Adı soyadını eşidən şair – Qulu Ağsəs

(Əvvəli 18, 21-ci saylarımızda)

“Barmqlarım yaman şeydir” şeirində yaradıcılıq, poeziya mövzusu faciəvi çalar qazanır. Qulu Ağsəs poeziyanın, qələmin ali təcəlləsini gizlində yatan həqiqətə nüfuz etməkdə, onu aşkarlamaqda görür. Bu, yaradıcılığın məqsədidir. Bu yolda şair qarşısına çıxan bütün maneələrdən xəbərdardır və onlara sinə gərməyə hazırdır. Şair üçün mühüm olan Həqiqətin özüdür:

Barmaqlarım yaman şeydi,

hara gəldi uzanır.

Çıxarmağa göz axtarır,

mənə düşmən qazanır.

Bir ucu tətikdədi,

hədəf elə özüməm.

Özündəki buxovları qırıb özünü həqiqətdə tapmaqdan keçir şairliyin yolu. Bu mənada, şairin taleyi söz sənətinin vəhy məqamına şahidlik və sahiblik etməsi ilə bağlıdır. Qırılma nöqtəsindən həyat başlayır (dirilmə məqamı Qulu Ağsəsin bir çox şeirlərində əks olunur) və vəhydə özünü tapır. Sənət dünyanın duyğu vasitəsilə dərk edilməsi təcrübəsidir. Sənətdən başqa digər bu cür təcrübə mövcud deyil. Qulu Ağsəsin poeziyası özündə bu təcrübəni ehtiva edir. Şairin “iki misra şeir” uğrunda “səhərəcən tövşüyən” barmaqları başqa aləmlərlə, naməlum gizli dünyalarla üzləşir, soyuqdan qaçır, isti nəfəs, sığınmağa yer axtarır. Bu cür vəhy – ruhi formalaşma təcrübəsidir, son nəticədə əbədiyyət axtarışıdır. Real dünya mənzərəsi ilə qarşılaşmanın nəticəsi kimi vəhy – faciədir. Gizlində yatan, Varlığın məhvəri olan Həqiqəti üzə çıxarmaq istəyi insanın özünüqoruma instinktinə ziddir, qaşınmayan yerdən qan çıxarmaqdır:

Ortası nişan üzüyün

indiyədək görməyib.

Üstündən dırnaq geyinib,

amma əlcək görməyib.

Şair gizlinləri aşkarlamaq, mahiyyətə varmaq istəyini özünəxas simvolik dillə ifadə edir: məqsədi barmaqlarına sonsuz xoşbəxtliyin, sevginin girovu olan nişan üzüyü, onları “üşüməkdən” qoruya biləcək əlcək deyil, “dırnaq geyinib” ən dərin yaraların közünü qoparmaqdır.

Şeirin son iki bəndində şair cəhalətdə, qaranlıqda yatmış həyat ruhunu, eşqi oyatmaq istəyinə insanın fitri əqli ilə varması məqamına işarə edir. Sonsuz təlatümtlərin, “dərdin at oynatdığı” şair qəlbi Rəbbi zikr edərək, özünə “barmaqlarının üşüməməsi” üçün “isti ölüm” arzulayır. Əslində, ölüm həqiqətin əbədi məqamına yetişərək orda əbədi varolma deməkdir. Ata obrazının da Qulu Ağsəs şeirində arxetipik səciyyə daşıdığını (ana və övlad obrazları kimi) nəzərə alsaq, üzünü görmədiyi atasının ruhuna müraciətin “daş altında”, “qəbirdə” yatan Loqosun (doğru söz) müqəddəsliyini və İlahi ruhu ifadə etdiyini söyləyə bilərik. “Soyuq və isti” konnotasiyası şeirdə ölüm və həyat, xeyir və şər, qaranlıq və işıq semantikası üzərindən geniş fəlsəfi düşüncələrə məkan yaradır.

