Müstəqillik dövrünün milli
öndəri
Yalnız
etibarlı və sabit dövlətin sənətə, elmə,
ədəbiyyata, müqəddəs mənəvi və əxlaqi
dəyərə ehtiyacı var. Millətin monolit milli dövlətdən,
əbədi-əzəli saflığı və
halallığı həmişə müqəddəs, həmişə
zədəsiz saxlanan milli mentalitetdən uca sərvəti
yoxdur. Belə sərvət istehsalı ilə isə
sənət və dövlət həmişə bir yerdə,
həmişə yanaşı məşğul olur və
torpağın da, yaddaşın da sərhədləri
yalnız belə bir sərvətin olduğu yerdə - vahid,
bölünməz, əbədi mənəvi məkanda
parçalanmır. İstisnasız,
bütün digər sahələrdə və hallarda da
uğur və qələbələr hamısı yenə də
məhz bu bünövrənin - güclü, müstəqil,
suveren dövlətin və dövlətçilik
şüurunun mövcudluğu, möhkəmliyi zəminində
mümkün olur.
Məhz milli dəyərlər nəticə etibarı ilə
milli dövlətin (və dövlətçiliyin!) mənəvi-əxlaqi
baxımdan təminatı, ideya qarantı rolunu oynamaq
üçün lazım olur. Neçə yüz il,
neçə min il tarixi olan ən qədim ölkələrdə
sabitliyin əsas səbəbi elə o olub ki, burada milli-mənəvi
dəyərlər həmişə dövlətin və
dövlət də öz növbəsində milli-mənəvi
dəyərlərin keşiyində ayıq-sayıq
dayanıb. Mentalitet tərbiyəsinə, milli "mən"
yaddaşına və şüuruna biganə qalmamaq cəmiyyətdə
əbədi, sabit müstəqilliyin, suverenliyin taleyinə və
gələcəyinə də biganə qalmamağın şərti
və zəmini olub...
Yeni yüz ilin və yeni min ilin astanasında Azərbaycanda
məhz belə miqyasda sabitlik və əmin-amanlıq
üçün xalqın müdriklik göstərib
vaxtında seçdiyi Prezidentin - Heydər Əlirza oğlu
Əliyev adlı tarixi şəxsiyyətin müstəsna
milli xidməti vardır.
Əlbəttə, doxsanıncı illərdən əvvəllər
də Heydər Əliyev o zamankı İttifaq miqyasında
tanınmış rəhbər-ideoloq və ictimai xadim idi;
Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü və SSRİ Nazirlər
Soveti Sədrinin birinci müavini idi. Azərbaycanın
dövlətçilik təcrübəsini bütün sovet məkanında
yaymaq üçün Y.V.Andropov şəxsən
H.Ə.Əliyevi Moskvaya, Kremlə dəvət etmişdi.
Bu akt özü milli mentalitetin (idarəçilikdə
türk etnik geninin) beynəlmiləl dövlətçilik və
imperiya lideri səviyyəsində etirafı və təsdiqi
idi. Lakin həmin möhtəşəm, miqyaslı on ili yox, böhranlı, ağır və çətin,
lokal son beş ili bir rəhbər kimi H.Əliyev öz tərcümeyi-halının
və öndərlik fəaliyyətinin zirvə məqamı
hesab edir. Tbilisidə, öz tərcümeyi-hal dostu və
yaxın həmkarı, Gürcüstan Prezidenti
E.A.Şevardnadzenin 70 illiyinə həsr olunan təntənəli
yığıncaqda yubilyarın şərəfinə
söylədiyi təbrik nitqində o, özü bunu
açıq-aşkar etiraf edir: "Eduard Şevardnadzenin tərcümeyi-halının
ən mühüm hissəsi, mən bunu özümə də
aid edirəm, ona görə belə deyirəm, Eduard
Şevardnadzenin həyat və fəaliyyətinin ən parlaq
hissəsi, ən mühüm hissəsi Gürcüstanın
son dərəcə çətin şəraitində öz
xalqını bu şəraitdən çıxarmağı
öz üzərinə götürdüyü
dövrdür".
