FOLKNER və HEMİNQUEY: bir münaqişənin tarixçəsi

Ernest Heminquey və Uilyam Folkner...

İki dahi yazıçı – Amerikanın XX əsr dünya ədəbiyyatına bəxş etdiyi iki korifey.

Onların münasibəti yetərincə sərin idi və vaxtilə ABŞ-ın Missisipi Universitetində tələbələrdən birinin sualını cavablandırarkən Folknerin yol verdiyi xırda bir “qüsur” bu münasibəti bir qədər də sərinlətmişdi. Tələbələrdən biri ondan “ən görkəmli beş çağdaş amerikan yazıçının sırasında kimlərin adını çəkə biləcəyini” soruşmuş, Folknerin də cavabı belə olmuşdu: 1.Tomas Vulf. 2.Dos Passos. 3.Heminquey. 4.Kezer. 5.Steynbek.

Bu cavabdan sonra görüşü idarə edən müəllim sual verən tələbəyə müraciətlə: “Siz, deyəsən, mister Folknerin təvazökarlığını sınağa çəkirsiniz” demiş və onda Folkner öz siyahısını bu şəkildə oxumuşdu:

Tomas Vulf – bu adam çox böyük cəsarət sahibi idi və əsərlərini sanki son günlərini yaşayırmış kimi yazırdı. 2. Uilyam Folkner. 3. Dos Passos. 4. Heminquey – bu adam cəsarətdən xalidir, o heç zaman nazik buz qatının üzərinə ayaq basmağa belə cürət etməyib və indiyədək elə bir söz işlətməyib ki, həmin sözün məğzini öyrənmək üçün oxucunu lüğətə baxmağa məcbur eləsin. 5. Steynbek – bir vaxtlar mən ona böyük ümidlər bəsləyirdim. İndi isə bilmirəm...

Görüş beləcə başa çatmışdı və sonra tələbələrdən biri (R.M.Allen) həmin görüşün tam stenoqramını mətbuat üçün hazırlasa da, digər tələbə onu qabaqlayaraq öz alayarımçıq qeydlərini daha tez çapa vermişdi. Beləliklə də Folknerin Amerikanın beş görkəmli yazarına verdiyi qiymət əsasında onları müəyyən ardıcıllıqla sıralaması və Heminqueyin cəsarətsizliyi barədəki məlum cavabı 1947-ci il aprelin 24-də Oksford qəzetlərinin birində dərc olunmuşdu.

Az sonra “Nyu-York herald tribun” həmin cavabı təkrar çap edir, həngamə də məhz bundan sonra başlanır. Belə ki, yazının dərc olunduğu qəzet o vaxt Kubada yaşayan Heminqueyin əlinə keçərək onu bərk hiddətləndirir. Yazıçı dərhal dostuna – general K.T.Lenhemə məktub yazıb xahiş edir ki, qoy o onun hərbi döyüş şücaətləri barədə Folkneri məlumatlandırsın.

Xahiş yerinə yetirilir – Lenhem rəhbərlik etdiyi 22-ci piyada alayının tərkibində Heminqueyin, həqiqətən də, müttəfiq qoşunlarının Fransaya çıxarıldığı gündən başlamış 1944-cü ilin qış aylarınacan hərbi müxbir qismində iştirakı və şücaətləri barədə Folknerə müfəssəl məlumat yazaraq dostunun xidmətlərini bircə-bircə sadalayır və düz üç səhifəni tutan həmin faktların Folknerdə Heminqueyə qarşı yanlış təsəvvürü dəyişdirəcəyinə ümidvar olduğunu bildirir. Məktubdan təsirlənən Folkner yaranmış vəziyyətdən bərk peşmançılıq hissi keçirir və məsələyə aydınlıq gətirmək üçün generala bu məzmunda cavab yazır:

Hörmətli general Lenhem!

Məktubunuza görə Sizə təşəkkürümü bildirirəm.

Sizin mənim ifadələrimə istinadən göstərdiyiniz misallar düzgün deyil. Heç şübhəsiz ki, siz onları yanlış çap olunduqları mənbədən oxumusunuz. Məsələ bundadır ki, mən Heminqueyin insani keyfiyyətləri barədə bir kəlmə də danışmamışam, yalnız ədəbi ustalığından söz açmışam. Üstəlik, mən onun iki Dünya savaşında və İspaniyada göstərdiyi hərbi xidmətlərdən xəbərdaram.