İpək günəş

Qulu Ağsəs poeziyasında günəşin qarşılanması, günəş obrazına müraciət, onun təntənəli gözəlliyinin vəsfi və təqdimatı çox mühüm mövzudur. Daha bir poetik nümunədə cəmi iki cümlədə, sadəcə, təbiət mənzərəsi deyil, böyük ruh hadisəsi, oyanış, dirilmə, qurtuluş və bir daha həyat eşqinin uğurlanması təsvir olunur:

Günəş

meşənin üstündən

çəkdi duman-pərdəni

şöləsiylə,

quşlar səhnəyə çıxdı

yarpaqların alqış səsiylə...

Böyük bir həyat səhnəsində təbiət sanki bayram edir və insanı bu gözəlliyin, harmoniyanın dəyərini, mənasını anlamağa, görməyə, duymağa səsləyir.

“İkiyaşlı İpək Məcidə” şeirində karantin dövrünün məhkumluğuna, qaranlığına işıq saçan, ürəkləri təmənnasız saf sevgisi və həyat eşqi ilə isindirən iki yaşlı qızcığaz İpək Məcidə günəşin simvolu kimi müraciət edir şair:

Yollar yasaqdı, İpək,

Hava sazaqdı, İpək,

Çiçək taxıb telinə –

Çıx günəşin yerinə!

Səhər doğan günəş, xəstə dünyaya işıq verən günəş, qışda üşüməməsi üçün şairin uğrunda meşələri yandırdığı günəş və nəhayət, balaca İpəyə bənzəyən günəş Qulu Ağsəsin şeirlərində, sadəcə, seyr edilən təbiət hadisəsi kimi deyil, məcazi və simvolik məna daşıyan, magik rituallıq yaradan canlı obrazdır.

Göydən gələn həqiqət

“Yaradıcılıq yol getmək kimidir, məsafə qət etməkdir... Uşaq vaxtı bir şeyə marağım var idi – kəndimizdən görünən “yerlə göyün birləşdiyi” yerə qaçırdım... Heç vaxt yerlə göyün birləşdiyi yerə çata bilmirdim”. Sabit görünən xətt üfüqi səthdə yerləşmir, lütf – göydən yerə göndərilir. İnsan həyatının əsas hadisələri vertikal münasibətlərdə, göydən yerə ilğım kimi axan eşqə, ilahi ruha yerdən qanad açan könüldə, ürəkdə baş verir.

”Ədəbiyyatda, şeirdə belə peşəkarlığı qətiyyən qəbul etmirəm. Mən jurnalistikaya ona görə bağlandım ki, bədii sözlə heç vaxt pul qazanmayım”, – deyir Qulu Ağsəs. Poeziyanın irrasionallığını, azad ruhun ifadəsi olan şeirlərini satmaq istəməməsi də təsadüfi deyil şairin. Onları satmaq günahdır, Yaradanın insana verdiyi yaşamaq eşqini dolu-dolu içmək azadlığından özünü məhrum etməkdir. Lakin aid olduğu məkanların və ona məlum olan mənaların saflığından, ucalığından, yaradıcılıq kəşflərinin ona yaşatdığı duyğuların gözəlliyindən uzaq düşmək istəmir şair – bu onun qəlbindən gələn, amma “ağıllı qəlbindən” (Dostoyevski, İbn Sina) gələn seçimidir.