Öz səmimi
və hərarətli nitqində H.Ə.Əliyev nə
üçün məhz son illəri E.A.Şevardnadzenin
çox miqyaslı bir zaman və məkan kəsiyində
keçən böyük tərcümeyi-halının zirvə
qatı hesab etməsinin səbəbini də açır və
bu açımı da bütün pafosu, həm hərfi, həm
də mahiyyəti ilə birlikdə H.Əliyevin
özünün bioqrafiyasına aid edib, eynilə təkrar etmək
olar.
Ümumiyyətlə,
Tbilisidə (vaxtilə Mirzə Şəfinin, Mirzə Fətəlinin
və Mirzə Cəlilin tale, zaman və xalq haqda
düşündüyü bu məhrəm, doğma, sehirli
coğrafi məkanda) natiqin Şevardnadzeyə xitabla söylədiyi
sözlərdə bu dəfə Heydər Əliyevin də
"mən"i barədə öz monoloqunu görməmək,
onun öz "daxili nitqini", etiraf səsini, ucadan
düşüncələrini eşitməmək
qeyri-mümkündür: "Mən hesab edirəm ki,
Gürcüstana qayıtdıqdan sonra Eduard Şevardnadzenin
etdikləri, Gürcüstanı bu ağır vəziyyətdən
çıxarmağı öz üzərinə götürməsi
əsil qəhrəmanlıqdır. O, burada hərc-mərclik
vəziyyəti və vətəndaş müharibəsi vəziyyəti
yaratmış qüvvələrin hamısını zərərsizləşdirmək
və Gürcüstanı və gürcü xalqını bu
ağır şəraitdən tədricən çıxarmaq
üçün öz xalqının milli qəhrəmanı
kimi (kursiv bizimdir - Y.Q.) döyüşə girdi, mübarizəyə
başladı... Bu tarixi missiyanı öz üzərinə
götürmək asan deyildi. Bu missiyanı həyata
keçirmək də asan deyildi... Edurad
Şevardnadze bu tarixi vəzifənin öhdəsindən
çox gözəl gəlmişdir".
Mətndəki
"əsil qəhrəmanlıq" və "öz
xalqının milli qəhrəmanı" sözləri bu
sözlərin müəllifinin özünün son beş ildə Azərbaycanın tarixində və
taleyində gördüyü "HEYDƏR ƏLİYEV
İŞİ"nin məzmun və mahiyyətini çox dəqiq
ifadə edir. Çünki Heydər Əliyev də əlindən
nə gəlirsə, onu axıra qədər ona görə
icra edib, ona görə həyata keçirdib ki,
"xalqlarımız, ölkələrimiz keçmişdə
bizim başımıza gələnlərə bir daha məruz
qalmasınlar, əldə etdiyimiz müstəqillik əbədi,
dönməz olsun" və E.Şevardnadze kimi, o da nə
vaxt, nə iş görübsə "bunlar belə şəraitdə
görülə biləcək maksimum işlərdir" (yenə
həmin çıxışın mətnindən).
Əslində
son beş il Azərbaycanda Gürcüstanda olduğundan daha
mürəkkəb, çətin, taleyüklü illər
olmuşdur və həmin illərin çətinliyindən,
sınağından Vətəni və xalqı
çıxarmaq da Gürcüstanda olduğundan daha
böyük vətəndaşlıq əzmi, enerji və
müdriklik ("milli qəhrəmanlıq işi") tələb
etmişdir. Üstəlik, bu beş ildən
görünən indiki on ilin və ondan əvvəlki
yetmiş ilin də çətin, dramatik, miqyaslı konteksti
bu beş ili və həmin beş ilə gətirib
çıxaran tarixi qanunauyğunluğu bir bütövdə,
vahid tarixi məkanda dərk etməyə kömək göstərir.
Keçid dövrünün "milli lider" problemi həll
olunana qədər Azərbaycanda sosial-siyasi xaos davam etdi. Xalq əvvəl
öz dövlətçiliyini, yalnız sonra ərazisini
itirdi. Qeyri-peşəkar hakimiyyət strukturları, əməldə,
işdə təşkilati (inzibati) utopiya və siyasi romantizm,
bir-birini əməldə, işdə əvəz edən və
ənənədə davam etdirən populist, fərari, marionet
öndərlərin əxlaq və strategiyası yalnız
üç il davam gətirə bildi. Sona qədər
parçalanma perspektivi yalnız Prezident Heydər Əliyevin
hakimiyyətə gəlməsi ilə aradan qalxdı, milli
dövlətçilik xilas edildi və beləliklə, ərazinin
də bərpa olunması üçün ilkin şərait,
obyektiv-tarixi imkan yarandı və bu istiqamətdə
miqyaslı, strateji diplomatiya başladı.
