Əvvəl-axır yazılanlar...

- Yazıçı var ki, oxucusunu dinləyiciyə çevirir, yazıçı da var ki - tamaşaçıya.

***

- Səhvlərimizin qrammatikası bizə doğru-düzgün yazmağı yox, doğru-düzgün həyat seçimi əldə etməyi öyrədir.

***

- Ekonun "Yarımçıq əlyazma" ilə bağlı mənə ilk sözü belə oldu: "Məndən burada bizim kretinlər soruşan kimi Sizdən də orada Sizin kretinlər soruşdularmı, bu əlyazma həqiqətən var, ya yoxdur?!"

Dedim, soruşmadılar. Amma soruşmuşdular.

***

- Sonsuz lüğət mətnin hüdudsuz söz və ifadələrdən təmizlənməsi, cilalanıb mətn halına düşməsidir.

Deyirlər ki, eynən bu cür heykəltaraşlıqda daş özünün artıq hissələrindən azad olub heykələ dönür. "Heykəl mərmərin içində gizlənib".

***

- Azərbaycanda bədii mətnlər bir qayda olaraq dümbələmdüz, üfiqi xətt boyu baş alıb gedirdi. Mənim romanlarım oxucunu mütaliə boyu hər cümlə üzərində düşünməyə, indicə, bir qədər əvvəl oxuduğu məqamlara yenidən dönə-dönə qayıtmağa məcbur etdi. Beləliklə, üfiqi xəttin şaquli parametrləri yarandı. Əlbəttə ki, U.Eko "Yarımçıq əlyazma" ilə bağlı öz fikrində haqlı idi. O demişdi ki, "Yarımçıq əlyazma" cəlbedici romandır, amma onu plyajda oxumaq olmaz.

Ürəyin fəaliyyətini ölçən cihazlarda olan kimi ölüm xəttinin işarəsi kimi özünü göstərən mütləq üfqi xətdə ilk dəfə həyat əlamətləri, şaqulilik görünməyə başladı. Oxucu bu romanları oxuyarkən "nağıl" kimi deyil, ciddi şəkildə, bütün intellektual təcrübəsinə əsaslanaraq oxumağa "məhkum" oldu. Bu romanlar oxuna-oxuna düşünməyi, bəzən isə əlavə ədəbiyyata müraciəti tələb edən, oxucusunu əsərin içində özündən xəbərsiz həm də bir tədqiqatçıya çevirən mətnlərdir.

***

Gənc yazarlara!

- Yazmayın, oxuyun. Yazmaq oxumağın səndən ayrılan cansız ruhudur. Oxuyarkən içinə yığırsan, yazarkən içindən buraxırsan.

***

- Bəzən deyirlər ki, trilogiyanın son romanında ("Unutmağa kimsə yox...") hər şey var, amma özünəironiya yoxdur. Bununla razılaşmaq çətindir. Əsərin bütün toxumasına səpələnmiş saysız-hesabsız mötərizələr əsl ironiya dağarcıqlarıdır. Özü də onlar (mötərizələr) yalnız bir istiqaməti yox, bir neçə istiqaməti hədəfə alırlar : a) müəllifə ironiya; b) o biri mötərizəyə ironiya; c) oxucuya ironiya; d) personaja ironiya...

Amma bu o demək deyildir ki, mən bu romanda hər şeyə nail olmuşam. Əslində, bu roman Folknerin dediyini xatırlasaq, mənim ən böyük və ən gözəl məğlubiyyətimdir.

Nəyi edə bilmişəm, nəyi edə bilməmişəm, cəhdim nə olub və nə qədər o cəhdin həndəvərinə yaxınlaşmışam - bunu hamıdan yaxşı mən özüm bilirəm.

