Essevari fikirlər

Səkkizinci silsilə

Sinizm, yoxsa...? Meşələrdə, cəngəlliklərdə çöl camışı, ceyran dalınca qaçan pələng, ya şir onları tutub iri dişlərini boğazlarına keçirən kimi, pikap maşınların, üstü açıq avtobusların mühərriki dərhal işə düşür, - mühərrikin tənbəl, həzin səsi sanki faniliyə işarədir, - maşın karvanları heyvanlara yaxınlaşır. Yırtıcılar xilas olmağa can atan, çapalayan, xırıldayan, nərildəyən heyvanları boğmaqda, didib-parçalamaqda, bir anı qaçırmaq istəməyən paparatsi ruhlu adamlarsa həvəslə şaqqaşaq şəkil, video çəkməkdə, arada maraqdan doğan pıçıltı və gülmək səsləri eşidilməkdə. Düzü, indiyə qədər yutubda baxdığım onlarla ovlama səhnəsində tamaşaçılardan heç olmasa, birinin ceyranı, ya inəyi yırtıcının pəncəsindən xilas etməyə cəhd etdiyini görməmişəm. Məncə, maşını şirin üstünə sürməklə, qışqırmaqla onu qorxutmaq, meymunu, quzunu diri-diri, yavaş-yavaş udan komodonun ağzından xilas etmək elə də çətin iş deyil. Nadir hallarda hansısa ürəyi yumşaq qadının "Ohh my God" (Aman Allah) deyib ah çəkdiyini eşidirik. Amma elə ki, ceyranlar yırtıcıların pəncəsindən qurtulub qaçmağa başlayır, tamaşaçılar bir ağızdan "Bravo!" qışqırır. Yırtıcının ceyranı tutub yeməsi onun bir növ, halal zəhmətinin bəhrəsi sayılır deyə, tamaşaçılar gördüklərinə "təbii proses", "cəngəllik qanunları" prizmasından baxır. Şirin, pələngin pəncəsindən qurtulan çöl camışı, ceyran isə onlara görə qəhrəmanlıq göstərmiş olur, bu səbəbdən, sonda alqış və rəğbət qazanır.

Bu səhnələr mənə bir ili tamam olacaq Rusiya-Ukrayna müharibəsini təhlil edən bəzi kabinet ekspertlərini xatırladır. Ukraynada ağır döyüşlər gedir, çoxlu sayda itkilər, dağıntılar var. Ekspertlərsə qəhvə, çay içə-içə kompüter ekranlarından müharibə səhnələrinə baxır, xəbər oxuya-oxuya soyuq başla məqalələr, hesabatlar yazır, proqnozlar verir, magistrant və doktorantlar dissertasiyaları üçün xəbərləri kopyalayıb fayllaraa köçürürlər. Orda raket, bomba, həmin yerlərdən min kilometr uzaqlarda olan kabinetlərdə, sayt redaksiyalarında isə klaviaturanın şaqşaq səsləri eşidilir.

Qarşıma çıxan həvəskar çəkilişlərin birində Keniya meşəsində göldən su içən camışları və onları güdən şirləri gizlicə kameraya çəkən bir azərbaycanlının reaksiyasını yəqin ki, heç vaxt unutmayacam. Şirlərin hücuma keçməsini həvəslə, səbirsizliklə gözləyən həmin azərbaycanlı yanındakı həmyerlimizə pıçıldadı: "O şirə bax, qabaqdakını, yavaş-yavaş gedəni deyirəm". - "Aha, gördüm". Az sonra şirlər qəfil hücuma keçdi, camışlar isə bunu hiss etmirdi deyə, rahatca su içməkdəydilər. Öndə qaçan şir qəfildən ən yaxında olan camışın belinə hoppanıb onu yerə yıxanda, kamerayla çəkən həmyerlimiz qışqırmağa başladı: "Tutdu!! Ay daa, tutdu!!" Ən maraqlı olan şey sonra baş verdi, o biri şirlər özünü yetirib camışı parçalamağa başlayanda, emosional şəkildə reaksiya verən həmyerlimuz deyəsən, az öncəki sevincini büruzə verməyini günah bilib təəssüf etdi: "Ay da, yazıx". İlk dəfəydi mən belə səhnəyə baxanlar arasında ikili hisslər keçirən adama rast gəlirdim.