Heydər Əliyev üçün rəyasət
heç vaxt fövqəlməqsəd olmayıb; o, heç
vaxt hakimiyyətə tankda gəlməyib və hakimiyyətdən
təyyarədə qaçmayıb, Arxaik, populist iqtidar
davası və belə davaların çevriliş, qəsd,
piket, terror, bazar, küçə, vağzal... kimi
üsulları əvvəldən bu bioqrafiyaya yaddır. Müasir
demokratik dəyərlər, parlaman yolu, siyasi intellekt və
unikal iradə ümumiyyətlə mübarizədə ibtidai,
kustar, primitiv "cəbbəxanaya" ehtiyacı aradan
qaldırıb. Elə bütün bu
keyfiyyətlərə görə də məhz Heydər
Əliyev millətin coşub-daşan enerjisinə dəqiq məcra,
uğurlu axar təmin edə bildi. Onun
arxasınca getmədi, onu öz arxasınca apardı.
Ümummilli öndər, vahid lider statusunun bundan qabarıq dəlilini,
əyani atributunu nişan vermək, təsəvvürə
gətirmək çətindir.
Taleyin ən
çətin anında, tarixi intixab və sınaq məqamında
dotələb, cəngavər, müdrik öndəri əməldə,
işdə hamı etiraf və təsdiq etdi: opponent də, həmfikir
və həmkar da! Təsəvvür edin: indiki müxalifət
könüllü şəkildə hakimiyyətdən əl
çəkdi, əvvəl spiker kürsüsünü, sonra
prezident masasını tərk etdi ki, vakansiyanı yeni lider
tutsun. Bu - Heydər Əliyev şəxsiyyətinə və
intellektinə inamın, etibar və ehtiramın ifadəsi idi.
O, nəyə nail olubsa, belə sivil açarda və
üslubda nail olub, Orta əsrlər, Asiya və rus yolu,
üsulu, piket, çevriliş, qəsd... yalnız ona
qarşı müqabil, müxalif tərəfin
bioqrafiyasında olub və belə arsenala qarşı da o,
heç vaxt güzəştçilik göstərməyib.
Ömründə tək bir dəfə diz çöküb:
bir Prezident kimi əyilib milli bayrağı öpəndə...
Lakin Heydər Əliyevə bir ideoloq və ictimai xadim
kimi ömrün, güzəranın həm şirinini, həm
də acısını dadmaq nəsib olub, həm xoşbəxt,
həm də tragik şəxsiyyətin həyatını və
taleyini yaşamaq qismət olub.
Ümumiyyətlə,
bu tərcümeyi-hal çox ziqzaqlıdır: o, imperiya lideri
də olub, fərdi təqaüdçü də; istiqlal
lideri də olub, DTK generalı da. Ən
böyük təqdirin də hədəfi olub, ən kəskin
tənqidin də; ləyaqətinə şər atmaq
üçün də, şəninə mədhiyyə demək
üçün də mikrofonda növbəyə düzülənlər
həmişə tapılıb. Amma bu dəyişən
mərhələlərin də hamısında təkcə
bir şey dəyişməyib: eyni bir daxili, fitri ideala xidmət
əzmi, milli Azərbaycan ideyası! Ən
böyük, əbədi sabitliyi o, məhz milliliyə,
müstəqilliyə, suverenliyə sədaqətdə
göstərib.
Bunun səbəbi
bir də odur ki, həm ən adi, həm də ən ali (müqəddəs!) bir həqiqəti Heydər
Əliyev xalq üçün, millət üçün
tarixi məsuliyyəti çiyninə aldığı ilk
gündən dərk etmiş və istisnasız, həmişə,
hər yerdə uca tutmuşdur. Dövlət, cəmiyyət
miqyasında sabit, qlobal ictimai əxlaq, təfəkkür və
ideologiya yalnız onda sabitləşir və etibarlı olur ki,
o milli-mənəvi dəyərlərə güvənir.
