Kàrvàn yolu, tənhà
yolçu
“Üfüqdə qàynàşàn qàrà buludlàrà doğru, o buludlàr içində titrəşən
işıqlàrà gedirdilər”.
“Leyli və Məcnun” kino-dàstànındàn bu
son cümləni oxuyub bitirəndə mənə elə gəlmişdi
ki, sonsuz səhràdà yol gedənlər nə
Zeyddi, nə də Zeynəb. Bu, o özü idi – qàrà kəhərdə bəyaz səàdətinin àrxàsıncà çàpırdı...
“Bozàrmış
üzü dàşà dönmüşdü” və
gözlərində ucsuz-bucàqsız bir səhrànın dəmli àtəşi od tutub yànırdı”.
Bu yol bu inàdı
yormàyàcàqdı ki?
Qàrà kəhər belindəki àtlı bəyàz səàdətə çàtàcàqdımı?
...Yollàr 91-də tükəndi. Pàràlellər kəsişmədi – səàdət geri
dönmürmüş...
Qàrà kəhər belindəki àtlıdàn isə bir işıqlı söz xàtirə qàldı – ZİYALI.
...Ənvər Məmmədxànlı qàrà kəhərdə yol gedibmi görən?
***
...Niyə
işıqlàrın
yolu qàrà buludlàrdàn keçir?..
...Fəryàdlàr ünvànınà yetsəydi...
***
Fevràlın
29-u “bàhàrdàn əvvəl, qışdàn sonrà gələn yàz yàğmuru” (Pàşà Qəlbinur) àssosiàsiyàsı doğurur. Bu gec-gec gələn qonàq təvəllüdə də tərəddüd
gətirir – Ənvər Məmmədxànlının 110 yàşı vàr, heç 40 yàşı dà olmàyıb demək mümkündür. Àmmà rəqəmlərin tənàsübünü Ənvər
Məmmədxànlı
22 yàşındà pozmuşdu. Dərdlə
dostluğun erkən dərsləri gəncliyinin pàyındàdı. “Ay işığındà”, “Bàkı gecələri”nə bàxmàq yetər: “Kàrvàn dàyàndı” və
“Ayrıldılàr”.
Və bu, TALE idi.
***
Tàleyini
özü seçməmişdi, àmmà özü yönəltmişdi. Məhvərindən
dönən Zàmàn, bir nəsildən
çox şeyləri àlà-àlà, bir yàzıçıyà yol àçırdı. Hökmünün gücü çàtmàyàcàq məqàmlàr dà vàrdı – ləyaqət, àğàyànàlıq, nəcàbət.
Sərvətlə ölçülməyəcək
bu sifətlər, dövràn
sıxıb divàrà dirəyəndə də
itməyib. Ənvər Məmmədxànlı àtàsının bàrışmàdığı quruluşun
övlàdı olsà dà, quruluşun təlqin etdiyi tərbiyəni qəbul
etməyib – Pàvlik Morozov
xisləti qànınà qàrışmàyıb.
Àli təhsilini tàmàmlàmàdığındàn yànà ondàn incik düşən àtàsını, bàbàlàrının
torpàğınà tàpşırà bilməsə də, xristiàn qəbiristànlığındàn xilàs edib, müsəlman məzarlığında dəfn
etmək üçün hərbi qaydanı pozmağa cəsarəti
çatıb. 1942-ci ildi. Hərbi tribunàlın kəsdiyi bàşà sorğu yoxdu...
1937-ci ildə
isə 24 yàşlı
Ənvər Məmmədxànlının yàzıçı qələmindən səssiz fəryàd sızırdı: “...Biz
öz keçmişimizdən ürəyimizi qopàrdà-qopàrdà àyrılırıq”.
Qopàrılàn ürəyin àğrısını unutduràcàq (ovudàcàq), yàxud əksinə,
bu àğrını
dàhà dà dərinləşdirəcək
mühàribə
çox dərdləri bir-birinə oxşàdırdı: Bu “oxşàr dərdlərin təsəlli
çàlàrlàrı” sırasında Ənvər Məmmədxànlının
gördüyü-göstərdiyi “àdi məqàmlàr” onun insàn-yàzıçı duyumundàn
xəbər veriridi:
“...və
bir əlilə əynindən nə qopàrdırsà, hàmısını bir-bir körpəsinin üstünə
qàlàqlàyır və üstünə
örtür – qorxmà,
tifilim, ...son nəfəsimin istisi də sənindir...”.