Aprel ayında mən ingilis dili və ədəbiyyatı fakültəsinin xahişinə əsasən Missisipi Universitetinin altı kursunun hamısında tələbələrlə görüşüb onların ədəbiyyat və yaradıcılıq məsələlərinə dair suallarını cavablandırdım. Qrupların birində Amerikanın ən məşhur yazıçılarına qiymət verməyimi xahiş etdilər. Cavabım belə oldu ki, bu əsla mümkün deyil. Fikrimcə, ümumiyyətlə, bunu heç kəs bacarmaz, amma onların israrlı xahişlərindən sonra öz müasirlərimi – biz yazmağa başlayandan adı adımla daha tez-tez yanaşı çəkilən yazıçıların yaradıcılığını necə qiymətləndirdiyimi açıqlamaq məcburiyyətində qaldım. Heminqueyin, Vulfun, Dos Passosun, Kolduellin adını çəkib dedim ki, məncə, biz hamımız məğlubiyyətə uğramışıq. Yəni o mənada ki, birimiz də Dikkensin, Dostoyevskinin, Balzakın, Tekkereyin və b. əldə etdiyi yüksəkliyə ucala bilməmişik. Dedim ki, ən gözəl məğlubiyyətə Vulf uğrayıb, çünki aramızda ən cəsarətlisi o çıxdı – heç zaman çəkinmədi, vecinə də almadı ki, zövqü pis, üslubu yorucu və yöndəmsiz sayıla bilər. Həmçinin qeyd etdim ki, üsluba fikir verdiyinə görə riskdən qorxan Dos Passos ikinci yerdə dayanır. Sonra Heminqueyin adını çəkdim. Çünki bir çox başqaları kimi o da özünü təhlükəyə məruz qoymaq istəməyib, pis görünməkdən, uzunçuluqdan, yaxud darıxdırıcı yazmaqdan çəkinib. Əlbəttə, bütün bunlar barədə orada daha geniş danışmışdım. Əlimdə hazır mətn olmadığından hazırlıqsız çıxış edirdim, həm də düşünürdüm ki, görüş qeyri-rəsmidir, deyilənlər də mətbuat üçün deyil.

Çıxışımın çap olunmasını yalnız Sizin məktubunuzdan bildim. Göstərdiyiniz misallardan isə belə qənaətə gəlirəm ki, mətn ciddi təhrif olunub və xeyli kəsilib-doğranıb. Buna dərindən təəssüflənirəm. Məktubun surətini əlavə qeydimlə birgə Heminqueyə də göndərirəm. Əmin ola bilərsiniz ki, bu yanlışlığı aradan qaldırmaq fürsəti hər hansı şəkildə əlimə düşərsə, həmin fürsətdən yararlanıb mütləq bunu edəcəyəm. Məktubunuza görə bir daha minnətdarlığımı bildirirəm.

Hörmətlə, Uilyam Folkner

Bundan sonra Folkner, həqiqətən də, məktubun surətini Heminqueyə göndərmiş, aşağıdakı qeydi də yazdığı məktuba əlavə etmişdi:

Əzizim Heminquey!

Bu ağlasığmaz səfehliyə görə bərk təəssüflənirəm. Mən, sadəcə, universitetdəki çıxışıma görə iki yüz əlli dollar pul qazanmışam. Çıxış qeyri-rəsmi idi, özü də mətbuat üçün nəzərdə tutulmamışdı, yoxsa çapdan öncə yazıya hökmən baxardım. Uzun illər ərzində bir şeyə qəti əmin olmuşam ki, adamın dili başına bəladır və bizim aramızdakı müsibətlər də dilə gətirdiyimiz sözlərin, etdiyimiz çıxışların ucbatındandır. Düşünürdüm ki, mən artıq bu axmaq çərənçilik vərdişini tərgitmişəm. Qoy bu mənə sonuncu dərs olsun. Çox ümidvaram ki, bu Sizin üçün ciddi əhəmiyyət kəsb etməyəcək. Yox, əgər bunun zərrə qədər də önəmi varsa, onda səmimi üzrxahlığımı öz Folknerinizdən lütfən qəbul edin.