Yerüstü sərvətə (mənəvi dəyərlərə!)
güvənməyəndə isə hətta yeraltı sərvətlər
də istiqlala yox, istiqlalla da alverə, ehtikarlıq vasitəsinə
çevrilir. Bunsuz həm suverenliyin, həm
də torpağın ərazisi gec-tez itkiyə məruz
qalır, həm coğrafi, həm də milli-mənəvi məkan
öz bütövlüyünü (və
bütövlüyün sabitliyini!) itirir.
Məhz bu mənada Heydər Əliyev Azərbaycanın
dövlətçilik tarixində ən böyük öndərlərin
vəsiyyət və ənənəsinə sadiq qalır.
Bu bir də ona görə mümkün olur ki, Heydər
Əliyevin ifasında və icrasında həmişə siyasət
də sənət, siyasətçi də sənətkar səviyyəsinə
qalxa bilir. Daha doğrusu, məhz "siyasət əməldə,
hərəkətdə fəlsəfəyə çevriləndə"
(yalnız bu zaman!) siyasətçi də sənətkara
çevrilir, filosof təcəssümü, mütəfəkkir
obrazı, alim statusu ala bilir. Bütün
bunlar "Heydər Əliyev" fenomenindən həm də
bir sənət və sənətkarlıq hadisəsi kimi
danışmağa bizə əsas verir. Belə bir
söhbətin təkcə siyasi ideya əsası yox, həm də
konkret ədəbi predmeti var: son iki ildə Heydər
Əliyevin beş fundamental kitabı
çapdan çıxıb və elmi ictimaiyyətə
çatdırılıb.
Həmin kitabların ən yüksək səviyyədə
ixtisaslı, professional auditoriyaya təntənəli təqdimi
mərasimindəki çıxışında Azərbaycan
Yazarlar Birliyinin Sədri Anar bu qalın cildlərin meydana
çıxması faktını həm də "ədəbiyyat,
publisistika, nəsr hadisəsi" hesab etdiyini
açıqladı. (Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz
əbədidir, I-IV kitablar. Bakı, 1997-1998:
"Qayıdış". Bakı, 1997).
Odur ki, Heydər Əliyevin də son beş
ildə Azərbaycanda sənət, ədəbiyyat və mədəniyyət
quruculuğu sahəsində fəaliyyətinin şərhinə
elə bu kitablardan başlamaq məqsədəuyğun
olardı.
Doğrudan
da, bu beş kitabın hər səhifəsində
elm, sənət və ədəbiyyat siyasətlə, ədəbi
üslub və fikir dövlət təfəkkürü ilə
həmişə bir yerdə, bir bütövdədir. Müəllif Mustafa bəy Topçubaşovdan
danışanda mütəxəssis həkimdən, Yusif Məmmədəliyevdən
danışanda peşəkar kimyaçıdan, Hüseyn
Caviddən danışanda filoloqdan və sənətşünasdan
daha miqyaslı və ixtisaslı qiymətlər verir. Çünki böyük fərdlər,
çeşidcə müxtəlif, lakin miqyasca eyni olan,
istedadda və intellektdə bir-birinə yaxın fərdlər
bərabər səviyyədən bir-birini daha yaxşı
(yaxından!) görür və bir-birinə daha dəqiq təhlillər
verirlər.
Elitar
peşəkarlığın bütün sahələrdə,
ən çox isə tibbdə və siyasətdə müstəsna
rolu və mənası var: həkimin səhvi fərdin, siyasi
rəhbərin, öndərin səhvi Vətənin, millətin
taleyi (səhhəti və sağlamlığı) bahasına
başa gəlir. Kitablardan hər birində bu həqiqətin
canlı gerçəkliyini çox aydın şəkildə
göstərən nümunələr var; Azərbaycanın
taleyinə və torpağına münasibətdə həm
Bakıda, həm də Moskvada yol verilən əyintilərə
düz üç il Naxçıvanda təshihlər
verilib. Bu təshihlər vaxtında nəzərə alınsa
idi, faciə və fəlakətlər indikindən nə qədər
az ola bilərdi...