Məsələn, bu romanı yazarkən, mən Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq açıq mətn yaratmaga təşəbbüs etdim, amma bu yolu başlasam da, oxucuya və tənqidçiyə inamsızlıq üzündən sonadək davam etdirə bilmədim. Yəni, adekvat başa düşülməyəcəyimdən ehtiyat etdim. Əslində isə bu roman açıq mətnə son dərəcə yaxın bir bədii məkan idi. Bu romanın içinə hətta mənim yazdıgım elmi əsərləri də əlavə etmək mümkün idi. Ən azından, "Dilçiliyə səyahət" kitabının burda yeri açıq-aydın görükür. Mən isə heç kimi xüsusi qıcıqlandırmaq istəmədiyimdən bəzi hekayələrimlə kifayətləndim. Dediyim kimi bütün o biri hekayələri, hətta pyesləri də imkan tapıb bura yerləşdirmək mümkün olardı. Hamı bəyəm belə bir fikirdə deyil ki, hər yazıçı həyatı boyu bir əsər yazır, al, bu da sənə bir əsər!! Əlbəttə ki, dediklərimin bir zarafat damarı var. Amma ciddilik əsası da yox deyil.

***

- Mənim romanlarım barədə yazanlar çox nadir halda konseptual təhlil səviyyəsindən baş ayırıb, əslində, ayrılıb əsərin içinə (bədiilik məsələlərinə, üslubi xüsusiyyətlərə, mətnin ritminə, cümlənin nəfəsinə...) daxil ola bildilər. Mən başa düşürəm, bəziləri bunu qarşılarına məqsəd belə qoymadı. Amma bu məsələlərə diqqət yetirmək istəyənlər də bədii cəhdin bütövlüyünü tuta bilmədilər. Məsələn, bir nyuansı qeyd edim. "Yarımçıq əlyazma" ilə "Sehirbazlar dərəsi"nin bir bədii fərqi də ondadır ki, birincidə məqsədli şəkildə (bəlkə də mövzu ilə əlaqədar) metaforanın genişliyi, ikincidə isə metaforanın dərinliyinə nail olmaq cəhdi var. Bu, müəllifin gizli uddiasıdır. Hələ mən şüurlu surətdə "Yarımçıq əlyazma"dakı bir-birindən kəskin fərqlənən üç dil təbəqəsini demirəm. Məsələn, bu fərqlər barədə mən xüsusi olaraq heç bir yerdə oxumadım.

Hərdən mənə elə gəlir ki, "Yarımçıq əlyazma" "Kitabi- Dədə Qorqud"un astar üzüdür. Xıltı olanlar tələsik sevinməsin. Demək istədiyim odur ki, bu roman ilkin mətnə onun o biri üzündən baxmaq təşəbbüsüdür. İlkin mətndəki epizodik personaj və hadisələr romanda ön plana çəkilir. Nə itirilir, nə qazanılır?! Bəzi düşünə bilənlər tərəfindən 13-cü boy adlandırılan "Yarımçıq əlyazma" həm dil, həm düşünmə tərzi, həm də arxitektonikasına görə ilkin mətndən hansı məsafədədir?! Borxesin bir parlaq hekayəsində müasir müəllif "Don Kixot"u təzədən yazmağı qarşısına məqsəd qoyur. Bilirsinizmi, ilk əvvəl o hansı addımı atır?! 20-ci əsrlə 16-cı əsr arasındakı intellektual, mənəvi, mədəni irsdən imtina edib onu beynindən çıxarmağa çalışır. Mümkün qədər 16-cı əsrin içində əriməyə çalışır və bunu bacarır. "Yarımçıq əlyazma"nın da belə bir iddiası var.

***

- "Bir çaya iki dəfə girmək mümkündürmü?" deyə antik yunan filosofu Heraklit sual edir. Və cavab verir: "Yox, mümkün deyil."

- Rasselin arxasınca mən bu suala belə cavab verərdim:

Həm mümkündür, həm də mümkün deyil. Mümkün və mümkünsüzlük eyni zamanda!! Çünki çay həm həmən çaydır, həm də artıq həmən çay deyil.

