Rafiq Əliyev: Onlar bu
baxışı, bu
düşüncə
tərzini yaşadığı mühitdən, şərqli
qan
yaddaşından
götürmüş, əxz etmişlər...
Bu yazı professor Rafiq
Əliyevlə müsahibədir. Bəxtiyar
Vahabzadənin vəfatından az sonra
hazırlanıb. Hesab edirəm, şairi bir daha xatırlamaq
üçün təqdimatı yerinə düşər.
(İxtisarla)
Dünya şöhrətli
alimimiz Rafiq Əliyev dahi şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə
yaradıcılığının vurğunu kimi şairin
bütün lirikasına və dramaturgiyasına bələd
olan və yüksək dəyərləndirən
ziyalılarımızdandır. Bu
günlərdə Rafiq müəllimlə telefon söhbətimizdə
o, çox maraqlı bir məqama toxundu. Qeyd
etdi ki, B.Vahabzadə hələ 1980-ci illərdə
yazdığı bir çox şeirlərində indi müəllifi
dünya şöhrətli alim Lütfi Zadə olan qeyri-səlis
məntiq nəzəriyyəsinin sirlərinə şeir dili ilə
fəlsəfi mahiyyət vermişdir. Rafiq
müəllimlə söhbətimizdə də məhz L.Zadənin
elmi məntiqi ilə B.Vahabzadənin poeziya fəlsəfəsinin
ahəngdarlığına işıq salmağa
çalışdıq.
- Rafiq müəllim, poeziyanın,
musiqinin gözəl bilicisi olan dahi alimimiz Xudu Məmmədov
elm ilə sənət arasında bir körpü
yaratmışdı. O, deyirdi ki, "Elm və sənət
insan mədəniyyətini yüksəklərə qaldıran
qoşa qanaddır. Uçuş yüksəlişi
hər iki qanad eyni qüvvədə olduğu zaman
mümkündür". Siz bir çox
yazılarınızda, çıxışlarınızda,
"Alim" filmindəki fikirlərinizdə dahi Lütfi Zadə
məntiqinin bir qanad, dahi Bəxtiyar Vahabzadə poetik fəlsəfəsinin
o biri qanad olmasından danışmısınız. Bu məsələyə bir də qayıtmaq istərdik.
- Bu
körpünün özülündə xəlqilik dururdu. Mən L.Zadə məntiqi ilə Bəxtiyar fəlsəfəsinin
uyarlığını tapanda Xudu Məmmədovun bu dahiyanə
fikirlərinin nə qədər həmişəyaşar
olduğunu bir daha aydın gördüm. Onun
qeyd etdiyi kimi, elm, bilik sənətkara ağlın gözü
ilə görünən aləmin üfüqlərini
açır. Sənətin inkişafı
isə dünya elminin tərəqqisini insanlığın
xeyrinə yönəltmək üçündür.
Elm-duyğu çalarlı fikir, sənət-fikir
çalarlı duyğudur... Deyim ki, qeyri-səlis
məntiq və qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi
nəinki dialektik təsdiqini tapmış yeni elmi istiqamətin
yaranmasına, həmçinin daha geniş mənada idrak nəzəriyyəsinin
növbəti pilləsi olan yeni fəlsəfi
dünyagörüşün əmələ gəlməsi və
başa düşülməsinə səbəb oldu.
Çox maraqlı və heyrətamizdir ki, bu fəlsəfi
dünyagörüşə zəmanəmizin böyük
mütəffəkiri Bəxtiyar Vahabzadə də gəlmişdir.
Professor
Lütfi Zadə haqqında Oqtay Babazadə və Möhübəddin
Səmədin çəkdiyi "Yaxın və uzaq Zadə"
filminə baxdıqdan sonra (mən bu filmin elmi məsləhətçisiyəm)
yaradıcılığına, şəxsiyyətinə və
təkrarolunmazlığına böyük sayğı bəslədiyim
şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə mənə telefon
açdı, film haqqında, L.Zadə haqqında yüksək
fikirlər söylədi. Həm də əlavə
etdi ki, sənə bir şeir göndərirəm, gör
qeyri-səlis məntiqlə bu şerin qayəsi arasında bir
uyarlıq varmı? Bəxtiyar müəllimin
seçilmiş əsərlərində çap olunmuş bu
şeirin adı belə idi: "Xeyirlə şər
arasında":
Vaxt gəmirir
hər binanı
Tavanla tir arasında.
Bir rəqəm
də, demə, varmış
İkiylə bir arasında.
Ucaldıqca
biz ucaldıq,
özümüzdən qisas aldıq,
O gündən
ki, körpü saldıq -
Göy ilə Yer arasında.
Qardaş
olub sıçan-pişik,
Biz
gül əkib, vay dərmişik,
Sərhədləri
itirmişik
Xeyirlə şər arasında.
Çox sevindim, Zadənin elmi məntiqi ilə Bəxtiyarın
poeziya fəlsəfəsinin ahəngdarlığına. Düşünmürəm
ki, Bəxtiyar Vahabzadə kimi nəhəng bir şair qafiyə
və ya uyarlıq xatirinə demir ki, "Bir rəqəm də,
demə, varmış, ikiylə bir arasında...."
