Turan əfsanəsi
Heydər Əliyevin 100 illiyinə həsr etdiyimiz xüsusi buraxılışı hazırlayarkən
onunla bağlı Turan Cavidin mənə
danışdıqlarını xatırladım. Dörd-beş saat davam edən
söhbətimizin bir hissəsi də Cavidin Vətənə gətirilməsiylə, Cavid
məqbərəsiylə bağlıydı.
İlginc məqamlar vardı.
Ümummilli liderin şəxsiyyətinə ayna
tutan bu söhbət, məncə
indi ən gözəl yubiley yazısı hesab oluna bilər. Sualları mən verirəm. Danışan Turan Caviddir... 2004-cü ilin 9 yanvarıdır...
Amma bir detalı xüsusi fərqləndirmək istəyirəm. Cavidin məzarının tapılıb Vətənə
gətirilməsi barədə
çox yazılıb.
Bəzən bu məsələnin
tarixində təhriflərə
də təsadüf olunur. Bəziləri
belə bir ideyanın 1982-ci il
oktyabrın 2-də Heydər
Əliyevin Naxçıvan
ziyalıları ilə
görüşündə irəli sürüldüyünü
söyləyir. Amma Heydər Əliyevin sərəncamı ilə
2003-cü ildə çəkilən
"Səma şairi"
sənədli filminin ssenarisini yazarkən müvafiq dövlət qurumundakı qovluqda belə bir faktla
qarşılaşdım: Hüseyn
Cavidin məzarının
tapılması ilə
əlaqədar 1981-ci ilin
21 oktyabrında, yəni
həmin söhbətdən
bir il əvvəl
SSRİ Daxili İşlər
Nazirliyinin baş idarəsi Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi
Komitəsinin sorğusuna
cavab olaraq bildirirdi ki, Hüseyn Cavid İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko kəndi yaxınlığında dəfn
olunub... Deməli, Heydər Əliyev
bu məsələni Cavidin 100 illiyinə həsr olunmuş tədbirlərdən daha əvvəl nəzarətdə
saxlayıb. Hələ
1982-ci ilə qədər
SSRİ miqyasında axtarışlar
aparılırmış...
- Cavidin nəşini gətirdilər Bakıya...
- Sonra bildim ki,
cənazəni gətirməyə
gedənlərin məqsədləri
oymuş ki, ordan birbaşa Moskva-İrəvan reysiylə
uçsunlar. İrəvanda - belə planlaşdırıblar.
Naxçıvandan Cavidin obrazlarında
aktyorlar gəlsin və cənazəni onlar aparsın. Sonralar mən onlara dedim bunu,
necə insafınız
yol verirdi ki, Cavid Azərbaycana
İrəvandan daxil olsun. Amma yaxşı ki,
bu plan baş tutmur.
- Necə baş tutmur?
- İrkutskdan Moskvaya
uçanda radioqramma alırlar ki, birbaşa Bakıya gəlmək lazımdır. Bu, Əliyevin göstərişiydi.
- Hava limanında hansı hissləri keçirdiniz?
- Hissləri izah etmək, söyləmək
çox çətindi.
Belə hallarda ən asan hal ağlamaqdı.
Ağlamaq, mənə elə
gəlir ki, kədərin ən aşağı qatıdı.
Zakir Bağırovun (Mədəniyyət
naziri - A.T.) maşınına
mindik. Yenə də bilmirdim
hara gedirik. Heç kimdən heç nə soruşmurdum. Evin qarşısından keçdik
və Şirvanşahlar
sarayına gəldik.
Şirvanşahların taxt-tac zalına
qoydular cənazəni.
Oktyabrın 26-dan sonrakı günlərdə
Bakıda müşavirələr,
tədbirlər keçirilirdi
və bütün tədbirlərdə Heydər
Əliyev iştirak edirdi və heç kəs də bilmirdi ki, cənazə nə vaxt və
hara aparılacaq.
Ayın
27-də Akademiyanın böyük
zalında bütün
elmi-mədəni ictimaiyyətin
iştirakı ilə
geniş müşavirə
keçirildi. Bir
məsələ müzakirə
olundu: Cavid harda dəfn olunsun. Mən artıq məqbərənin
olacağını bilirdim.