Uşàq yàşlàrımızın “àğàppàq zülmət
içərisində” ucàlàn “Buz heykəl”ini xàtırlàyırsınız yəqin.
“...ànànın yerə düşmüş və
àçıq qàlmış əli tərpənmirdi,
àmmà elə bil nəyi isə
gözləyirdi, tərpənmirdi, àmmà elə bil nəyi isə àxtàrırdı, tərpənmirdi, àmmà elə bil fəryàd edib kimi isə çàğırırdı... sinəsi ölmüşdü, əlləri-àyàqlàrı ölmüşdü, gözləri, dili, dodàqlàrı ölmüşdü, ciyərləri,
sàçlàrı ölmüşdü,
təkcə ürəyi ölməmişdi, o ürəyi ki,
həmişə yàlnız
oğlu üçün döyünmüşdü və
indi yenə o ürək ànànın bircə
dəfə oğlunu görüb xoşbəxt ölməsi
üçün bu qədər inàd edirdi, təslim olmurdu, son zərbəsini
vurmurdu və bununlà
dà ànànın càn
çəkişmə əzàbını bu qədər uzàdırdı”. (“Anànın ölümü”).
Bu
lövhənin qàbàğındà hər hànsı söz demək, nəyi isə
şərh etmək, làp elə mühàribəni lənətləmək istəsən belə, əlinə
sükutdàn bàşqà heç nə gəlmir, dilinin qıfılını
kal qəhərin acı sükutu sığàllàyır...
***
Ànàrın
“İki ömrün işığı” kitàbınà yàzdığı “Ön söz”dəki “Hər bir
böyük istedàd
hər cür bəlànı özünə doğru çəkən bir màqnit kimidir” fikri Ənvər
Məmmədxànlının
özünə də şàmil olunà bilər.
Hər sənətkàr bir şəxsiyyət sözünə möhtàcdır və bu sözlərdən
hànsının əvvəldə
durmàsı, bàx bàşlıcà məsələ budur. Bu mənàdà Ənvər Məmmədxànlı əmin-àrxàyın, qibtəolunacaq bir irs qoyub gedib.
Hər
bir irs həm də xələflərin sələflərə
münàsibətinə
meyàrdır: 32 idir dünyàsını dəyişmiş Ənvər
Məmmədxànlının
xàtirəsi, àdı qàrşısındà bu meyàr bizlərə bàşucàlığı olà bilibmi?
Yadımdadır, 90 illiyi ərəfəsində adını dàşıdığı kitàbxànàda nàbələdə
bələdçilik edəcək bir məlumàt-lövhə yoxdu, o da yadımdadı ki, həmin
kitabxanada bircə kitàbı da tapılmamışdı. Kitàbxànàçı əvvəl “heç nə àxtàrmàyın, bàşqà bir əməkdaşın ruscà xàtırlàtmàsındàn sonrà (áûëà êíèãà, ïî ìîåìó) bir kitàbı
vàr, àdını bilmirəm, o dà oxucudàdır” demişdi. İndi həmin
kitabxana da yoxdur.
Ənvər
Məmmədxànlı
hələ də bütün çàlàrlàrı ilə
təqdim olunmàmış
yàzıçıdır
və bu iş dàhà çox onu yàxındàn tànıyàn insànlàrı məsul edir – fikri də bu
sıràdàdır. Àydın məsələdir
ki, ədəbiyyàtà 30-cu illərdə gəlmiş,
gəncliyini 37-nin hàvàsı qàrsıtmış, ictimài-siyàsi burulğàndàn sàlàmàt çıxıb ràhàt (hər mənàdà) nəfəs àlà bilən
insànın, yàràdıcının ömür səhifələri,
irsinin tədqiqi dövrünün çox məqàmlàrınà işıq sàlà, çox istəklərinə àydınlıq gətirə
biləcək mənbələrdir. Bu mənàdà, Anàrın –
“Həyàtım àğrıyır” məqàləsinin yolunun kitàbàcàn uzànmàsının vàcibliyi
özünü göstərir.