Bəzi fiziklər XX əsrin əvvəllərində (bu vaxt kəsiyini fizikanın "qızıl dövrü" adlandırırlar) müəyyən etdilər ki, işıq həm hissə-hissə, başqa sözlə desək, korpuskulyar şəkildə gəlib bizə çatır, həm də öz yolunu sürəkli və fasiləsiz şəkildə qət edir. İşıq həm fasiləlidir, həm də fasiləsiz. Eyni zamanda!! Çay da elə. Biz ayağımızı onun sularına salıb çıxaraq və sonra (bir də bunu təkrar edək) bu zaman çay həmən çay olaraq qalacaq, amma onun axıb gedən suları artıq bir an bundan əvvəlki sular olmayacaq. Bir an əvvəlki sular artıq yoxdur. Deməli, təbii ki, çay da böyük mənada artıq həmən çay deyil. Həm həmən çaydır, həm də deyil.

Kim bu iki müxtəlif məqamı bir bütöv kimi, ən vacibi-eyni zamanda təsəvvür edə bilmirsə, o, elmlə məşğul olmasın.

***

- "Ya... ya" bağlayıcıları vasitəsilə qurulan düşüncə tərzinin təsviri və qiyməti antik dövrdən gəlir. Onun möhkəm məntiqi əsasını hələ Aristotel qoymuşdu. "Adam ya ölüdür, ya diri" deyən Aristotel mövcudluq və mövcudsuzluq arasında üçüncü halı görmür və inkar edir. Buna qarşılıq olaraq "nə... nə" düşüncə tərzini irəli sürmək olar. Bu düşüncə tərzi sonsuz rəng və çalarlara malik dünyanı bizim zəif dilimiz vasitəsilə daha rəngarəng şəkildə görmək cəhdini ortaya qoyur. Bu prinsip "bəlkə" (şübhə məqamı) üzərində qurulur. Beləliklə, Aristotelin "Bu adam ya ölüdür, ya diri" məntiqi öz yerini əvvəlcə fon Neymanın "bəlkə" əlavəsinə, sonra isə Zadə məntiqinə - qeyri-səlis məntiqə verir. Ortaya "nə ölüdür, nə diri" məntiqi çixir. Bu məntiq daha inandırıcı və daha həyatidir. "Ya ... ya ..." məntiqi bizə geniş seçim imkanı qoymur, burada üçüncü istisna edilir. Amma "nə ...nə" məntiqi belə bir imkanı verir. "Nə ölüdür, nə diri" deyimi ortaya "bəlkə" məqamını çıxarır. "Bəlkənin vacibliyini hələ 20-ci əsrin ortalarında Fon Neyman irəli sürmüşdü. Belə bir ehtimal yaranır: bu adam nə ölüdür, nə də diridirsə, o, bəlkə komadadır?! Beləliklə, görürük ki, Aristotel məntiqi "qocalmış" qayıq kimi su buraxır, o zədəlidir. Və təfəkkürümüzün gizlinindən Zadənin qeyri-səlis məntiqinin işartıları görünməyə başlayır. "Bəlkə"dən doğulan sonsuz çalarlar ortaya çıxır.

Dastandan bir neçə dəfə keçən "küçücük ölüm" ifadəsi buna yaxşı sübutdur. Bu ifadə dastan qəhrəmanları, məsələn, Salur Qazan, Qanturalı bərk yorulub yatdıqları zaman işlədilir. Bu elə bir yuxudur ki, qulağının dibində, necə deyərlər, o zamanlar hələ icadı olunmayan topdan da atəş açsaydılar, yuxuya gedən oğuz qəhrəmanı yuxudan oyanmazdı. Oğuzda bu hala "küçücük ölüm" deyərlərdi. Əsl koma vəziyyətinin ideal ifadəsi deyilmi?! Nə ölüdür, nə diri!! Bu məqamlar barədə görkəmli alimimiz Rafiq Əliyevlə birgə yazdığımız "Kitabi- dədə Qorqud və qeyri-səlis məntiq" adlı kitabda ətraflı bəhs edilir. Onu da qeyd edim ki, qeyri-səlis məntiq dərindən baxdıqda dünyanın çalarlarını səlis məntiqdən daha obyektiv şəkildə vermək cəhdidir. Və Zadənin özünün də dediyi kimi o, əslində, elə ən səlis məntiqdir, daha doğrusu, buna can atır.