Yox, bu, Bəxtiyar Vahabzadənin və Lütfi Zadənin
söykəndikləri dünyanın kəsilməzlik fəlsəfəsinin
poeziya dilində təcəssümüdür.
- Rafiq müəllim, olarmı ki, bu
kəsilməzlik fəlsəfəsinin mahiyyətini, belə
demək mümkünsə, elmi-poeziya dilində
açasınız.
-
Düşünürəm ki, real dünyamızda Tanrıdan
başqa (O mütləqdir) hər şeyin, hər kəsin
şəriki var, dünyada hər bir rəng, hər bir səs,
hər bir hadisə digərinə sərhədi kəsilmədən,
ehmalca, qeyri-səlis (bu termini Azərbaycan elmi ədəbiyyatına
mən daxil etmişəm. Türkiyə elmi ədəbiyyatında
qeyri-səlis məntiq "bulanıq mantıq" adlanır)
sərhədlə keçir. Elmi
baxımdan yanaşsaq, formal riyazi dil ilə desək, qeyri-səlis
çoxluqlar üçün klassik riyaziyyatın 2 əsas
qanunu ödənmir. Birinci, "ziddiyət"
qanunu, ikinci, "üçüncünü istisna" qanunu.
Bu, onunla əlaqədardır ki, klassik Aristotel məntiqində
termlərin (məsələn, rənglərin, münasibətlərin,
ovqatların) bir-birinə keçidi sərtdir, itidir, səlisdir. Qeyri-səlis
məntiqdə dediklərimiz arasında uzun, mütəmadi bir
keçid və kəsişmə var. Bax bu kəsilməz
keçidin mövcudluğunu nəzərə ala bilmədiyinə
görə də klassik məntiq real həyatı
düzgün əks etdirə bilmir. Bəxtiyar
Vahabzadə isə poeziya dilində dünya
reallığını qeyri-səlis məntiqə həmahəng
olaraq görün necə əks etdirir.
Hamımızın
dərin hörmət bəslədiyimiz M.Sadıq müəllimə
həsr etdiyi "Sevincin zirvəsi, dərdin zirvəsi"
şerində deyir:
Qarışıb
dünyanın yaxşı-yamanı,
Əzabı, ləzzəti, sevinci, qəmi.
Göründüyü
kimi gördüm dünyanı,
Çox vaxt görəmmədim olduğu kimi.
Bəxtiyar müəllim dünyanı çox vaxt
olduğu kimi görə bilmədiyindən şikayət etdi,
çünki bu müəmmalarla, qeyri-müəyyənliklərlə
dolu dünyanı görmək, dərk etmək
üçün yeni fəlsəfə, qeyri-səlisliyə
söykənən fəlsəfə - Bəxtiyar Vahabzadə fəlsəfəsi
lazım idi. Bu fəlsəfə prizmasından hörmətli
şairimiz sevincdə qəmi görür, qəmdə sevinci,
axı onlar real dünyamızda
çulğaşıbdır.
Bəxtiyar müəllimin həmin şerindəki
"Arzu tənliyində, hiss tənliyində" həll
klassik riyaziyyat, hesab, məntiq vasitəsilə mümkün deyil. çünki
qeyri-səlis tənliklərin həlli heç bir adi, bizim
orta və ali məktəblərdə öyrəndiyimiz riyazi
üsullarla mümkün deyil. Bunun
üçün qeyri-səlis məntiq, sevincdə qəmi, qəmdə
sevinci nəzərə ala bilən düstur lazımdır.
Bu gün bu mürəkkəb, dəyişkən dünyamızı
qavramaq üçün dəyişmiş, həyat
reallıqlarını daha dürüst ehtiva edən dilə
(ya riyazi dil, ya da "qəliblənmiş" təbii dil)
möhtacıq.
Necə dönür bu dövran, necə dönür bu gərdiş? -
Tazıların
üstünə dovşanlar da gülərmiş,
Dünya
bina olandan hər şey dəyişilərmiş,
Dəyişməsin neyləsin, axı dünya
fırlanır.
"Axı
dünya firlanır..."
Böyük
düha sahibi Bəxtiyar Vahabzadə bu min "sifəti",
"rəngi" olan dünyanı dərk etməyin
lazımlığı, vacibliyi haqqında təbil vurur. O,
"Hara gedir" şeirində yazır:
İnsan
oğlu qazananda uduzar,
Qədərinə
yazılanı kim pozar?
Bu
dünyanın min sifəti, rəngi var,
Qismətimiz
- ağından çox qarası!
Bəyəm
dünyanın bu min sifətini, min rəngini klassik Aristotel məntiqi
güzgüsündə görmək
mümkündürmü, yox (axı o məntiq dünyanı
iki rəngdə görür: ağ, qara).