Baxmayaraq
ki, əvvəl Fəxri Xiyabanda dəfn olunmasını istəyirdim, məqbərənin
olacağını biləndən
sonra mən də əksəriyyətlə
razılaşdım. İkinci məsələ
isə bu idi ki, Cavidin
cənazəsi hardan götürülsün. Müxtəlif
yerləri deyənlər oldu: teatrın, Akademiyanın
binalarını... İclas qurtardı. İclasdan sonra mən
Həsən Həsənovu aşağıda gözlədim, gəldi
və ona: - "Bir xahişimi mümkünsə, Heydər
Əliyevə çatdırın. Cavid öz evindən
götürülsün", - dedim. Yəni Əlyazmalar
fondunun binasından. Noyabrın 1-indən 2-sinə keçən
gecə cənazə Şirvanşahlardan Əlyazmaların
zalına gətirildi, ikinci mərtəbəyə. Ayın 2-də,
saat 12-də Əliyev gəldi. Fəxri qarovulda durdu. Sonra
Əliyev mənə yanaşdı. 100 illik yubiley tədbirləri
ilə maraqlandı, dedim hər şey yaxşıdı, ancaq
muzey məsələsi qalıb. Soruşdu harda
yaşamısız, evimizin yerini göstərdim. Sual verdi ki,
bura məgər yaşayış binası olub? Dedim ki, xeyr,
seminariyaydı, amma iki ailə burda yaşayıb, Pənah
Qasımovun və Cavidin ailəsi. Əliyev gedəndən
sonra xüsusi təyyarəylə Naxçıvana uçduq.
Hadisələr elə gətirdi ki, ayın 1-indən, 2-nə
keçən gecə öz evində, 2-dən 3-nə
keçən gecə isə Naxçıvandakı evində
gecələdi Cavid. 3-ündə saat 3-də dəfn olundu,
indiki məqbərənin yerində. Məqbərə tikilənə
qədər məzar çox bərbad vəziyyətdəydi.
Əliyev artıq Moskvaya getmişdi, işdən
çıxmışdı. O Naxçıvana qayıdana qədər
belə oldu. Naxçıvana gələndən sonra isə ən
əvvəl Cavidin məzarını ziyarət etdi. Yerli vəzifə
sahiblərini danlamışdı ki, mən bu qədər əziyyətlə
Cavidi gətirdim, siz isə bir dənə qəbir də
düzəldə bilməmisiz. Qəbir artıq
uçulub-dağılmışdı. 1992-ci ildə Cavidin
Bakıda 110 illiyi qeyd olunmadı, amma Əliyev bunu
Naxçıvanda etdi.
- Sonra məqbərə məsələsi yubandı...
- Təxminən 1991-ci ildə
muzey yaradılmışdı. Amma yaşadığı evdə
bunu rəsmiləşdirmək mümkün deyildi. Muzey Mədəniyyət
Nazirliyinin, ev isə Akademiyanın balansında idi. Əliyev
Bakıya gələndən sonra bir müddət gözlədim,
sonra müraciət etdim. İyulun 10-u 1995-ci ildə
müşavirə keçirildi və demək olar ki, 13 illik əziyyətlərə
son verildi, məktubların, teleqramların,
yazışmaların hər biri 2 saatın içərisində
həll olundu. Muzeyin Akademiyaya verilməsi, Cavidin öz
yaşadığı otaqlarda muzeyin açılması ilə
bağlı qərar çıxarıldı. Məqbərənin
layihələrinə isə növbəti dəfə
baxılması qərara alındı. Sonra da baxıldı və
Rasim Əliyevin layihəsi qəbul olundu. Amma məqbərə
ilə bağlı Heydər Əliyevin çox təklifləri,
əlavələri oldu...
Məqbərənin layihəsi təsdiq olundu və mən anamın və
Ərtoğrolun məqbərəyə
köçürülməsini Əliyevə deyə bilmədim. Çox əzab çəkirdim.
1996-cı ilin iyunun 21-də Vəli Axundovun 80 illik yubileyi
Akademiyada keçirilirdi. Ümid etməzdim ki, elə bir yerdə
Əliyevi görüb sözümü deyə bilərəm.
Elə oldu ki, biz çıxanda Əliyev foyedə akademiklərlə
söhbət edirdi, məni görüb
çağırdı. Yaxınlaşıb salam verdim.
Çox sevinclə: "Xəbərin var, məqbərəni
tikirlər" - dedi. "Bəli, eşitmişəm".
Əlavə etdi ki, mən də gedəcəm. "Çox
gözəl", - dedim. Doğum tarixini bir də soruşdu.
İstədiyi o idi ki, məhz 24-də açılsın məqbərə.