Və yaxud: "ya atdır, ya adam" ifadəsinə diqqət edək. Deyə bilərikmi, bu cərgənin müqayisəsi korrekt deyil, həyatda belə olmaz?! Bəlkə də həyatda ola bilməz. Bədii təfəkkür isə həyatda olmayanı bu "at - insan" cərgəsinə çəkib gətirə bilir. Bədii təfəkkür "kentavr"ı yaradır. "Nə atdır, nə insan" nəticədə bizə "kentavr"ı verir. Əslində, "nə atdır, nə adam" deməliyik. Çünki üçüncü də var. Nə atdır, nə adam, yəni, ikisinin birliyidir - kentavrdır!

Və yaxud. "Nə şirdir, nə adam" deyə bilərikmi? Bəli, deyə bilərik. Bədii təfəkkür yenə də həyatda mövcud ola bilməyənin köməyinə gəlir. Dilimizə və dünyagörüşümüzə "Sfinks"i verir. Biz "nə atdır, nə adam", "sfinks"dir, deyə bilərik.

***

Bizim "vətənpərvərlər" "kim vətəni sevir, yaxud sevmir?" mövzusunda bir-birini qırmaq dərəcəsinə gəldikcə başqa xalqlar artıq "kim vətəni daha çox sevir?" sualı ətrafında dəyirmi masalar ətrafında fikir mübadiləsi aparırlar.

***

Sartr və Kamyu bir güzgünün iki tərəfi kimidirlər. Güzgüyə baxan tərəf ayrı, güzgüdən baxan tərəf ayrıdır. Və onlar tez-tez yerlərini dəyişirlər - biri o birinin yerinə keçir.

Sartr deyirdi ki, yaşananlar yaşanmayanlarla eyni "dil"də danışmağı öyrənənə qədər insan həyatdadır. Kamyu əlavə edirdi ki, onlar eyni "dil"də danışmağı öyrənəndə insan artıq ölür.

***

Fransanın 40 ölməzindən biri, Ölməzlər Akademiyasının üzvü Jül Klimonun Homer haqda bu fikirləri maraqlıdır. Klimoya görə Homer, əslində, olmayıb. Amma bu, Vikonun və Şellinqin ideyalarına uyğun olan "adamın prinsiplə əvəz edilməsi" demək deyildi. Klimonun fikrincə Homerin olmaması onun olmasından daha cəlbedicidir. Klimo deyir ki, Homer hələ doğulacaq və boynuna alacaq ki, "İliada"nı və "Odesseya"nı o yazmayıb. Təsəvvür edirsinizmi, nələr baş verəcək, hansı skandallara hansı yollar açılacaq?! Bizi və müasirlərimizi belə bir ədəbi ləzzət gözləyir və biz bu ləzzəti yaşamağa layiqik.

P.S. "İliada" və "Odisseya"nı isə Homer, həqiqətən, yazmayıb. O bu poemaları nəğmə kimi qoşub.

***

Doğum günün mübarək, əziz dost!

İnsanın və onun dostlarının öz dogum ğününü xatırlaması təəccüblü deyil. Ad günləri bütün dünyanı Laokoonu ilanlar saran kimi sarıb. Məni həmişə belə bir sual düşündürüb. Mən bu sualı Zərdüştə həsr etdiyim "Son gəliş" adlı hekayəmdə vermişəm. O sual budur: Görəsən insan öz doğum gününü tanıdığı kimi öz ölüm gününü də tanıyırmı? Axı hər adam doğum günü ilə də, ölüm günü ilə də həyatı boyu hər il bir dəfə görüşür. Və heç bir şübhə, tərəddüd hiss etmədən o gündən keçir. Son dəfəyə qədər doğum günü onun üçün ən əziz və xoşbəxt günlərdən biri ola bilir. Amma biz ölüm günümüzü tanımırıq, onu sıradan bir gün kimi yaşayırıq. Həyatımızdakı ölüm günləri də sevdiyimiz, əziz günlərdən biri ola bilər.

