Qızılgülün sahibi

Esse

Məşhur amerikan yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Uilyam Folkner bütün dövrlər üçün yazan, mövzuları ilə ədəbi cameədə maraqlı sayılan ədiblərdəndir. O, hadisə yaratmaq bacarığı, bədii priyomlar ustadı kimi bütün dünyada şöhrət qazanıb.

Bu səbəbdən Folknerin yaradıcılığına müxtəlif vaxtlarda böyük diqqət göstərilib. Tərcüməçilər Natiq Səfərovun, Əli Şirinovun, Mahir N.Qarayevin dilimizə tərcüməsi ilə Azərbaycan oxucusu da Uilyam Folknerin yaradıcılığı ilə tanış olmaq fürsəti bulub. Romanlarındakı orijinal təhkiyəsi, əlvan və mürəkkəb üslubu ilə hazırlıqlı oxucuların, nəsr vurğunu olan təcrübəli romansevərlərin bu gün də sevdiyi yazıçılardandır Uilyam Folkner.

Amerika nasiri Uilyam Folkner - dostlar, əgər daha dəqiq yazmağımı tələb etsəniz ədibə bu cür xitab edərəm: Uilyam Katbert Folkner.

O, Nyu-Albani, Missisipidə Möri Folkner və Maud Batler Folkner ailəsinin ilk övladı, ilkgüzarı kimi doğulanda təqvim 1897-ci ilə tuş gəlirdi. Dörd qardaşın ən böyüyü idi Uilyam.

Folknerin özündən kiçiklərin ağabəyi kimi necə birisi olduğunu deyə bilmərəm, çünki anam məni 1900-cü illərdə doğmamışdı ki?! Lakin onun böyük yazıçı olmağının məsuliyyətini hələ çağa yaşlarından anladığına əminəm. Üçüncü sinifdə oxuyarkən "babam kimi yazıçı olacağam"- deyən Uilyamın təxmini əslində düz çıxmamışdı. Doğrudur, o da yazıçı oldu, ancaq babası kimi yox, babasından dəfələrlə şöhrətli və izzətli bir nasir kimi. Folkner yaradıcılığının özəlliyi, gözəlliyi odur ki, o, özündən əvvəlki Amerika ədəbiyyatına - Edqar Po, Mark Tven, Şervud Anderson yaradıcılığına güzgü tutduğu qədər, özündən sonrakı ədiblərə - Artur Miller, Vudi Allen, Stiven Kinq, Den Braun şəxsiyyətinə də işıq salır. Ona görə də bütöv Amerika ədəbiyyatına baxacağımıza bir tək Folknerə baxmaq kifayətdir. Amma bundan ötrü Folkner pəncərisini geniş, taybatay açmaq lazımdır.