Əliyev söhbət etdikcə hiss edir ki, məndə o
sevinc yoxdur. Birdən nəsə dayandı, diqqətlə
üzümə baxdı: "nə sözün var, de". Mən
təəccüb elədim. Söz məni elə tutmuşdu
ki, birdən-birə cavab verə bilmədim. - "De, çəkinmə,
de, nə demək istəyirsən, de".
"Ərtoğrolun da məqbərəyə
köçürülməsini istərdim". Dərhal
razılaşdı. Yenə diqqətlə üzümə
baxdı. "Deyəsən sözün bitməyib".
"Sizə təşəkkür üçün
bütün sözlər azdı", - dedim. "Yenə
sözün varsa, de, çəkinmə". "Anam onlardan
ayrı qalır". "Onun da məqbərədə
olmasını istəyirsən?" "Bəli" - dedim. "Çox istəyirsən?".
"Çox!" "İstəyirsən, tapşırım".
"Bütün sözlər minnətdarlıq
üçün çox zəifdi", - dedim. "Onlar buna
layiqdi", - dedi. Ertəsi gün öyrəndim ki, artıq
layihə idarəsinə tapşırıq verilib. Vaxtilə
Əshabi-Kəhfdə etdiyim duaların ikisi də yerinə
yetdi. Üçünü bir yerdə görməyi və ev
muzeyinin açılmasını istəmişdim. Oldu, yerinə
yetdi. Və sentyabrın 13-də ananı burdan apardıq.
Özləri təşkil etdilər. 13-də Ərtoğrol,
14-də isə Ana qoyuldu məzara.
Açılışa xüsusi təyyarə ilə getdik. Heydər Əliyev təyyarədə
hamıyla görüşdü, öz kabinəsinə getdi və
məni dəvət etdi. Şəkil çəkdirdik.
Cavidin əsərlərinin
sayı ilə
maraqlandı.
Cavid haqqında çox maraqlı fikirlər söylədi. O,
Cavidi bilirdi. 1983-cü, 1984-cü illərdə də mən
bunun şahidi olmuşdum. 1983-cü ildə Moskvadan yayda istirahət
üçün Bakıya gəlmişdi. 1983-ün 24
sentyabrında Azdramada "İblis"ə baxmağa gəldi.
O gün aktyorlar da çox gözəl oynayırdılar.
Tamaşadan sonra müzakirədə əsəri elə dəqiq
təhlil elədi ki... Zarafatından da qalmadı. Dedi ki, indi məndən
soruşsalar ki, İblisi görmüsən, cavab verərdim
ki, bəli, - Hamleti göstərib - "İblis belə
olar", - dedi. İkinci dəfə 1984-cü ildə
sentyabrın 15-də Rus Dram Teatrında "Şeyx Sənan"a
baxdı, rəhmətlik Zərifə xanımla birgə. I
hissədən sonra məni qonaq otağına
çağırdı və içəri girən kimi,
"tamaşada bir neçə obrazı ixtisar ediblər",
- söylədi. Düz deyirdi. Sonra isə musiqidən
danışdı. Fikrətin musiqisini çox təriflədi
və "Kor ərəbin mahnı"sını ifa elədi,
sözləri və melodiyanı dəqiq ifa edirdi. Təəccüb
ediləcək bir hal idi. Dramaturgiyanı yaxşı bilirdi,
duyurdu. O, Cavidi Şekspirlə deyil, Höte ilə müqayisə
etməyin tərəfdarıydı. "Faust"la
"İblis"i müqayisə edirdi. Əliyev, ümumiyyətlə,
Cavidə qarşı çox həssasdı. Hətta 1997-ci
ildə məqbərəni oktyabrın 14-də -
Ərtoğrolun rəhmətə getdiyi gündə ziyarət
etmişdi.
- Bu bir təsadüf deyildi?
- İnanmıram ki,
təsadüf olsun.
- Qayıdaq məqbərəyə...
- Məqbərənin lentini
kəsdi, gələn qonaqlar, vəzifə
sahibləri ətrafımızdaydı, pillələri qalxanda
Heydər Əliyevə: "İkimizdən başqa heç
kəs içəri girməsin. Bu, ikimizin haqqıdı",
- dedim.
Hamı ayaq saxladı və biz içəri girdik.
Məqbərənin açılışından
sonra ziyafət verdi. Ziyafətdə Şahmar Əkbərzadə
"Yas içində toy" şerini oxudu. "Kəcavən
mübarək, toyun mübarək, məzardan məzara gəlin
köçürsən" misraları Əliyevə
çox təsir etdi. Yanaşı oturmuşduq. Bir daha ona təşəkkür
edəndə: - "Başqa cür ola da bilməzdi", - dedi.