Həm
Zadənin, həm Bəxtiyar Vahabzadənin sərkərdəyə
çevrilən nəzəriyyə və poetik fəlsəfəsi,
əsgər şücaəti göstərən
düsturları və misraları bir tarix yaratdı. Bu məqamda Leonardo da Vinçinin "Nəzəriyyə
sərkərdədir, təcrübə əsgər"
deyimini xatırlamalı olursan. Dahi
İtaliya rəssamı, alimi Leonardo da Vinçinin
böyük uzaqgörənliklə söylədiyi bu fıkrə
tam əminlik və inam yaranır. Əgər
belə olmasaydı, Bəxtiyarlar, Zadələr tarixin
yaddaşında qala bilməzdilər. çünki
tarix hər adamı yox, yalnız öz əməlləri ilə
tarix yaradanları yaşadır.
- Rafiq müəllim, bəs necə
olur ki, həmahəng fəlsəfi fikir və çalarlar bir
tərəfdən riyazi simvollarla yazılmış
düsturla, o biri tərəfdən isə təbii poetik dildə
əks olunur?
- Təbii
dilin imkanları son dərəcə böyükdür. Riyaziyyat yaranan vaxt təbii dilin gücü
çatsaydı fizika, iqtisadiyyat, sosial həyat, ümumiyyətlə,
yaşadığımız dünya indiki
ideallaşdırılmış düsturlarla
yazılmazdı. Bizim elmi tədqiqatlarımızın
bir qolu təbii dilin imkanlarını müasir texnologiyalar
vasitəsilə daha da genişləndirməkdir...
Persepsiyanın, qavranılmış, duyulmuş
informasiyanın, fikrin, sözün
çoxçalarlığı, həmişə birmənalı
olmaması, qeyri-dəqiqliyi təbii dilə
ötürülür, bu da nəticədə semantik qeyri-dəqiqliyə,
qeyri-müəyyənliyə gətirir. Beləliklə,
təbii dilin semantik qeyri-müəyyənliyi təbii dilin
modelləşdirilməsində bir maneə kimi
görünür. Bax bu maneəni aradan
qaldırmaq baxımından, təbii dilin semantik təhlili
baxımından qeyri-səlis məntiqin əhəmiyyətli
rolu var. Qeyri-səlis məntiq təbii dilin səciyyəvi
xüsusiyyəti olan qeyri-müəyyənliyi, natamam məlumatları
və məhdudiyyətləri nəzərə ala bilən
güclü bir vasitədir.
- Azərbaycanın, türk
dünyasının bu iki böyük oğlu, eyni fəlsəfi
düşüncə tərzinə malik böyük mütəffəkkirlər
bir-birini tanıyırdılarmı?
- Dəfələrlə Bəxiyar müəllimlə
L.Zadənin qeyri-səlis məntiqi barədə, bu məntiqin
əsas xüsusiyyətləri, Zadənin fəlsəfi
dünyagörüşü barədə, onun şəxsiyyəti,
Azərbaycana olan sevgisi barədə söhbətləşmişdik. Bəxtiyar
müəllim bu fəlsəfənin, qeyri-səlis məntiqin
mənasını dərindən duymuşdu. Belə olmasaydı, öz poetik fəlsəfəsi
ilə Zadə elmi fəlsəfəsi arasındakı həmahəngliyi
ilk dəfə o, sezməzdi.
Eyni zamanda, Amerikada, Almaniyada və başqa ölkələrdə
L.Zadə ilə olan söhbətlərimizdə Bəxtiyar
Vahabzadə haqqında geniş danışardıq. Onun ingilis və
rus dillərində çap olunmuş şeirlərini
oxuyardıq, müzakirə edərdik. Zadə-Bəxtiyar,
Bəxtiyar-Zadə fenomenal şəxsiyyətlər
arasında gözə görünməyən bir simmetrik
sayğı münasibətləri var idi. Onlar
görüşməmiş olsaydılarda da, onlar
arasındakı bu münasibətlər böyük bir
hörmət, istək körpüsü yaratmışdı.
Mən qürur hissi duyuram ki, iki sayğılı dostumun,
xalqımın, bu iki böyük oğlunun, eyni zamanda
dünya vətəndaşlarının arasında olan
körpünün salınmasında mən də kərpic
üstünə kərpic qoymuşam... Mən Bəxtiyar
Vahabzadənin ölüm xəbərini L.Zadəyə
telefonla bildirəndə o, sarsıldı. Bir
xeyli Bəxtiyar müəllim haqqında söhbət etdik.
Məndən xahiş etdi ki, onun adından Bəxtiyar
müəllimin ailəsinə, doğmalarına və
yaxınlarına dərin hüznlə
başsağlığı verim.
- Görəsən, bu iki şəxsiyyət
dünyaya, adamlara bu spektrdən, bu parametrdən baxmağı
haradan və necə əxz etmişdir?
-
Sözsüz ki, onlar bu baxışı, bu düşüncə
tərzini yaşadığı mühitdən, şərqli
qan yaddaşından götürmüş, əxz etmişlər.
Qeyri-səlis məntiq şərqlə qərbin
sintezində mümkün olardı. L.Zadə
məntiqinin də, Bəxtiyar Vahabzadə poetik fəlsəfəsinin
də mayası bax bu sintezdən yaranmışdır.
Söhbətləşdi: Asif
MƏRZİLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 18 mart.- S.22.