Folkner ədəbiyyata gələn gündən yaradıcılıq toz-torpağının içində itib-batmadı. On yeddi yaşında ikən vəkil Fil Stonla tanışlıq olmasaydı, Uilyamı biz yazıçı kimi yox, kim bilir, bəlkə, elə hərbçi, bəlkə, elə bədöy at həvəskarı, bəlkə, elə kovboy kimi tanıyacaqdıq, hələ tanıyacaqdıqsa. Altıncı sinifdəykən təhsilini yarımçıq qoyan Uilyamın özünü axtarış çabaları Kanada Hava Qüvvələrinə qoşulması ilə nəticələnir. Burada da özünə doğma heç nə görməyən gələcək yazıçı dülgərlik, boyaçılıq, ocaqçılıq edir, hətta yunan restoranında qab yumaq kimi zəhlətökən işlərlə məşğul olurdu. Bir müddət poçt xidmətlərində də çalışan Folkner tez-tez sərxoş olduğu üçün məktubları itirər, danlanmaq, tənbeh olunmaq, cəzalanmaq gündəlik peşəsinə çevrilərdi. Amma yazıçıların gerçək peşəsi yazmaq olur, danışmaq yox! Bu səbəbdən Uilyam saatlarla hədyan danışıb orda-burda laqqırtı vurmağı sevməz, əksinə qaraqabaq, qaradinməz, adamayovuşmaz təsiri bağışlayıb günlərlə özünə qapanardı. İyirmi üç yaşında ikən şeir yazmağın daşını atıb, nəsrə qoşulması ilə sərhədləri ciddi şəkildə pozmadığını dilə gətirər, sonucda "nəsr də elə şeirdir"- deyibən ustadı Şervud Andersonun təkidi ilə yeni səmtlərə yön alardı. O səmtlərdə Amerika çöllərinin uzun-uzadı təsvirləri, bər-bəzəkli sözlərlə dialoqlardan qaçma meyilləri görünmürdü. Folkner orijinal təhkiyəsi ilə kiçik hekayələrində belə insan xarakteri, insan taleyi yaratmaqda mahir idi. Bəli, onun üslubu qarışıq ola bilərdi, zira Folkner mürəkkəb insan idi. Bəli, əsərlərini anlamaq üçün bəzən üç-dörd dəfə oxumağa ehtiyac yarana bilər, amma sonda ideyalarını başa düşüb bu nümunələrdən zövq almaq gözləyir oxucunu. Obrazlı deyəcəm: Folkner qırxıncı qapıya kimi açarları asanlıqla bizə vermir, o açarları qapıya salana kimi oxucusunun - necə deyərlər, əməlli-başlı canını boğazına yığır, hövsələsini sınağa çəkir, bəzən insan bu vəziyyətdən usanır, mütaliəyə "tövbə" deyir. Zatən bütün bunları gözə almışdı ədib, lakin bir gerçək var ki, oxucu kimi bu səhnələrin birinci qapıdan ta qırxıncı qapıya qədər müşahidəçisi deyil, iştirakçısı oluruq. Bəzən bu lövhələrdən insan təntiyir, karıxır açarı qapıya sala bilmir, ancaq sonda öyrənə bildiyi şifrələrlə əsərdəki o mübhəm sükutu pozur, sirli qapıları taybatay açmağa nail olur. Xoşbəxtlikdən bu sehrli sözlər bizi "min bir gecə" nağılındakı kimi "Açıl susam, açıl" deyib, yarıyolda qoymur, çapovulçuların, həramilərin öhdəsinə buraxmır. Baxın, Folkner nəsrinin möcüzəsi bundadır. İnsanı yorur, fəqət onunla top-tüfənglə rəftar eləmir, əksinə yazıçının özü oxucunun pişvazına çıxıb, mükafatını şəxsən bizə əlbəəl verir. İş ki, gəlib çıxdı əllərə, burada bir hovur gözləməyin yeri var, dostlar. Çünki əllərin sıcaqlığı qəlblərin hərarətinə uzanan ən sağlam körpüdür. O körpü indi Folknerin çağalığına qədər uzanacaq, onun uşaqlıq sevgisi Estel Oldemə "mən də varam!"- deyib hayqıracaq. Biz isə onun səsinə təxminən bu sayaq səs verəcəyik: Folkner uşaqlıq sevgisinə - Estel Oldemə qovuşanda 32 yaşı vardı. Tale ondan bu müddət ərzində çox şeyləri almış, bədəlində Esteli bəxş etmişdi. Gənclər hüzursuzluğu da, firavanlığı da müştərək dadmağa macal bulmuşdular. "Səs və qəzəb" əsərini 1931-ci ildə nəşr edərkən ABŞ cəmiyyətinin ictimai çöküşünü mükəmməl dillə ifadə edə bilib Folkner. Kim bilir?! Bəlkə də, bu sanballı əsəri Folkner tək yox, 1929-cu ilin dünya iqtisadi böhranı ilə birgə, əl-ələ verib yazıblar?

- Bəlkə də!

İndi isə, yazıçının xülyaları, arzuları qapıda bizi gözləyir, keçsinlər içəri və bu monoloqumuz dialoqa çevrilsin.