P.S. Səhər işə gedərkən, qabağımdan keçən, göyərçini dişlərinin arasında bərk-bərk tutan pişik onu rahatca, gözdən iraq bir yerdə yemək üçün özünü kolluğun içinə vurdu. Vaxtım olsa da, quşu xilas etməyə həvəsim yox idi. Eyni zamanda fikirləşdim ki, pişiyi qorxudub quşu xilas etsəm belə, o, yaralı qanadlarıyla uça bilmədiyindən, gec-tez yenə ya həmin, ya da başqa pişiyə yem olacaq. Necə deyərlər, təbii proseslə barışıb yoluma davam etdim.

***

Müharibə və sənətkar mövqeyi Norveç yazıçısı Knut Hamsun ömrünün sonuna qədər Hitlerə rəğbətini gizlətmədi, cəngavər hesab etdi onu, 1940-cı ildə ölkəsini işğal edən Almaniyanı alqışladı, 1939-45-də alman faşizmini müdafiə edən on beş məqalə yazdı. Hitlerlə bağlı oğluyla ciddi mübahisələri oldu, üstəlik, bəşəri cani özünü öldürəndə, bu yazıçı utanmaz-utanmaz nekroloq yazdı. Bütün bunlar məni yazıçı Hamsundan soyutmayıb, nə vaxtsa ola bilsin, "Aclıq"ı təkrar oxuyacam, "Torpağın bərəkəti"ylə tanış olacam. Amma bir vaxtlar həvəslə oxuduğum nəsildaşlarım olan rus nasirləri Zaxar Prilepinin, German Sadullayevin, Andrey Şarqunovun əsərlərini Rusiyanın Ukraynaya qarşı hərbi təcavüzünə dəstək verdikləri üçün oxuya bilmirəm, onlara ideoloji qatillər kimi baxıram, sayı 450-dən çox ukraynalı uşağın ölümünə görə onların ya bu, ya da o biri dünyada cəza almasını istəyirəm. Eyni zamanda özümə sual verirəm, Rusiya-Ukrayna müharibəsi tutaq ki, Rusiyanın, ya Ukraynanın qələbəsiylə bitsə, mən onların dünya ədəbiyyatında səs salacaq yeni əsərlərini oxuyacağammı? Cavabım belə olur: Ukrayna uduzsa, ömrümün sonuna qədər oxumayacam. Ukrayna udsa, onda... hmm, bir az düşünəcəm və bunları yazarkən, hiss edirəm ki, oxumağa meylli olacam. Qəribə səslənsə də, Ukraynanın mümkün qələbəsi, nəticədə adlarını çəkdiyim imperiya təfəkkürlü nasirlərin məğlub, miskin durumda görməyim, ya təsəvvürümdə canlandırmağım onlara olan nifrətimi bir az azaldacaq. Müharibədə hansı ölkənin qalib gəlməsindən asılı olmayaraq, adlarını çəkdiyim həmyaşıd nasirlərdən kimsə, hətta xoşsimalı A.Şarqunov intihar etsə belə, acımayacam. Sonra qəfil sənətini bəyəndiyim rus aktyoru, Krımın işğalına, RF-nin Ukraynada törətdiklərinə haqq qazandıran Nikolay Burlyayev yadıma düşür. Təsəvvürümə gətirirəm, Moskvaya təyyarədə bir uçuruq, yanımda oturub və onun cavanlıqda çəkildiyi "Anam ərə gedir" filmiylə bağlı suallar vermək ürəyimdən keçir, amma qəfil yadıma düşür ki, bu adam... Birdən o, məni söhbətə tutur, yeri gəlmişkən, N.Burlyayev həm də intellektualdır. Nə edərdim? Cavab verməmək alınmazdı məndə. Bəs soyuq tonda cavab vermək, başımdan etmək alınardımı? Ən azından, "Bilirsiz, sizin həmkarınız Aleksey Panin birinci Rusiya-Ukrayna müharibəsində Rusiyanı müdafiə etsə də, ikinci müharibədə Qoy ölən ukraynalı uşaqlar bu müharibəni dəstəkləyən rusiyalıların yuxusuna girsin deyib?" deyərdim.

