Adı soyadını eşidən şair-Qulu Ağsəs

(Əvvəli və ardı var)

İlahi ruhu dərk edən özünü dərk etmiş olur, eşqi dərk edən özündəki eşqin gücünə inanır. Fəlsəfi germenevtikaya görə, özünü anlamaq “Başqa Mən”i anlamaqdan keçir. Özünü dərk etmək üçün “Başqası”na müraciət etməlisən, “Başqası”nı anlamaq üçün onu hiss etməlisən, onu yaşamalısan. Poeziya bu kosmoqonik ideyanı ifadə edir. Qulu Ağsəsin “Məni mənlə” şeiri bu mənada səciyyəvi xarakter daşıyır:

Yatammıram ertəyəcən,

Bəlkə, bir şeir deyəcəm...

Qulağıma sirr deyəcəm,

Məni mənlə tək buraxın!

Nə daddım, nə gördüm hələ,

Laldım, kardım, kordum hələ.

...Çıxsam özümlə duelə,

Məni mənlə tək buraxın!

Yoxdan varolma, ruhən təzələnmə, qeybdən zühur, özünü əbədiyyətdə görmək istəyi şairin daha bir şeirində “mən” axtarışı ilə bağlıdır:

Sizə kimdən deyim?

Özümdən deyirəm:

Görmədiyim adama

Getmədiyim yerdə

Heç vaxt

Heç bir görüş verməmişəm.

Amma oturub gözləyirəm...

Kimi?

Harda?

Nə vaxt?

...Heyhat!

Bu şeirdə uzun, incə yolla gedən sufi dərvişin axtarış fəlsəfəsi, özünü əbədi zamanın yolçusu görmək istəyi ifadə olunub. Dünyanı sintez şəklində, bütöv mənzərəsini İlahi məqamda, metafizik yüksəklikdə, müdriklik mərtəbəsində görmək istəyi Qulu Ağsəs poeziyasının simvolik, mifopoetik, arxetipik cəhətlərini və dini-fəlsəfi əsaslarını önə çıxarır.

Rza Diqqətini oxumaq cəhdi

Foto da bədii mətndir. Rza Diqqəti kimi sənətkarın fotosu da ki illah. Adi gözlə nəzər saldıqda o fotolarda Qarabağ xarabalıqlarını görür, üzüntümüzü, göz yaşımızı, qarı düşmənə dost deməyimizi xatırlayıb peşmanlığımızı, təəssüfümüzü, heyrətimizi və s. sonsuz emosiya və hisslərimizin estetik şəklini görə bilirik. O fotolarda yer yerindən oynamış, altı üstünə çevrilmiş, keçilməz yollara dönmüş doğma/yad bir məkan görürük. Qulu Ağsəs isə məşhur fotoqrafın mətni üzərinə mətn yazır. Böyük sənətkarla xəyali söhbətində Qulu Ağsəs, əslində, həm də onun yaradıcılığının daxili, dərin qatlarını açıb göstərir.

Rza Diqqətinin fotolarındakı Qarabağa irreal qorxunc monstrların ruhu hakim kəsilmişdir. Burda insan dünyanı görə bilmir – dünya insan təxəyyülünün və təsəvvürünün heç bir ölçüsünə uyğun gəlmir. Şeirin əvvəlində qoyulan “Nə gördün Qarabağda... orda vəziyyət nə cürdü?” sualına cavabı da şair elə özü verir – “Salamatçılıqdı”. Cavab ümidsizliyi gizlətmək, özünütəsəlli üçündür və ironiya kimi səslənir. Ardınca Qarabağın real mənzərəsi məhz pikassovari, sürrealist cizgilərdə təsvir olunur. Qarabağın viran edilməsi tarixi, böyük epik məzmun forma və ölçülərin paradoksal uzlaşdırılması ilə cəmi bir neçə sətrə sığışdırılır:

məscid – minbərdən,

kəhriz – çinardan,

qəbir – başdaşından,

mina – kadrdan

hündürdü!