Hey fələk, keçdi zaman
dalğa kibi
2002-ci ilin mayında Turan Cavid rəsmi tədbirlərin
birində Heydər Əliyevlə görüşüb onu
muzeyə - Cavid əfəndinin evinə dəvət etmişdi
və Heydər Əliyev muzeyə Cavidin doğum günündə,
oktyabrın 24-də gəldi.
Və Cavid muzeyi Heydər Əliyevin
açılış lentini kəsdiyi son abidə, Turan Cavidlə
görüşüb söhbətləşdiyi son məkan
oldu.
Heydər Əliyev Turan xanımın istəyinə uyğun olaraq,
açılış mərasiminə tək gəlmişdi. Çünki Turan Cavid Heydər
Əliyevin Cavid ocağına gəlişinin rəsmi xarakter
daşımasını istəmirdi. O, ata ocağında
özünə ən əziz, ən munis, ən məhrəm
bildiyi adamı tək qarşılamaq istəyirdi... Heydər
Əliyev də bunu nəzərə alıb
açılışa tək gəlmişdi...
Hüseyn
Cavidin ev-muzeyinin açılışında Turan Cavid Heydər
Əliyevə "Cənab Prezident, bu stolun da maraqlı bir
tarixi var. Mənim arzumdur ki, Siz onun arxasında
oturasınız" - dedi.
Bu, Hüseyn Cavidin oturduğu yer idi...
***
1 oktyabr
2003-cü il. Naxçıvanda Turan Cavidlə şam edirik. Mən
televizorla üz-üzəyəm, o isə arxası televizora tərəf
əyləşib. Xəbərlər proqramıdır. Diktor
Turan Cavidin doğum günü münasibətilə ölkə
prezidenti Heydər Əliyevin təbrik məktubunu oxuyur:
"Ata ocağı qarşısında həqiqi vəfalı
övladlıq borcunu ömür boyu şərəflə
yerinə yetirən və öz taleyini doğma xalqının
taleyi ilə birləşdirən şəxsiyyət kimi sizin
həyatınız, sizin ləyaqətiniz və ən çətin
anlarda göstərdiyiniz dəyanət, dözüm ibrətamiz
olub, bugünkü və gələcək nəsillər
üçün bir nümunə, bir həyat dərsidir".
Turan xanımın gözləri yol çəkir. Sanki bu
sözlər onun ünvanına deyilmir. "Turan xanım, Heydər
Əliyev sizin doğum gününüzü təbrik
edir", - deyirəm. Yenə də gözləri yol çəkir.
Sanki başqa bir aləmdədi. "Turan xanım..." Onu
fikirdən ayırmaq istəyirəm... Özüylə
danışırmış kimi: "Görəsən səhhəti
necədir?" - deyir. Anlayıram ki, Turan Cavidi Heydər
Əliyevin ona ünvanlanmış təbrikindən daha
çox, Heydər Əliyevin səhhəti
maraqlandırır... Həmin günlərdə Prezident
Klivlenddə müalicə olunurdu.
Ad gününü - 80
yaşını oktyabrın 2-də gecə saat 12-də
Naxçıvanda, əzizlərinin sərdabəsində -
Cavid məqbərəsində qarşıladı Turan
xanım.
Oktyabrın 4-də "gedib Heydər Əliyevin
atasını ziyarət edək" dedi. Naxçıvan
şəhər qəbristanlığına gəldik.
Əlirza Əliyevin məzarı üzərinə
qızılgüllər düzdü…
***
2003-cü
il dekabrın 12-də bütün ölkə yas içindəydi.
Bilirdim ki, Heydər Əliyevin vəfatı ilə
bağlı xəbər dünyada hamıdan çox Turan
Cavidi yandırıb-yaxacaq. O, Heydər Əliyevə qardaş
əvəzi kimi baxırdı... Ayın 12-də evinə gəldim.
Divanda oturmuşdu. Ağlayırdı... İki gün belə
davam elədi. Heç nə danışmırdı. Hərəkət
edən heykələ dönmüşdü. Ayın 14-də
ayrılarkən, sabah bir az ertə gələrsən, vida mərasiminə
gedəcəm - dedi. Dekabrın 15-də vida mərasiminə
qatıldı və 80 yaşlı Turan Cavid "Respublika"
sarayından Fəxri Xiyabanadək izdihamla bir yerdə piyada
addımladı...