Könlün sonsuz sərhədlərində, əbədiyyətlə görüşdə sabitlik axtarır şair. Uca məqamlara çata bilməyəndə ümidsizliyə qapanır, “çarəsizlik şeirləri” yazır. “Dost toyundan qayıdır” adlı şeirində qarşımıza nizamı pozulmuş, ahəngsiz, rəngsiz dünya mənzərəsi çıxır. Burda ilahi ruh hələ doğulmayıb (“ruhumuz kilidlənib”), insan Tanrıdan uzaq dərdləri ilə baş-başa tənha ömür sürür, narahat düşüncələr və hisslərlə qəzəblənir və təsadüfi deyil ki, onun qarşısında dayanan yeganə çıxış yolu ölümdür – “Əcəl də yiyə durmur, / əlac kəndirə qalıb”. Könül dünyası cənnətin, gözəlliyin, ibadətin məkanı olmadıqca “Söz də yuva bağlamır / viran ürəkdə daha”. Çarəszlik qəhrəmanın dünyaya subyektiv baxışı kimi dəyərləndirilir. Göy üzünə, aya, buluda şikayətin, üsyanın arxasınca “naşükür bəndə” olduğunu etiraf etməsi lirik qəhrəman üçün xilasolma yolunun heç də bitmədiyini göstərir: müəllif əxlaq dərsi keçmədən dolayısıyla öz mövqeyini, sevgiyə, inama dönüşün hər zaman mümkün olduğunu vurğulayır.

Başqa bir şeirində isə şair muhiti inkar edir (“Qələt eləyərəm, desəm”). Onu “xain” adlandırmaqla, sadəcə, olduğu yerdən deyil, mənadan, daha doğrusu, mənasızlıqdan imtina edir. “Xain” sözünün antonimi “siddiq” kəlməsinin “son dərəcə doğru sözlü, əsla yalan söyləməyən kimsə”, “lap doğru”, “lap düz” kimi mənalar daşıdığını nəzərə alsaq, o zaman şairin bu əsərdə hansı bədii situasiya, kontekst yaratdığını anlamış olarıq. Qəhrəmanın xilas üçün üz tutduğu, əriyib yox olmaq istədiyi “hava” isə rahat nəfəs ala biləcəyi, ətrafında xain insanların olmadığı, “lap doğru“ların olduğu bir yerdir:

Qaç bu xain yuvasından,

Əri, yox ol havada.

Qorx ki, yenə yerdən çıxa,

Buluddan dama adam...

Sonrakı bənddə qəhrəmanın özünü ruhən azad hiss etdiyi, başqa dünya axtarıdığı və bu zaman göz yaşı tökdüyü ifadə olunur:

Baş açmazsan:

yaşdı, ya da daş?! –

Damarında qan durar.

Gözündən düşən nədisə,

Ayağını sındırar...

Ayağına dəyən “göz yaşı – daş” assosiasiyası yeni koqnitiv məna yaradır: əzab-göz yaşı düz yol tapmağa kömək edər, ayağına dəyən daş yolunu azmağa qoymaz insanı. Şeirin son bəndində epik sujet geniş faktlar və hadisələr göstərilmədən poetik dildə təqdim olunur:

Bu da axır...

bu da xilas...

Son gecə...

səhər ertə...

Qoşulub göyün quşuna

Üstündən saat ötər...

Yerdən, yalan dünyadan, xaosdan, insan cəmiyyətindən qaçan qəhrəman başqa düzəni, yaşam konsepsiyası olan dünyaya gəlir. Bu, dünyanın özünü qoruyan, onun cənnət olacağına insanın inamını qoruyan başqa bir aləmdir. Bu məkan insanın yaradıcılıq və düşüncəsinin mahiyyəti olaraq onun qəlbinin dərinliyində yaşayır.

Şairin bir sıra əsərlərində insan, sadəcə, cisimlər arasında cisim deyil, dünyanı və özünü mərifətə doğru dəyişə biləcək subyekt kimi çıxış edir. Təsəvvüf poetikasını ifadə edən ən gözəl poeziya nümunələrindən biri “Görsən ki qaranlıq çökür aləmə” şeirində şairin müdrik sözləri, nəsihəti səslənir:

Görsən ki qaranlıq çökür aləmə,

Görsən ki axşamdı... fikir eləmə.

.................................................

...Görsən hər tərəfdən əlin üzülür,

Görsən üşüyürsən... yandır özünü...