Beş fundamental kitabda, hər şeydən əvvəl,
məhz elitar peşəkarlığın və qeyri-adi,
unikal təhtəlşüurun intuisiyanın stixiyası cismləşir
və sənədləşir. Müstəqillikdə
dönməzliyin nəzəri təlimi, elmi-strateji əsası,
intizam və icra kodeksi və bütün bunların canlı təfərrüatı,
həyat təcrübəsi, gündəlik dərsləri
verilir. Müstəqillikdən və onun təminatından
bu haqda danışmağa mənəvi haqqı və
hüququ olan bir adam danışır. Bu haqqın arxasında - Azərbaycanda və
keçmiş sovet məkanında yarım əsrə
yaxın rəhbərliyin sınaqdan çıxan tarixi təcrübəsi
durur. Heydər Əliyev şəxsiyyətinin
qlobal miqyası və epoxal vüsəti vəhdətdə
ifadə və təsdiq edilir. Hətta o qədər ki,
beş kitabda əhatə olunan dörd ildən əvvəlki
dörd-beş on illiyin də, ondan sonrakı üç ilin də
alt qatı və arxa planı görünür,
yaxınlaşan üçüncü eranın astanasında
həm ən qədim türk və islam dəyərlərini,
həm də Avropa mentalitetinin ən modern siyasi dəyərlərini
içinə alan miqyaslı fon, məcra və məkan müəyyənləşir.
Öz şifahi nitq üslubu, improvizasiya təbiiliyi ilə
də müəllifin dil-ifadə tərzi ənənəvi rəsmi
ədadan (konselyariya və protokopsiya) əsaslı şəkildə
fərqlənir, fikrin dinamizmi, sözün enerjisi, kəlmənin
bədii zərbə gücü - bunlar hamısı tribunadan
gəlir, auditoriya ilə birbaşa ünsiyyətdən gəlir. Uçuş qabağı
verilən intervülər, səfərbərlik anında xalqa
xitablar, əcnəbi opponentlə təkbətək dialoqlar,
dünya liderləri ilə müsahibələr məqamında
mikrofona deyilmiş improvizasiyalar... Onlarda
fitriliyin təbiiliyi, sözdə, tələffüzdə, ahəngdə
və ritmdə etnik ilkinliyin, ozan-əcdad stixiyasının
duruluğu və diriliyi var.
"Daha
susa bilmirəm", "Son damla qanıma qədər
xalqımla birəm", "Mən öz taleyimi xalqa
tapşırmışam", "Ömrümün bundan
sonrakı hissəsini yalnız və yalnız Azərbaycan
respublikasının müstəqil dövlət kimi inkişaf
etməsinə sərf edəcəyəm" - bu andlar və
bəyanatlar romantik-tarixi dramda bədii fəlsəfi monoloqdan
fraqmentlərə bənzəyir. Lakin onlardan hər birinin
arxasında real, canlı prototip - müasir, bugünkü qəhrəman
dayanır!
Heydər Əliyevin milli öndərlik tərcümeyi-halında
"müstəqillik mərhələsi" onun
Naxçıvana tarixi qayıdışı ilə başlayır. Təsadüfi
deyil ki, bu dövrlə bağlı sosioloji və publisist
çıxışların toplandığı kitab da
"Qayıdış" adlanır.
Adətən, əsaslı intibah həmişə
qayıdış aktından sonrakı hadisə kimi baş
verir (orta əsrlərdə yenidən tərəqqinin və mədəniyyətin
qədim (ellinist) yunan məcrasına və axarına (təməlinə)
qayıdan Avropa intibahının modelində olduğu kimi). Naxçıvanda
başlayan "qayıdış" Bakıda davam etdi və
Azərbaycanda sosial-mədəni tərəqqi tarixində
doxsanıncı illər təzədən yetmişinci illərin
təbii, məntiqi davamına çevrildi. Ənənədə
tarixi estafet, dövlətçilikdə irsilik probleminin həlli
aradakı "böhran" və "parçalanma" mərhələsindən
çıxa bilməyin yeganə mümkün və məqbul
yolu kimi özünü doğrultdu. Yetmişinci
və doxsanıncı illər bir-birinin davamına, Heydər
Əliyev isə hər iki on ilin müştərək, ortaq
liderinə çevrildi. Genetik kökə,
milli "mən"ə, tarixi yaddaşa, dünya ilə
inteqrasiyaya daha miqyaslı şəkildə qayıtdı.