Oksford, Missisipi. 29 iyun 1947

Heminqueylə aralarında yaranmış xoşagəlməz münasibətə bu şəkildə aydınlıq gətirilsə və ilk baxışda narazılığın aradan qalxması təsəvvürü yaransa da, qeyd edək ki, ümumiyyətlə, Missisipi Universitetindəki görüşdə Folknerin beş Amerika yazıçısı ilə əlaqədar söylədiyi fikirlər xeyli müddət ayrı-ayrı ədəbi auditoriyaların müzakirə mövzusuna çevrilmiş, müxtəlif xarakterli mübahisələrə səbəb olmuşdu. Səkkiz il sonra – 1955-ci ildə tənqidçi və jurnalist H.Brayta verdiyi müsahibədə Folkner həmin hadisəni belə xatırlayırdı:

Məsələ belə olmuşdu. Məndən xahiş etmişdilər ki, çağdaş yazarlarımızdan ən yaxşı saydığım beş nəfəri ardıcıllıqla düzüm. Mən Vulfun, Heminqueyin, Dos Passosun, Kolduellin və öz adımı çəkdim. Vulfu birinci, özümü ikinci sıraya qoydum. Sonuncu yeri Heminqueyə verdim. Dedim ki, biz hamımız uğursuzlarıq – aramızda heç kim kamillik zirvəsinin arzuolunan ucalığına yetişə bilməyib. Və adını çəkdiyim sənətkarları onların mümkün olmayanı əldə etmək cəhdlərində uğradıqları məğlubiyyətlərə əsasən qiymətləndirdim. İnanıram ki, Vulf mümkün olmayana yaxınlaşmağa hamıdan çox can atıb, bəşər övladının bütün təcrübəsini ədəbiyyatın varlığında təcəssüm etdirməyə cəhd göstərib. Belə düşünürəm ki, Vulfdan sonra bu işdə ən çox tər tökən özüm olmuşam. Heminqueyi isə o səbəbdən axırıncı yerə layiq bildim ki, o, həmişə yaxşı bələd olduğu sərhədlər daxilində qalmağa üstünlük verir – bunu çox ustalıqla etsə də, mümkün olmayanı əldə etməyə heç vaxt can atmır...

Həmin ilin avqustunda Yaponiyanın Naqano şəhərində keçirilən Amerika ədəbiyyatı üzrə yay seminarında iştirakı zamanı Folkner ona Tomas Vulfla bağlı verilən sualın cavabında yenə köhnə mövzuya qayıtmalı olmuşdu:

Vulfun məğlubiyyəti – məğlubiyyətlərin ən parlağı idi. Sonra mənimki gəlir, üçüncü yeri Dos Passosun məğlubiyyətinə verirəm. Heminqueyə isə yalnız bir səbəbə görə – özünü ötüb-keçməyə, özünü üstələməyə heç zaman cəhd göstərmədiyinə görə həmişə axırıncı yeri ayırıram...

Naqano seminarında üslubla bağlı verilən sualın cavabında Folkner Heminquey haqqında fikrini bu şəkildə davam etdirmişdi:

Heminquey kimi yazıçılar nadir hallarda doğulurlar. Yaradıcı instinkti, yaxud ağıllı və müdrik müəllimlərinin məsləhətləri sayəsində o anlamışdı ki, öz çevik üslubuna və dəyişməz prinsiplərinə sadiq qalmaqla daha çox şeyə nail ola bilər. Heminquey üslubçuluğu deyil, elə yazmağı öyrənib ki, müəllimləri oxuyub desinlər: bax bu, doğru üsuldur. Həmişə də özünə sadiq qalıb. Bəlkə də, düz eləyib, çünki yazdığı kitablar çox yaxşıdır. Digər yazıçılar, məsələn, Vulf, yaxud mən Heminqueyə xas olan instinktə, yaxşı məsləhətçiyə, buna bənzər digər vasitələrə malik deyilik. Biz insan ömrünün hər anının təkrarsızlığını, günəşin hər şüasını çatdırmaq üçün bacardığımız hər şeyi səhifəyə pərçimləməyə çalışmışıq. Buna görə ağır yazırıq və bizi oxumaq çətindir. Bu, qətiyyən o demək deyil ki buna şüurlu şəkildə can atmışıq, yox, sadəcə, başqa cür yazmağı bacarmamışıq...

1955-ci ilin sentyabrında Parisdə müsahibə verdiyi fransız jurnalisti Sinti Qrenye eyni sualla yazıçıya müraciət etmiş və Folknerin cavabında yenə eyni fikirlər səslənmişdi. 1957-ci ilin fevralından başlayaraq Folknerin il ərzində Virciniya Universitetində apardığı məşğələlər zamanı mövzu hələ də “qüvvədə” qalırdı və auditoriyalarda müxtəlif şəkillərdə qoyulan eyni sualın müqabilində yazıçı hər dəfə köhnə məsələyə qayıtmağa məcbur olur, vaxtilə söylədiyi fikirləri təkrar izah edirdi. Nəhayət, məşğələlərin birində: “Mən bilirəm ki, siz Vulfu çox yüksək qiymətləndirirsiniz”, – deyə ona müraciət edən tələbəyə yazıçının cavabı belə olmuşdu:

Bilirsinizmi, bütün bunlara səbəb çox illər öncə təsadüfən ağzımdan çıxan bir söz olub. Məsələ bundadır ki, mənim Vulfa xüsusi rəğbətim yoxdur. Deyim, hər şey necə baş verdi? Xeyli qabaqlar hansısa gecədə çağdaş yazarlar barədə fikrimi soruşmuşdular, mən də demişdim ki, bu haqda mülahizə yürütmək çətindir. Cavab onları qane etmədi, təəccüblə soruşdular ki, filankəslər barədə doğrudanmı heç bir fikrim yoxdur? Sonra da həmin filankəslərin adlarını sadaladılar: Vulf, Dos Passos, Erskin Kolduell, Heminquey, bir də Folkner, yəni mən özüm. Dedim, elədirsə, onda mən onları bu cür düzərdim: Vulf, Folkner, Dos Passos, Kolduell, Heminquey – bax hər şey burdan baş alıb getdi və indi mən iyirmi ildir bu məsələni izah etməklə məşğulam...

İlk baxışda sanki əlavə şərhə ehtiyac qalmasa da, oxucunun diqqətini gözdən yayınmış bir neçə ştrixə yönəltmək, hər halda, vacibdir. Belə ki, Folknerin özünün də etiraf etdiyi kimi, “ağızdan təsadüfən çıxmış bir kəlmə söz” bu haqda söhbət açılan sonrakı bütün müzakirə və görüşlərdə müəyyən təhriflə təqdim olunub. Ən qəribəsi də odur ki, eyni sualla onu təngə gətirən tələbələrin, tənqidçi və jurnalistlərin heç biri bunun fərqinə varmayıb. Söhbət ondan gedir ki, əslində, ən yaxşı beş Amerika yazarının siyahısında Heminqueyin adı heç də sonuncu – beşinci yerdə deyil, ən azı dördüncü yerdə çəkilib, daha doğrusu, tələbənin sualını cavablayarkən Folkner adları əvvəlcə (yəni ilk dəfə) aşağıdakı ardıcıllıqla düzmüşdü:

Tomas Vulf. 2. Dos Passos. 3. Heminquey. 4. Kezer. 5. Steynbek.

Siyahının ikinci variantına keçməzdən əvvəl qeyd edilməlidir ki, burada adı çəkilən Uilla Kezer (1873–1947) Folknerin çox bəyəndiyi qadın yazarlardan biri olsa da, görüşün stenoqramını hazırlamış R.M.Allenin şəhadətinə görə, Folkner siyahıda Kezerin yox, Kolduellin adını çəkib. Görünür, bu qeyri-səhihlik Alleni qabaqlayaraq öz natamam qeydlərini tez-tələsik çapa verən digər tələbənin həvəskarlığı üzündən baş verib. Çünki siyahıdan söz açılan sonrakı görüşlərdə (Folknerin çıxış və söhbətlərində, həmçinin məktublarında), bir qayda olaraq, məhz Kolduellin adı çəkilir, Kezer isə bircə dəfə də xatırlanmır. Bütün bunları nəzərə aldıqda belə nəticə çıxır ki, əslində, Folknerin başıbəlalı sıralaması ilk düzülüşdə bu cür olub:

Tomas Vulf. 2. Dos Passos. 3. Heminquey. 4. Kolduell. 5. Steynbek.

Lakin yaddan çıxarmayaq ki, görüşdə iştirak edən müəllim sual verən tələbəyə: “Deyəsən, siz mister Folknerin təvazökarlığını sınağa çəkirsiniz?” – deyə səslənən isimlər arasında yazıçının adının olmamasına işarət etdikdə Folkner öz siyahısına əl gəzdirərək bu şəkildə təqdim etmişdi:

Tomas Vulf. 2. Folkner. 3. Dos Passos. 4. Heminquey. 5.Steynbek.

Siyahıları tutuşduranda aşkar görünür ki, Heminqueyin adını Folkner əvvəl üçüncü sırada çəkib; yalnız öz adı ortaya çıxandan və ikinci sıraya qoyulandan sonra Dos Passos üçüncü, Heminquey dördüncü sıraya keçib. Burası bəlli. Ziddiyyət doğuran məqam budur ki, belədə Kolduellin adı yoxdur; bu ada yer qalmır. Halbuki stenoqramın müəllifi siyahıda Kezerin yox, Kolduellin adının çəkildiyini iddia edir. Əslində, Folkner özü də general Lenhemə yazdığı üzrxahlıq məktubunda Kolduellin adını xatırladır.