Dünyaya gəldiyimiz gün və dünyadan getdiyimiz gün! Bunlardan birini yaxşı tanıyırıq və unutmuruq. O birisi isə sanki ismətlidir, üzü duvaqlıdır, özünü bizə tanıtmır. Biz də hər yaşadığımız ildə bir dəfə onunla qarşılaşırıq, ondan keçirik və onu adi bir gün kimi yadda saxlamırıq.

***

Böyük filosof "Niçşe deyirdi: Və Tanrı Öldü. Nitsşe".

Nitsşenin məzar daşında isə belə yazdılar:

Və Nitsşe öldü. Tanrı.

***

Freydə onun cinsəl münasibətlər üzərində qurulmuş nəzəriyyəsi ilə bağlı tez-tez suallar verir və bu zaman seksuallıqla ifrat dərəcədə maraqlanan insanlar, demək olar ki, hər yerdə və hər şeydə cinsi münasibətlər axtarır və cinsəl üzvlərin inikasını görürdülər. Təngə gəlmiş Freyd bir dəfə onlara belə deyir: "Nəzərə alın ki, hərdən-birdən olsa da, siqar bəzən ancaq siqardır". Freyd bu sözlərlə vurğulamaq istəyirdi ki, hər şeydə və hər zaman (xüsusilə də, xarici oxşarlığa aludə olaraq) seksual əsaslar axtarmağa dəyməz.

"Kitabi-Dədə Qorqud"da toyqabağı işlənən "yayın çəkdi, oxun atdı" ifadəsi var. Ox hara düşərsə gərdəyi orda tikərdilər. Bu ifadə az qala özü bizə yalvarır ki, onu məhz seksuallığını gizlədə bilməyən məsum təsvir kimi qəbul edək. Əgər təsəvvürümüz dirənməzsə, yay-arzu, istək, ox isə məlum cinsəl orqanın simvolu kimidir. Amma harda, nə zaman ox varsa, ox atılırsa, o da hökmən vacib deyil ki, Freydin sözü olmasın, məlum cinsəl orqan nəzərdə tutulsun.

Mənim fikrimcə, "Kitabi-dədə Qorqud" dastanında seksual münasibətlər ciddi araşdırma tələb edən əhəmiyyətli bir mövzudur. Qəhrəmanların və onların vasitəsilə hətta dövrün daxili aləminə enmək, orada var-gəl eləmək Dastanı bütövlükdə bir sistem kimi anlamaq üçün son dərəcə vacibdir. Həm də ona görə əhəmiyyətli və vacibdir ki, bəzən bizi "Dədə Qorqud"un aşkar müstəvisində gözlənilməz, gizlində qalmış nəticələrə gətirir. Məsələn, belə bir məqama diqqət yetirək.

Beyrək uzun ayrılıqdan sonra öz toyuna gəlib çıxır. O xeyli dəyişmiş və tanınmaz hala düşmüşdür və nə Oğuz bəyləri, nə də nişanlısı Banuçiçək onu tanıya bilir. Belə bir görüntüyə o özü özünü salmışdır. Beyrək toyda iştirak edən Oğuz xanımlarının arasına düşməyindən istifadə edərək özünü Banuçiçəyə tanıtmağa çalışır. Banuçiçək onu yaxın məsafədən belə tanıya bilmir. Söhbət Beyrəyin Banuçiçəklə ilk görüşü zamanı ona verdiyi üzüyün üzərinə gəlir. Banuçiçək Beyrəyin üzüyü ondan tələb etməsinə belə bir qarşılıq verir: "Üzük sənin deyil. Əgər üzük sənindirsə, onun çox nişanəsi var. Onları söylə."