***
Sonra
2004-cü il sentyabrın 12-də Turan Cavid dünyasını
dəyişdi. Harada dəfn olunacağı ilə hamı
maraqlanırdı. Bunu
aydınlaşdırmaq və dəqiqləşdirmək
üçün elə həmin axşam əmisinin nəvəsi
ilə, o zaman Baş nazir olan Artur Rasizadə ilə
danışdım. "Əlbəttə, məqbərədə
dəfn olunacaq". Sən demə, Turan Cavid Heydər
Əliyevdən anasının və qardaşının da məqbərəyə
köçürülməsini xahiş edəndən sonra
Heydər Əliyev memar Rasim Əliyevə
tapşırıbmış ki, məqbərədə
Turanın özü üçün də yer nəzərdə
tutulsun...
***
Əlyazmalar
İnstitutundakı lifti də üçüncü mərtəbəyə
- Cavid muzeyinə qalxmaq Turan üçün asan olsun deyə,
Heydər Əliyevin tapşırığı ilə
quraşdırmışdılar...
***
Turan Cavid
ata yurdu Naxçıvanı ilk dəfə 1974-cü ilin
oktyabrında görmüşdü. Naxçıvan MSSR-in
yaradılmasının 50 illiyinə həsr olumuş tədbirlərdə
iştirak etmək üçün xüsusi dəvətnamə
ilə Bakıdan gedənlərdən, yubiley münasibəti
ilə açıq havada keçirilən
yığıncağın fəxri rəyasət heyətinə
seçilənlərdən biri də o olmuşdu. Heydər
Əliyevlə ilk söhbətləri də orda olmuşdu. Beləliklə,
Turan Cavid təkcə Naxçıvan Muxtar
Respublikasının deyil, özünün də 50
yaşını ilk dəfə gördüyü ata yurdunda
qeyd etmişdi.
***
Turan
Cavidlə söhbətimizdə o, Heydər Əliyevin Zərifə
xanımla birgə 1984-cü il sentyabrın 15-də Rus Dram
Teatrında "Şeyx Sənan" tamaşasına
baxdığını deyir. Bəlkə də "Şeyx Sənan"
Zərifə xanımın baxdığı son tamaşa
olub... Çünki bundan sonra Zərifə xanım altı ay
yaşayıb... Məsələ burasındadır ki, Turan
Cavidin ilk xeyirxahı da Zərifə xanımın atası
Əziz Əliyev olmuşdur. 1950-ci ildə Teatr İnstitutunu
bitirsə də, İnstitutda teatr tarixi fənnindən müəllim
yeri boş olsa da, "Xalq düşməni"nin
qızı olduğuna görə onu institutda işə qəbul
etməmişdilər. "O vaxt Əziz Əliyev Xalq
Komissarları Soveti sədrinin müavini idi. Əziz
Əliyevin qəbuluna getdim və onun göstərişi ilə
İnstitutda teatr tarixi fənnini mənə verdilər".
Beləliklə, Stalin dövrü tariximizdə ilk dəfəydi
ki, "xalq düşməni"nin qızı İnstitutda
müəllim vəzifəsinə işə
götürülmüşdü. Və Əziz Əliyev
"xalq düşməni"nin qızına deyil, Hüseyn
Cavidin qızına həyan olmuşdu.
***
2003-cü
ilin fevralında televizora baxırdıq. Turan Cavidə Prezident
təqaüdü verilməsi ilə bağlı sərəncam
oxundu. Şahidəm ki, Turan Cavid üçün bu mükafat
gözlənilməz oldu. Sonra kimsə ona bu barədə
danışmışdı. Fərdi təqaüd verilməsi
ilə bağlı siyahını Heydər Əliyevə təqdim
edəndə "Turan Cavid təqaüd alırmı?" deyə
maraqlanmış və Turan Cavidin adını həmin
siyahıya özü əlavə etmişdi...
***
Hüseyn
Cavid Maqadandan yazdığı son məktubu "Turan
xanımdan muğayat olun" sözləri ilə bitirirdi.
Cavidin bu həzin, kövrək və
çarəsiz istəyini Heydər Əliyev gerçəkləşdirdi.
Mən bu yazını "Turan əfsanəsi"
adlandırdım. Həyatın içində yaranan, zamanın
fövqünə yüksələn əfsanə - Turan əfsanəsi...
Heydər Əliyev məfkurəsinin ən aydın dəlillərindən
biri...
4 may 2023
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.-
6 may.- S.12-13.