEHDİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 11 fevral.- S.7.