Bütün
bunların da məntiqi yekunu və nəticəsi o olacaq ki,
Qarabağ Azərbaycana və Şuşa
Qarabağa qayıdacaqdır. İnanırıq ki,
"Qayıdış" dastanının,
"Qayıdış" epopeyasının bu yeni cildlərini
("Qarabağ" və "Şuşa" cildlərini!)
də millət və xalq, öz əməli ilə həyatda
və öz qələmi ilə kağızda yenə eyni
öndər və müəlliflə - Heydər Əliyevlə
birlikdə yazacaqdır...
Bir Prezident kimi bu cildlər Heydər Əliyevin ilk
kitablarıdır. Və bu ilk kitablar dövlətçilik sahəsində
bizim minilliyin əvvəlinin (1069) ilk böyük
kitabını mənim yadıma salır: "Xoşbəxtlik
haqqında elm" kitabını - "Tutadqu biliyi". Türk dövlətçiliyi haqda informasiya
dünyaya ilk dəfə bu kitabdan yayılıb.
"Müstəqillik haqqında elm" kitabı! - qarşımızdakı bu beş cildin birlikdə
adına da belə bir açıqlama və təfsir vermək
olar.
Sonralar türk dövlət ərləri və öndərləri
tarixi işlə və əməllə həyatın
özündə yazmağa daha çox üstünlük
verir, nəinki onu qələmlə kağızda yazmağa. Məhz bu ənənələr
də Prezident Heydər Əliyevin simasında yenidən birləşib
vəhdət təşkil edir: o, tarixi həm əməllə
həyatda, həm də... qələmlə kitabda yaradır.
Mən bu
sözləri deyirəm və dərhal da onlara təshih vermək
istəyirəm: tarixi də, tarix kitabını da yaradarkən
filosof, mütəfəkkir və yazıçı Heydər
Əliyev qələmə və kağıza ehtiyac hiss eləmir.
Unikal hadisədir ki, bu kitablar, əslində, əlyazması
olmayan kitablardır.
Bioenerji ürəkdə, beyində cərəyan edir,
informasiya sinədən, bədahətən tərəfi-müqabilə
ötürülür və bu prosesdə yazı, hərf, əlifba
iştirak etmir. Vəhydən yaranan, əlyazması
olmayan kitablar əvvəllər də olub. Dörd səma kitabı var, onların heç
birinin müəllif əlyazması yoxdur. Əflatundan
ta Hegelə qədər böyük fikir ərlərinin də
kitabları onların bədahətən auditoriyaya dediyi
improvizasiyadan əmələ gəlib. Şərqdə
ərənlər, şamanlar, ozanlar... yazmağa yox, söyləməyə
üstünlük veriblər.
"Avesta"nın
da, "Qorqud"un da avtoqrafları - əlyazmaları
yoxdur. Əvəzində "gen yazmaları" var, damarda,
qanda yazılan "qan yazmaları" var, hafizədə,
huşda, ruhda qorunan "yaddaş yazmaları" var. Və mən
burada sehrli və ibrətli bir tipologiya görürəm.
Standartdan fərqlənən və tipologiyaya
çağıran növbəti, üçüncü
assosiasiyanı da hörmətli oxucularla bölüşmək
istəyirəm. Üzərində "sinif", "inqilab",
"dövlət", "proletar" yazılmış
kitablar var. Siniflə, proletarla, inqilabla birlikdə də
ölürlər. Amma üzərində "İntibah",
"Ana vətən", "Azadlıq", "Millət",
"Xalq" yazılmış kitablar da var. Üstündə
"QAYIDIŞ", "MÜSTƏQİLLİK",
"ƏBƏDİYYƏT" sözləri
yazılmış kitabları da mən onların
sırasına daxil etmək istəyirəm. Onlar
ötəri tarix, lokal dünyagörüşü
yaratmır, şüur və yaddaş yaradır. Yaddaşın milli-etnik kodları, genləri onlarda
yaşayır. Vətənçilik,
türklük məfkurəsi və onlara sahiblik şüuru
belə kitablarla tərbiyə edilir.