- "Xəyallarınız haqda niyə bu qədər qarışıq danışırsız" sualına Folknerin cavabı belə idi:

- "Cahiləm" ona görə. Doğrudan da, məktəb bitirməyən, universitet təhsili almayan yazıçı cavabında bütün bu amilləri nəzərdə tuturdumu? Burada bütün variantların fövqündə bir şey dayanır: mütəvazilik.

Desənə, qədim kişilər dünyanın hər yerində təvazökar idi.

Desənə, özünə xam deyən Memar Əcəmidən, özünü çərənçi, boşboğaz adlandıran Füzulidən tutmuş, özünü cahil sayan Folknerə kimi - hər biri təvazö nümunəsi olmuşlar.

Əzizimiz Uilyam, bu qədər sadə, bu qədər saya olmayın! Sizin Nobel mükafatını Amerika ədəbiyyatında bütün dövrlərdə fırtına kimi gurlayan - Ernest Heminqueydən beş il öncə aldığınız da sirr deyil. Doğrudur, bəlkə, kimin üçünsə bu meyar sayıla bilməz, lakin Folknerin Alber Kamyu, Qabriel Qarsia Markes şəxsiyyəti üzərindəki təsiri bizə gün kimi bəllidir. Folknerin ədəbiyyat dünyasını ağuşuna aldığını, səksən min qoşun görüb səksənməyən yazarlar ordusunu necə təşvişə saldığını israrla söyləyə bilərik. Buna görə ədəbiyyat üçün əbədi dartışılan mövzunun adı Uilyam Folknerdir. Mərhum şair və ədəbiyyatşünasımız Rəhman Babaxanlının Folkneri dialoqlar, intriqalar ustadı kimi qələmə verməsi, Folkner yaradıcılığını mərhum, sayğıdəyər Natiq Səfərovun tərcümələrindən sevməyimiz də bir gerçəklikdir.

Günəşin sarımtıl yanaqlarından busə alan, onu öpüşə qərq edən yazıçı hekayələrindən birini "Qırmızı yarpaqlar" adlandırır. Olsun! Etirazım yoxdur. Qoy belə olsun! Lakin qısqanclıq hissimizin sərhədini əsərin personajlarından biri - Antonio müəyyən etməsin. O gün şər qarışan zaman, şər yox, xeyir qalib gəlsin. Bu arzularım həm də Folkner hekayələrinin adlarına ad edilsin.

Şübhəsiz, ədibin öz dilindən sevib-seçdiyi ən fərqli əsəri

"Emili üçün qızılgül" adlanır:

Burada söhbət bir qadın faciəsindən gedir, faciənin qarşısını almaq, qadının taleyini dəyişmək mümkünsüzdür. Kimdir xanım Emili?

Emili bir abidəyə bənzəyən qadındır. Bu abidənin qarşısında qəsəbənin bütün kişiləri necə də aciz görünürlər. Emilinin 10 ildən bəri insan ayağı dəyməyən imarətinə başını soxmaq istəyən, ehtirasdan korun-korun yanan insanların sayı nə qədər olarmış, ilahi?!

Amma onun üçün göndərilən güllər Emilinin zifaf gecəsinə yox, cənazəsinə nəsib olur. O qızılgülləri nə xanım Emilinin əmisi qızları, nə qəsəbə sakinləri göndərmişlər. O qızılgüllərin yiyəsi Folkner idi. Folknerin tapdığı bədii priyom, müəllifin iştirakı ilə bu əsəri gerçək bir həyat hekayəti edir. Belədirsə, onda yazıçıya iki cüt lafım olacaq:

Uilyam Folkner, qızılgülün sahibi sizsiniz, Emilini siz yaratmısız, o qadının halına siz yanırsız, onun taleyinə siz acıyırsız, hekayənizin adı ilə onu siz salamlayırsız, belə hallarda kişinin şərəfinə badə qaldırarlar, xanım üçünsə qızılgül hədiyyə olunar. Uilyam Folkner, o zaman sizin sağlığınıza!

İndi deyəcəksiz ki, badəni dirilər üçün qaldırıb, sağlığı sağların şərəfinə deyərlər?!

Turan Uğur

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 29 iyul.- S.21.