Yerini dəyişmiş həqiqətlər, dünyanın əyri güzgüsündə düzünü itirmiş tarix, coğrafiya, mədəni yaddaş insanın torpağı ilə vəhdəti, bağlılığı təcrübəsini qırır, yeni təcrübə qazanılması mümkünsüz görünür, çünki bu yeni bir mövzu, yeni bir dünya mənzərəsi qurmaq anlamına gəlir, bunun üçün isə dəyərlərin fərqli şəkildə yenidən nizamlanması gərəkdir.

Qarabağ məkanı yalnız ərazi olaraq dağılmayıb, assimmetriyaya uğrayan daha dərin nəsnələrdir, mənalardır. Burda hədəfdə şüur deyil – onu idarə etmək üçün insanın gücü yetərli ola bilər. Burda hədəf təhtəlşüurdur, təbiətlə, ulduzlarla körpü yaradan, ünsiyyət quran dildir, qəlbdir. İnsanın özü ilə və dünya ilə əlaqələrinin əvvəlki kimi, varlığını təsdiq edən duyğu və baxışlar üzərindən qura bilməməsi iztirabının özü faciəlidir, qorxuludur. Formasını itirmiş obrazlarda bir qarabağlı (hər qarabağlı yox!) öz obrazını tapa bilmir. Təsvir olunan zahiri görüntülər: məscid-minbər, qəbir-başdaşı, kəhriz-çinar kimi məkanlar immanent fəlsəfi dünyaya malik varlıqlardır. Nə yazıq ki, bu məkanın əbədi, fəlsəfi taleyinin sakini həm də mina – gizli ölümdür. ”Kadrdan hündür”, hardan baxsan, görünən, hər an bizi gözləyən heçlik qorxusu, odu sönmüş qara torpaqda göyərib boy atmamaq düşüncəsi dünyanın üçölçülü cizgisini təsəvvürlərdən silir, yaddaşı, keçmişi yox edir.

Yuxularının, nağıllarının, səssiz düşüncələrinin mövzusu və həmsöhbəti Qarabağı, təhtəlşüurunda əbədiləşmiş Sürüşəkdaşı, Qaraqaya yüksəkiliyini itirməmək üçün, bəlkə, hələ də getməyib Ağdama, Şuşaya Qulu Ağsəs. O assimetriyada dünyanın mizan-tərəzisi itmiş, altı üstünə çevrilmişdir, minbər və məscidin, qəbir və başdaşının yerini dəyişmiş cizgiləri absurd, anlaşılmaz xaos mənzərəsi yaratmışdır. Yurdun xarabalıqlarını real çərçivədən çıxararaq abstrakt şəkildə təsvir etməsi müəllifin hadisələrə dərin, şüuraltı qatları ifadə edən baxış bucağından xəbər verir. O, gördüyünü deyil, görmək istəmədiyini qələmə alır – işığın və ümidin yurduna dönməsini gözləyir. Və bir də sonda nağıllara dönür şair:

Hə, bir də

mat qaldım bir şeyə:

oranın quşları

adam kimi danışır,

adamları

quş kimi oxuyur deyə...

Baş vermiş metamorfoza – insanların quş kimi ötməsi və quşların dil açıb danışması – Ağsəs mətninə mifoloji ölçülər qazandırır, müəllif idealını ifadə edir.

Ümumiyyətlə, şairin Qarabağ və müharibə şeirlərinin yaşadığımız zaman kəsiyində deyil, ədəbiyyatımızın böyük zamanında ayrıca dəyər kəsb etdiyini vurğulamaq istəyirəm. Onun “Ağam!.. Adam!.. Ağdam!..” elegiyası, “Özün dağ başına qoyan şəhərin” adlı Şuşa oxşaması, ən gözəl xəyalını, əfsanə sevgisini bəyan etmək istəməməsinin səbəblərini tarixə anladan ”Qarabağ şikəstəsi” andı, zənnimcə, daxili zəngin dramaturgiyası ilə xüsusi araşdırma mövzusu təşkil edir.