Və yaxud “Hardasa çölün düzündə” adlı şeirində yanar ürək, insanın daxilindəki işıq onun gizli həyat sirri kimi açıqlanır:

Hardasa çölün düzündə

Su köşkü olmalıydı.

Ürəyinin alt gözündə

Son eşqim olmalıydı.

Qulu Ağsəs o əsl sənətkarlardandır ki, insanı mənəvi dəyərlər sistemində təsvir edir, odu, nuru insanın qəlbinə gətirmək istəyir. Könüllərdə yanan od, mənəviyyat işığı Qulu Ağsəs poeziyasında mühüm yer tutur və onun yaradıclığının gələcək tədqiqat istiqamətlərindən birini təşkil edir.

Ölüm və sözün ölümsüzlüyü

Bəs dünya nizamında ölüm hansı yeri tutur? Qulu Ağsəsin “Az qalıb” şeirində ölüm həyatın həll edə bilmədiyi bütün sualların cavabıdır. Şair həyatın qanunları üzərində baş sındırır:

Fərqi yoxdur: yaxşı-pis,

bir günə qoyacaq,

Ya bir gün ağlayacaq

Yaradan özü bizə.

Bu bənddə misralar fərqli intonasiyalarda və vurğularda fərqli məna çalarları kəsb edir. Bütün insanların metafizik biliklərə malik olması və onları qəbul edəcəyi absurddur. Amma şair Yaradan haqqında xəbər verir, görünəndən görünməyənə keçid edir. Fələyin gərdişində vurnuxub yerini tapa bilməyən, payına düşən zamanda ən mühüm işini – Allaha üz tutub yaşamağı – təxirə salan insanı bir gün O özü də əcəldən xilas edə bilməyəcək. “Üzü şeytana” yaşayan dünyanın mənzərəsini ölüm tamamlayır. Tanrının özünü, həqiqətini bilən filosof-şair Ağsəs insanları elə Tanrıdan aldığı ilhamla xəbərdar edir:

Bir anda dağıdacaq!

Bir an – bir göz qırpımı,

Tar-mar eləyəcək bu şux

nizamı düzən.

Şair sözü bu ölümə qarşıdır, o, bəşəriyyətin özünüməhvinin qarşısına çıxır. Onun özünüxilas imkanından və ehtiyacından xəbərsiz olması, ilk növbədə, şairin faciəsidir. Dünyanı xəbərdar etmək ilahi aləmləri ifadə etmək üçün şairlərə verilmiş müqəddəs sözü, əqli yaşatmağa bərabərdir:

Baxarıq – ayağımız altda

bir söz çırpınır,

Əlimiz çatmayacaq

əliuzalı sözə.

Qəbirlər şahə qalxıb

şair inadı kimi.

Sancılacaq torpağa...

Bu da son acıq, hədə.

Şair sözün ölümünü Həqiqətin ölümü kimi dəyərləndirir, onunla eyni düşüncə və qavrayış sahibi olmayan insanlara məcazi şəkildə, simvollar vasitəsilə öz “şair inadı”ndan əl çəkməyəcəyini bildirir. Qəbirdən də olsa, yəni o dünyadan bu dünyaya gələrək və gəlməkdə davam edərək cahilliyə qələbə çalacaq – şahə qalxmış at belində Məkkəyə gələn peyğəmbər kimi qılıncını Haqq yolunda bayraq edəcək, birliyi, peyğəmbəri, axirəti tanıyan insanları qazanmaq üçün mücadilə edəcəkdir.

Son söz əvəzi

Nə zamansa Qulu Ağsəs poeziyasına geri dönməli olsam, yazım “Axirət şeirləri” adlanacaq. Qədim Misirdə yaranmış əsl adı “Yenidən dirilmə” olan “Ölülər kitabı”nın mətnlərini oxuduqdan sonra...

Kəmalə UMUDOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 10 iyun. S. 18-19.