Yeri gəlmişkən, 1830-31-ci illərdə Polşada milli istiqlaliyyət uğrunda xalq üsyanını yatıran rus ordusuna haqq qazandıran, öz qələbələri haqda şeir yazan, eyni zamanda tutduğu bu mövqeyə görə dostu, həmvətəni Vyazemskinin və həmin dövrdə yaşayan başqa söz adamlarının qınağına tuş gələn böyük rus şairi Puşkin məlum kontekstdə nadir hallarda xatırlanır. Milli istiqlaliyyət tərəfdarı olan puşkinsevərlər təsadüfən onun anti-Polşa mövqeyi ilə rastlaşanda, uzağı, təəssüf hissi keçirir, çünki indi Polşa müstəqil, Avropanın inkişaf etmiş ölkəsidir və həmin dövrdən iki əsrə yaxın bir zaman keçib. Bu gün Ukraynada Puşkinin heykəllərinin kütləvi şəkildə sökülməsinin səbəbi onun Polşa üsyanının yatırılması ilə yox, sırf ruslara olan nifrətlə bağlıdır.

Qısası, "Ədalətsiz müharibəni dəstəkləyən yazıçını oxumaq, ya aktyorun çəkildiyi filmə baxmaq", dilemması ilə üzləşəndə, ənənəvi olaraq "Sənətkar, yoxsa şəxsiyyət?", "Sənətkar, yoxsa prinsiplər?" suallarıyla üzləşirik. Bunun cavabı isə sadə və məlum məntiqə söykənir. Yazıçının qələmindən, printerindən çıxan mətn, səhnəyə çıxan film artıq öz müstəqil həyatını yaşayır, oxucu, tamaşaçı istəyər, sənətkarın ideoloji prinsiplərini nəzərə alar, istəməz, almaz. Sonda mətnin, aktyor oyununun dəyəri sənətkarın ideoloji baxışlarıyla ölçülə bilməz.

***

Əşyaların ruhu Mərhum atamın evdə gördüyü, əl vurduğu, istifadə etdiyi əşyalar itəndən, istifadəyə yararsız olduğuçün atılandan, kiməsə hədiyyə ediləndən, bir sözlə, evimizi tərk edəndən sonra atam sanki bir az da məndən uzaqlaşır və həmin əşyalar məndən inciyir.

***

İnsan qəddarlığının sərhədləri Bir neçə il öncə Suriya və İraqda canvermə dövrünü yaşayan İŞİD terrorçuları son dayaq məntəqələri, - Suriyanın Başiqa qəsəbəsində koalisiya qüvvələrinə qarşı müqavimət göstərirdi. ABŞ qırıcılarının onların mövqelərinə atdığı raket zərbələri nəticəsində yüzlərlə İŞİD döyüşçüsü ailələriylə bir yerdə məhv edilmişdi. Bu xəbəri mömin, humanist insan kimi tanıdığım dostuma deyəndə, onun "Əcəb olub, kaş elə hamısı qırılaydı" reaksiyasına öncə heyrətlənmişdim, sonra elə bilmişdim, dediklərimi tam eşitməyib, əlavə etmişdim: "Ölənlər arasında uşaqlar da olub". - "Sağ qalsaydılar böyüyüb ataları kimi qaniçən olacaqdılar da. İlanın ağına da lənət, qarasına da". Yenə heyrətlənmişdim, necə yəni, humanist, mömin dostum uşaqların qətlinə sevinir, bu dəfə heç nə deməmişdim.

Düşünürəm ki, dostumun qohumlarından, ya əzizlərindən kimsə İŞİD vəhşiliyinin qurbanı olsaydı, o, Başiqadakı həmin hadisəyə daha emosional reaksiya verərdi, "Oxxaay, davamı gəlsin", "Belə xəbərlərdən tez-tez eşidək" deyərdi, özü qırıcı təyyarə pilotu olsaydı, bombanı terrorçuların mövqelərinə atmaqçün həvəslə düyməni basardı. Hərçənd mənə etdiyi etirafdan sonra bəlkə də təəssüf hissi keçirmişdi, ürəyində özünə demişdi, mənə nə olub, şeytan məni yoldan çıxarıb, uşaqların ölümünə niyə sevinirəm, İslama görə, onların axı günahı yoxdur.