Günəşə sarılan poeziya

Əsl şair odur ki, sözə, sözün xilas gücünə, sözdə xilasa inansın. Fikir qarmaşasının içindən boylanan misraları ilə gecənin qaranlığından doğan işığı, günəşi salamlayır Ağsəs öz əsərlərində. Səssiz gecədən sübh azanına gedən zamanın dəyəri söz söyləyə bilmək, üslubunu cilalamaqla özünü və dünyada öz yerini bəlli etmək, incə mənalara, başqa aləmlərin sirrinə varmaq istəyilə ölçülür Qulu Ağsəsin şeirlərində. Əbədi zamanı ifadə edən söz şair taleyinin ilkin anlamına işıq salaraq özü də əbədiləşir.

“Dur(y)ğu işarələri” silsiləsindən iki bəndli “He-ca” şeirində ifadə olunan şair və poeziya mövzusunu xeyir və şər, zülmət və işıq, yalan və həqiqət diskursları üzərindən dəyərləndirmək vacibdir. Əslində, şairin missiyası oxucunu qaranlığın, boşluğun olmamasına inandırmaq, optimizm aşılamaq deyil, qaranlıqların içindən günəşi görmək, günəş olmağı bacarmaq və bir daha, hər sabah sübhə diri çıxmaqdır. Bu, söz, sənət qarşısında sənətkar məsuliyyətidir. “Qələmim balta kimi / yenə doğrayıb tökür gönüqalın gecəni / he-ca-nın qazanına...” bəndinin son misrasında sözün hecaya bölünməsi ilə şəkilçinin üzərinə düşən vurğu kökdəki mənanı önə çəkir. Qədim yunanlarda üslub (heca) kəlməsi “stilus” adlanan qələmi ifadə edirdi – iti ucu yazı, digər ucu isə mum üzərində yazılanı pozmaq üçün istifadə olunurdu. “Stilusu çevirmək” hərfi mənasından başqa, məcazi mənada “heca üzərində işlə, üslubunun üzərində düşün” demək idi. Qulu Ağsəs də qədim sənətkarlar kimi qələminin iti ucu ilə öz borcunu şərəflə yerinə yetirir. O, “heca qazanı”ndan – gecə zamanından, söz sınağından bişmiş, müdrik sözlərlə çıxır səhərə:

Qəribə səhərdi o

(vaxtını unutmuşam)...

Sevindim ki, nə yaxşı

Ürəyimin yağıyla

Bişirdiyim gecəni

Günəşə pay tutmuşam...

Birinci bənddə gecədən sübhə qədərki zaman ölçüyə sığışdırılmışdır (“çox var hələ sübh azanına”), çünki bu, sözün sirrinə vaqif olma zamanıdır, şair bu zamanın sahibidir, zamanı iradəsinə tabe etməyə borcludur – sınanıldığının və məsuliyyətinin fərqindədir. Gecənin zamanı da sübh namazına qədərdir. Bəs səssiz gecədən doğan səhərin nəyi qəribədir? Unudulmuş vaxt metaforası nəyi ifadə edir? Əlbəttə, şair o səhərin tarixinə işarə etmir. O, əbədi, ölümsüz zaman söz verir, orda nə keçmiş, nə indi, nə də gələcək var. Orda dünya başqadır və gecənin yaradıcılıq əzabının sonunda büsat, sevinc, işıqlı nəfəs, yoxluqdan varlığa sıçrayış, sözün doğulması – azad olması var.

Qulu Ağsəsi gecənin səssiz qaranlığında günəşi görməsi ilə, onu qısa misralarla, amma böyük təntənə ilə uğurlamasından tanıya bilərik. Yaradıcılıq ideyası Ağsəs üçün dünyanın kəşfi deməkdir. “Ürəyinin yağında bişirdiyi” həqiqət payı, söz payı da günəşin missiyası ilə üst-üstə düşür. Günəşi görmək elə günəş ola bilmək deməkdir. Azərbaycan ərazisində qədim türklərdə Günəş kultunun mövcudluğunu, Qədim Misirdə Ra adlanan Günəş Tanrısına sitayiş olunduğunu nəzərə alsaq, Həzrəti İsanın da həvariləri qarşısında günəş kimi işıq saçmasını xatırlasaq (ilkin xristianlar üçün Tanrı Səltənətinin bərqərar olmasını ifadə edən hadisə), şairin günəş sevgisinin və sevincinin sirrini, bəlkə, anlamış olarıq.

Kəmalə Umudova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 3 iyun. S. 15.