Hər kitabda bir baş mübtəda və bir fövqəlideya
olur. Bu beş kitabda da əslində iki suala cavab
verilir: HEYDƏR ƏLİYEV KİMDİR?" və
"ƏLİYEVLİK NƏDİR"? Özü
də "ƏLİYEV KİMDİR"? - sualına bu kitabda Əliyev özü cavab
verir!..
("Əliyevlik nədir" sualına isə onun
"Əliyevçilik nədir" redaksiyasında, bir vaxt
imperiya mətbuatı cavab vermək istəmişdi. Həmin cavaba tarixi təkzibi
zaman özü, haqq özü, ədalət özü verdi).
"Əliyevlik nədir" sualına cavab bu
kitabların bütün səhifələrindədir. Bu cavabda iki məqamı da
ayrıca vurğulamaq olar: "Əliyevliyin" ən
böyük qələbəsi bir onun xalqla, bir də zamanla
münasibətlərində oldu. Xalq-fərd-öndər
münasibətlərini biz artıq qeyd etdik. Zamanla münasibətə gəldikdə isə, demək
lazımdır ki, sintez işini o, burada da gördü. Hasarı, səddi tarixi-milli arxetiplə ən
çağdaş dünya, Avropa dövlətçilik
mentaliteti arasından götürdü, onları da vahid axara
yönəltdi.
Beş kitab Heydər Əliyevin bir Prezident kimi ilk
böyük kitabıdır. Lakin mən onu həm
də bizim yüz ilin və bizim min ilin sonunun son böyük
dövlətçilik kitabı hesab edirəm. Bizim milli
dövlət təfəkkürü sahəsində min ilin
sonunun son kitabı həmin min ilin əvvəlinin ilk
böyük dövlət kitabını mənim yadıma
salır...
Nəhayət,
Heydər Əliyev - Zaman, Heydər Əliyev - Tarix münasibətlərində
bir məqam da diqqəti cəlb edir: Heydər Əliyevin ideya
rəqibləri həmişə və hər yerdə olub,
amma ən böyük qələbəni o, Zamanla əlbəyaxada
qazanıb. 75 il - zamandan fəth olunan - nəhəng
zirvə deməkdir. Və bu zirvədə hər şey -
birinci növbədə yaddaş toxunulmaz, suveren və
bütöv qalıb: bu 75 ildə zaman bu yaddaşdan bir sm. də
olsa, ərazi işğal edə bilməyib!..
Heydər Əliyev olmaq, ümumiyyətlə çətin
şeydir. 75 il fasiləsiz, hər ay, hər gün sərasər
Heydər Əliyev olub-qalmaq isə xüsusilə çətindir.
Cildlərdən hər biri bir daha göstərir
ki, Heydər Əliyev bu sabitliyə müstəsna
ardıcıllıqla nail olur. İndi
qırmızı xətlə təqvimə həkk olunan
tarixlər - "Milli dirçəliş günü" (17 noyabr,
1988). "Dövlət müstəqilliyi
günü" (18 oktyabr, 1991) "Qurtuluş
günü" (15 iyun, 1993), hamısı çətin, real
gerçəklik kimi, xalqı məhz müstəqilliyə gətirib
çıxaran qanunauyğunluq kimi baş verdi.
Və bu mərhələlərdən hər birində Heydər
Əliyevin milli vətəndaşlıq və sosial ideya
mövqeyi eyni cür oldu: "Bu gün mənim
xalqımın ağır günüdür. Ağır,
çətin günlərdə xalqımla olmalıyam".
Azərbaycanda
Mir Cəfər Bağırovdan sonra milli rəhbərin siyasi
müstəqilliyi az qala sıfıra bərabər idi
(keçid dövründə isə (1988-1993) bu qeyri-müstəqillik
həm "yuxarılardan" (Moskva, Kreml), həm də
"aşağıdakılardan" iki qat asılılıq
şəklini almışdı). Bu
ölçünü sıfırdan sonsuza gətirib-çıxaran
H.Əliyev oldu. Hətta sovet dövründə
də Heydər Əlirza oğlu öz müstəqillik (milli
mənafeyə sədaqət) fəaliyyətini dondurmadı.