Təbii ki, Folknerin öz adı beşliyə daxil ediləndə kiminsə adı ixtisara düşməliydi və siyahıdan göründüyü kimi, bu, Kolduelldir. Amma Folknerin generala məktubundan o da məlum olur ki, ixtisara düşən Kolduell yox, Steynbekdir. Çünki məktubda məhz Steynbekin adı çəkilməyib. Bu barədə Folknerə yalnız bir dəfə xatırladılıb: 1955-ci ildə Yaponiyada, Mətbuat Klubunda müsahibə verərkən yazıçıları onların məğlubiyyətlərinə görə sıraladığı siyahıda Folkner Steynbekin adını çəkməyəndə “Demək, Siz bu sıradan Steynbeki çıxarırsınız?” sualı səslənmişdi, Folknerin də cavabı belə olmuşdu: “Bəli, çıxarıram. Steynbek əsl yazıçı deyil, olsa-olsa, yalnız reportyordur, qəzetçidir...”

Beləliklə, adı siyahıdan çıxarılan yazarın Steynbek olduğu təsdiqlənir. Yəni öz adı siyahıya əlavə edildikdə Folkner oradan məhz Steynbeki çıxarıbmış. Amma istənilən halda bu, Missisipi Universitetindəki görüşdən sonra baş verə bilərdi və elə də olub. Çünki həmin görüşdə Folkner nəinki Steynbekin adını çəkmiş, həm də adını çəkdiyi digər yazıçılarla bərabər, onun barəsində də açıqlama vermişdi: “Bir vaxtlar mən ona böyük ümidlər bəsləyirdim. İndi isə bilmirəm”.

Nəhayət, bütün bu göstərilənləri ümumiləşdirəndə aşağıdakı mənzərə alınır. Ən görkəmli beş yazarın adını ilkin olaraq tələbələr özləri müəyyən edib, Folkner isə sadəcə həmin yazıçıları onların öz yaradıcılıqlarında uğradıqları məğlubiyyətlərə görə sıralamalı olub. Əvvəlcə yalnız adları sıralamaqla kifayətlənib, öz adı da siyahıya daxil ediləndə adıçəkilən hər bir yazıçı, o cümlədən Steynbek haqqında qısa açıqlama verib. Mətbuata çıxarılan yazıda da məhz beş yazarın – Vulfun, Folknerin, Dos Passosun, Heminqueyin, bir də Steynbekin adı gedib. Yazının qəzetdə dərcindən Folkner yalnız general Lenhemin məktubundan sonra xəbər tutub və generala cavabında Steynbeki Kolduellə əvəzləyib (görünür, yadında bu cür qalıbmış, ya da sonradan belə qərara gəlib ki, həmin siyahıya Kolduell Steynbekdən daha çox layiqdir). Hər halda, sonrakı siyahılarda Steynbekin yox, məhz Kolduellin adı çəkilib.

P.S. Diqqəti ilk baxışda adi görünəcək bu məsələyə cəlb etməyi o səbəbdən vacib saydıq ki, adları hallanan yazıçılar barədə Folknerin nə fikirdə olması və onları necə qiymətləndirməsi, hər halda, təsadüfi deyildi (yazıçı özü bunu təsadüf adlandırsa da), əks təqdirdə bu qədər səs-küyə səbəb olub bu dərəcədə maraq doğurmazdı. Qəribəsi odur ki, bütün hallarda əsas diqqət nəyə görəsə məhz Heminqueyin siyahıda sonuncu sıraya qoyulmasına yönəldilib (əslində isə heç bir variantda onun adı axırıncı deyil). Bunun əvəzində dolaşıqlıq yaradan digər detallara aydınlıq gətirilə bilərdi. Əgər auditoriyalarda, yaxud müsahibə və söhbətlərdə bu ştrixlərlə bağlı yazıçıya müvafiq suallar ünvanlansaydı, heç şübhəsiz, daha maraqlı nüanslar ortaya çıxardı. Bu isə həqiqətən iki dahi yazıçını – Folkner və Heminqueyi üz-üzə qoymaq, adi bir münaqişəni lüzumsuz yerə qabartmaq kimi mənasız cəhdlərdən faydalı olardı.

Hazırladı: Mahir N. Qarayev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 25 fevral.- S.22-23.