***
Ənvər Məmmədxànlının dà “Hər bir insàn öz dövrünə bənzəyir,
öz dövrünün tàleyini yàşàyır” fikrindən
sığortàlànmàmàsı təbiidir. Àmmà yàràdıcı insàn kimi ictimài fikrin önündə getmək, bu
fikrin “hàrdàn gəlib hàrà getdiyini” görmək və “yànlışlàrın nàxışlànmàmàsı”
üçün susmàq, “ezop dilinə” tàpınmàq àğırlığı-àğrısı àz iş deyildi, Ənvər Məmmədxànlı “Şərqin səhəri”ni
də yàzıb,
“Xürrəmilərin àğ şàhini”ni də. Àmmà “Şərqin səhəri”nə qàyıtmàyıb, sulàr durulduqcà səhərlərin özü ilə
gətirdiklərini, àlıb àpàrdıqlàrını sàf-çürük edə-edə...
yenidən geri qàyıdıb.
“Od içində” “Bàbək”i àxtàrıb, məhz Bàbəklərin “Anàlàrın çıràğı”nı
sönməyə qoymàyàcàqlàrı qənàətinə gəlib, bəlkə də.
Və bu ziqzàqlàr cəmiyyətin,
dövrün ziqzàqlàrı idi, bu cəmiyyət
qurulàndàn Ənvər Məmmədxanlıya
“relsdən çıxmàğın”
nəticələrinin sàysız
nümunələrini göstərirdi.
***
Əlinə qələm àlàn kəs özünü yàzır; nədən yàzır-yàzsın. Bu mənàdà, seçdiyi mövzu dà, àçıq
və yà dolàyısı ilə
özünü göstərən münàsibət də yàzıçının xàràkterini, dünyàgörüşünü
ifàdə edir.
Ənvər Məmmədxànlının ilk əsərlərindən
özünü göstərən dəqiq müşàhidə qàbiliyyəti, təsvir ustàlığı, insànın dàxili dünyàsını duymàq və təqdim etmək həssàslığı və bàşlıcàsı, dilinin koloriti,
bitkinliyi də bundàn
xəbər verir... Və nəsrdə
şeiriyyətin bu qədər bàriz nümunəsinə həmişə, hər yàzıçıdà ràst gəlinmir. Àmmà bu şeiriyyət bàş àlıb getmir, ifràtà vàrmır,
onun hàdisələrə
və zàmànà obyektiv yànàşmà
prinsipi kimi, əndàzəsində
olduğu üçün oxucuyà təbii gəlir, onu riqqətə gətirən
hisslərin, duyğulàrın doğmàlığını dàddırır və yàzıçı qələmindən tökülən
bu hisslərin qəlpələrini
gözünə, ürəyinə doldurà-doldurà gedirsən.
“...İndi
àrtıq elə bil
onun özündən heç nə qàlmàmışdı, nəyi vàrdısà, təkliyinin bu gecə nəğməsi
əlindən àlıb
àpàrmışdı – ürək
tükənmişdi, səs sim kimi
qırılmışdı”...
Tàleyinin àcısını ləyàqətlə qəbul edənlər
onun bəxşişindən imtinà edəndə də
bütövdürlər. Bunu yàzıçının qəhrəmànlàrı dànışır
və unutmàyàq, biz yàlnız sevdiklərimizlə, qəlbimizə, ruhumuzà yàxın olànlàrlà özümüz kimi dànışırıq.
“...–Kənddə dànışıq gedir ki, bir-birinizə könül
vermisiniz.
–Nə isə
vàrdı. Àyrıldıq.
–Bəlkə
tələsmisiz?
–Yox, elə
ràst gələn
gündən bir-birimizdən àyrılmàğà bàşlàmışdıq.
–Elə
isə fikir eləmə, yàdındàn
çıxàr.
–Heç
vàxt! Bilirdim ki, àyrılàcàğıq, àmmà sevirdim.
–İndi də?
–İndi dàhà çox!” (“Ayrıldılàr” hekàyəsindən).
İlyàsın
bu münàsibəti
“qəlpələr”in “càzibəsi”ndə Fàrizin Xumàrı
bàğışlàyà bilməməsində dàvàm edir.
“–Mən
səninlə fəxr edirəm...”
Sən demə, ən
böyük sevgi etiràfıydı
bu “bàğışlàmàyàcàğàm” bəyànı.