Və Beyrək bir-bir, səhnə-səhnə üzüyü Banuçiçəyin barmağına taxma məqamını nəql edir. Banuçiçək yalnız sonuncu fakt dilə gələndə Beyrəyin ayağına düşür, onu tanıdığını bildirir və bu "ifşaedici" təfsilata son qoyur. Nə onların at çapmaları, nə ox atmaları, nə də güləşmələri barədə xatırlatmalar Banuçiçəyin, belə deyək, "umurunda belə deyil". Yoxsa o, Beyrəyin sözünü oradaca kəsib onu tanıyardı. Yalnız Beyrək Banuçiçəyi ilk görüşdə üç öpüb bir dişləməsini, sevişdiklərini dilə gətirdiyində Banuçiçək birdən "ayılır" və "qəflət pərdəsi" onun gözündən çəkilir. O, Beyrəyi tanıyır. Daha doğrusu, tanımağa vadar olur. Yaxud belə deyək: tanımaya bilmir. Beləliklə, bu məqam vasitəsilə sevgililərin tapışması, Beyrəyin Oğuzda tanınması baş verir. Banuçiçək sanki bu məqamın səslənməsini və "açılıb pərdə-pərdə dilə gətirilməsini" istəmir. Beyrəyin tanışlıq çabalarına son verir. "Üç öpüb bir dişləmək", beləliklə, Oğuzda bəlkə də "kişi - qadın" münasibətlərinin tabu halında olan qırmızı xətti kimi də düşünülə bilər. "Sevişməyin" özü də (Beyrəyin sualını xatırlayaq: "sevişdiyin Bamsı Beyrək mən deyilmiyəm?!") bəlkə o zaman öz ilkin, təbii mənasında başa düşülürdü. Və bu məqamların faş edilməsi Banuçiçəyin bir qız kimi cəmiyyətdəki marağına uyğun olmaya bilərdi.

***

- Marsel Prust deyirdi: "Hiss haqda düşüncəni həmən hissin özündən ayırmaq lazımdır".

Yazıçılar bəzən (bəlkə də elə çox zaman) özlərinin hiss haqda düşüncəsini hissin özü kimi qələmə verir. Ona görə də bu yazıçılar inandırıcı ola bilmirlər. Hissin özünü təsvir etmək invariantı tapmaq kimi bir məsələdir. Demək olar ki, mümkün deyil. Amma Prust demiş, fərqi bilmək vacibdir.

***

- Qalxma və enmə! Bunlar hökmən ikisi bir yerdə zirvə verir. Bunlardan biri olmasa, zirvə yoxdur.

***

- Borxes deyirdi: - "Ədəbiyyat idarəedilən yuxudur". Amma bu o demək deyil ki, əsərin qəhrəmanı əsər boyu yatıb-yatıb müxtəlif yuxular görməlidir. Bu o deməkdir ki, əsər bütövlükdə müəllifin yuxusu olmalıdır.

***

Məni başqasından gizlətmək çətin

Sənin hər yerindən görünərəm mən.

üzündən, gözündən görünmək asan,

dilindən, sözündən görünmək asan...

Sənin kölgəndən də görünərəm mən.

Qəmli gülüşündən görünərəm mən,

Gecələr yastığa səssizcə axan

Gözünün yaşından görünərəm mən.

Gizli ümid ilə yollara baxan

Naçar baxışından görünərəm mən.

Sənin görünməyən, eşidilməyən

Hiss edilməyən hər nəyin varsa

Özünün xəbərin olmayan nəsə,

Huşunda, yadında qalmayan nəsə

Hər nəyin varsa yox, hər nəyin yoxsa

O yox olandan görünərəm mən.

Bir qərib məclisdə hamıdan gizli

Çəkdiyin ahından görünərəm mən.

Amma əsl əzab deyil ki, bunlar

Olsa-olsa zəif görüntüsüdü.

Hər şeydən bezəndə ölməyə nə var?!

Bilirsən ki, ocaq onsuz da sönüb

Bu onun sonuncu dərin nəfəsi,

son tüstüsüdü.

Kamal ABDULLA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 24 iyun.- S.2-4.