Onun türk ağlı Siyasi Büronun vahid rus-slavyan
düşüncəsində aydınca seçildi və o, bu
ali rəhbər strukturda da türk-islam
lideri kimi təkcə sovet məkanında yox, bütöv
dünyada türklüyün mənafeyini cəsarətlə
müdafiə etdi. Azərbaycanın milli mənafeyi naminə
Baş katibin (Y.İ.Brejnevin) özünü düz
üç dəfə Bakıya gətirdi...
Adətən, "Əsrin kontraktından"
dövrün ən böyük hadisəsi kimi
danışırlar. Məncə, bu beş kitabdakı
"dövlətçilik traktatı" neft kontraktından
daha mühüm hadisədir. Neft izdivacları və
diplomatik nikahlar, Asiya və Qərb kəmərləri -
hamısı milli dövlətçilik konsepsiyasının
icrası məqsədinə xidmət edir.
Əvvəlcə
milli diplomatik fikrin enerjisi axmasa, neft də borulardan axmaz! Bakının ən böyük sərvəti
heç vaxt neft olmayıb, neft intellekti olub. Yeraltı sərvətlər olmayıb,
yerüstü sərvətləri olub. Faciə
o vaxt olar ki, neft kəməri olsun, amma neft intellekti olmasın.
Neft elmi də neftin özü kimi, eyni borularla Xəzərdən
Qara dənizə və buradan da Aralıq dənizinə tökülsün.
"Neft renessansı" onda olur ki,
bütün xətlər və borular, mədəniyyət və
elm kəmərləri də, hamısı Bakıdan
keçsin.
Qlobal landşaftdan baxanda belə bir qanunauyğunluq dərhal
görünür ki, bütün itkilər, torpaq və
yaddaş, elm və mədəniyyət, demokratiya və
hüquq itkiləri də, hamısı, dövlətçilikdə
itkilərdən başlayır. Qədim Manna və
Atropatena, yaxın Cümhuriyyət və Sovet dövrü
dövlətləri də əvvəl dövlətçilik,
yalnız sonra ərazi itkilərinə məruz
qalmışlar. Dövlətsiz xalq -
valideynsiz yetim kimi bir şeydir. Min illər
boyu ermənilər qürbətdə, qərib kimi
yaşamışlar. Müstəqil milli
qurum - Ermənistan dövləti yaradıldıqdan sonra isə
bütün Qafqaza meydan oxumağa başlamışlar.
Millət üçün dövlətdən və
peşəkar dövlət öndərindən qiymətli
heç nə yoxdur. Odur ki, məhz dövlətçilik,
dövlət dili və mədəniyyəti konsepsiyası Heydər
Əliyevin bədii-estetik və humanitar-fəlsəfi
görüşlərində aparıcı, prioritet mövqeyi
təşkil edir. Dövlətdən, milli
dövlət mənafeyindən uca heç nə yoxdur. Odur ki, "kim müxalifətdə durursa-dursun, ancaq
Vətəninə, xalqına, mənəviyyatına
müxalifətdə durmasın".
Yaxud:
"XX əsr sona çatır. Bu əsrdə
xalqımız bir çox mərhələlərdən,
sınaqlardan, imtahanlardan keçib və nəhayət, öz
milli azadlığına, dövlət müstəqilliyinə
nail olubdur. Bütün bu mərhələlərdə
Azərbaycan xalqını yaşadan, irəliyə aparan,
xalqımıza güc, ruh verən Azərbaycan xalqının
görkəmli şəxsiyyətləri, böyük alimləri
və dahi insanları olmuşlar."
Xalqın
və millətin əbədiliyini təmin edən, onun
dövlət quruculuğunun memarı olan görkəmli şəxsiyyətlər
və "dahi insanlar" tərkibinə sənət və
dövlət öndərləri həmişə eyni vaxtda,
yanaşı daxil olmuşlar.
Belə bir konsepsiya həqiqətən tarixi
qanunauyğunluğu ifadə edir və Şərqin, Azərbaycanın
tarixinin yüz və min illərilə təsdiq və təsbit
olunur.
"Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı"
kitabından.
Bakı, Elm, 1998, səh.125-177
Yaşar QARAYEV
Tənqidçi, ədəbiyyatşünas
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 6 may.- S.2-3.