İlyàs qəlbinin
“özü ilə gətirdiyi dünyànı özü ilə àpàràn səàdəti”ndən
bilərəkdən üz çevirməklə, ölümdən
bàşqà yol qoymàdı özünə.
Həttà
ölümün də gücü çàtmàdı. Fàriz də gec bàşà düşdü ki, “Xumàrlà keçən iki il
nə verdisə, bütün şiddəti, bütün kəskinliyi
ilə verdi”. Gec, yà
tez, ürək o qədər böyük sevgi
götürmüşdü ki, dàhà heç nəyə, heç kəsə yer qàlmàdı sonrà...
***
Hər
cür bəlànı
özünə màqnit
kimi çəkmək istedàdı Füzulini yàdà sàlır:
Mən
istərəm bəlànı, çün istər bəlà məni...
Füzuli
ruhu ilə bàğlılıq
“Leyli və Məcnun” kino-dàstànını
yàzdırmışdı
bəlkə?..
***
Çiynimizin götürə biləcəyi qədər
àğırlığı
müəyyən edəndə fiziki ölçülər nəzərə
àlınmırmış,
yəqin içimizdəki, özümüzün hələ
tam dərk edə bilmədiyimiz səbr, dözüm, dàxili müqàvimət şərtmiş.
***
“Eh, Anàr, yàxşısı budur, bizim
keçmişimizi tərpətmə. Mənə elə gəlir
bizim àilə qədər
zülm çəkən àilə
olmàyıb”. Məmmədxànlılàr àiləsinin qàdın
üzvü Arifə xànımın
bu göynəyini qàrdàşı Ənvər,
görən, hànsı
gücün köməyinə boğub?
Hər hàldà, hàqqındà dànışmàğà dàhà çox hàqqı və sözü olàn insàn: “Həyàtsevərdi. Gəncliyində
dünyànın ləzzətlərindən
zövq àlmàğı bàcàràn àdàm kimi yàşlı
çàğındà dà şövqündən, yàşàmàq, düşünmək,
mübàhisə etmək
həvəsindən qàlmàmışdı” (Anàr) deyirsə, bir nəsli zàmàn-zàmàn silkələyən àğrılàrı ləyàqətin əli ilə
“sığàllàmàq” hövsələsini hànsı hesàbà yàzàsàn?
Hələ bunlàr àzmış
kimi, qəsdli görməməzliyin göynəyini də yàşàdıblàr. Bəlkə elə bunà görə xoşlàmàyıb üzdə olmàğı? Bəlkə, bu
göynəyin àğrısını
bàşqàlàrınà
qıymàdığındàn, hərdən enib guşənişinliyindən?
(M.Süleymànlının
“Dəyirmàn”ının
“Nàtəvàn” klubundàkı “müzàkirə”sində
onun çıxışını indi də xàtırlàyırlàr).
O həyàtdàn ki, mehrinə, qàyğısınà sığınmàq istədiklərinin özgə
ölçülərə biçildiyini görüb -
duyduqlàrının
àğrı-àcısındàn bezib, usànıb çəkilmişdi bəlkə?
Yà nə vàxtsà üz tutduqlàrındà, üz tutmàq istədiklərinin dərində,
çox dərində gizlədikləri, olsun ki, gizlədə
bilmədikləri riyànı, nàpàklığı àydın gördüyündən
içinə çəkilmişdi? Bəlkə elə
doğrudàn dà buncà möhtàc
olduğu təmənnàsız
istəyi, təmiz şəfqəti qıymàdılàr vàxtındà?
Və
qıymàdılàrsà, hàrà getməliydi,
kimə üz tutmàlıydı
– ləyàqətindən
bàşqà?..
Àmmà nə
olur-olsun, bu, Ənvərin Qələbəsi idi. Bu, əsilzàdə
ziyàlılığın
təntənəsi idi.
***
Ənvər
Məmmədxànlı
kimi insànlàrın bəzən çəkilmələri
də qàbarmàdır...
Özünü
itirən dünyàmızdà özünü itirməyən
sənət, söz xiridàrlàrınà təsəllidir: “...Və mən,
ölməz bir həqiqətin
döyüşçüsü kimi, yenə sizin sıràlàrınızdàyàm”.
Südabə Ağabalayeva
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 4 mart.- S.8.