Eyni zamanda əminəm ki, əgər ürəyiyumşaq dostum hansısa əzizinin İŞİD vəhşilyinin qurbanı olub-olmamasından asılı olmayaraq, bombardmandan dərhal sonra Başiqada, həmin yerə gedib ölü, ya yaraların ağrısından çığıran, ağlayan uşaqları görsəydi, hönkürərdi. Bir sözlə, dostumun İŞİD-çilərin ailələrindən olan uşaq və qadınların ölümünə olan instinktiv reaksiyası terrorçuların vəhşiliklərinə qarşı nifrətdən doğurdu.

Sonra özümlə bağlı bir məqamı xatırlayıram. Tanımadığım bir uşağın əlinə qaynar çay töküləndə, onun ağlamağına pis olmuşam, qəhər boğazıma tıxanıb, yanımda başqa adamlar olub deyə, özümü güclə ağlamaqdan saxlamışam. Eyni zamanda tanımadığım uşağı zorlayıb öldürən adama üç gün əzab verildikdən sonra öldürülməsinə razı olan adamam.

***

İki zaman arasında Saytlarda Rusiyanın azman meşələrinin birində 2-ci dünya müharibəsində basdırılan minaya düşən adamın ölməsi haqda xəbəri oxuyanda, içimdə bu xəbərə qəribə reaksiya olur. Sanki partlayışın baş verdiyi anla minanın basdırıldığı zaman arasında əlaqə itir, partlayışın səsi sanki o dövrdən gəlib bura çatır, sonda ölüm iki zamanı birləşdirir.

***

Tənbəlliyin sirri İşdən çıxıb evə qayıdıram, qəfil dörd ildən çoxdur yazdığım, daha doğrusu, bəzi məlumatların çatışmazlığı səbəbindən bitirə bilmədiyim sənədli povestlə bağlı mənə kömək edə biləcək bir adam yanımdan ötüb keçir. Ona yaxınlaşmıram, səbəb utancaqlığımla, cəsarətsizliyimlə bağlı deyil, əksinə, povestlə bağlı indiyə qədər (2022, sentyabr) neçə adamı üzlülüyümlə bezdirmişəm. Sadəcə, tənbəl bir ovqata düşmüşəm. Obyekt artıq məndən uzaqlaşır, hələ də onu arxadan səsləyib suallarımı vermək şansım var, eyni zamanda ehtimal edirəm ki, yaxınlaşıb məqsədimi desəm, kefsiz olduğundan, başından edər məni, ya xahişimə soyuq reaksiya verə bilər.

O, gözdən itir, tənbəlliyimi qəfil ümid əvəz edir. Eyni zonada yaşayırıq, gec-tez yenə rastıma çıxacaq, anlayıram ki, həmin an məndə yarana biləcək cüzi tənbəlliyi anında yenib ona yaxınlaşacam. Uzun müddət onu görməsəm, o tərəflərdə yaşayanlardan bu adamın yerini soruşacam, az-çox tanınmış sənət adamlarından (Q.V.) biridir.

Artıq altı aydır hər gün işə gedib gələndə, həmin yerdən keçirəm. Ən azı, işdən qayıdanda gedib soraqlaşa-soraqlaşa Q.V.-nı tapa bilərəm. Səbəbsə yenə tənbəllikdir və təzad ondadır ki, dörd ildir tükənməz enerjiylə yazdığım povestin sona yetməsində nəzəri olaraq mənə kömək edəcək bu adamı tapmaq cəmi iki-üç dəqiqənin işidir. Beş-on addım atmağa, sual verə biləcəyəm bir nəfərə "Yazıçıyam, BSU-da dərs deyirəm, bir əsərlə bağlı Q.V. mənə lazımdı, onu necə tapa bilərəm?" deməyə ərinirəm. Tənbəlliyimə haqq qazandırmaqçün özüm özümə deyirəm: "Bəlkə, bu adamın heç povestdə yazdığım hadisədən xəbəri yoxdu?", "Bəlkə unudub o hadisəni?"

Bu gün 2023-cü il, 4 fevral həmin yerdən keçəndə, təxminən mənimlə yaşıd olan bir kişidən həmin adamın yaşadığı binanın hansı olduğunu öyrəndim, amma ayaqlarım yenə məni ora aparmadı. Gözümü binadan çəkmədən başqa yerə gedə-gedə özümə sual verdim: "Axı niyə də niyə?" Sonda tənbəllik və povestimi yazmaq enerjisi arasında belə bir təzadlı ziddiyyət mənimçün sirr olaraq qaldı.

Alpay AZƏR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 18 fevral.- S.30.