Heydər Əliyevin gücü -
Cavidanə bir eşq ilə
Heydər Əliyev siyasətinin məfkurəçilik,
türk əxlaqına xidmət ruhu 1982-ci ildə daha bir
müdhiş hadisə ilə nəhayətsiz miqyas aldı. Böyük Azərbaycan
şairi Hüseyn Cavidin nəşinin Sibir çöllərindən
vətənə gətirilməsi haqda sərəncam verdi Heydər Əliyev. Azərbaycanın
Cavid ideyalarına doğru hərəkət dövrü belə
başladı.
Həsrət,
səni mərd yıxdı ki, sən insafa gəldin,
Qırx ildi gəlirdin, gəl a Cavid, səfa gəldin.
Fikrət Qoca bu misraları həmin dönəmdə və
həmin mötəbər hadisə münasibətilə qələmə
almışdır. Bu şeirdə Heydər Əliyevin
obrazı "mərd"lik rəmzi kimi xarakterizə olunur.
"Həsrət, səni mərd yıxdı ki, sən insafa
gəldin"... Amma nəyin həsrəti?
Axı söhbət 1937-ci ilin repressiya
dalğasının güdaza verdiyi faciə qəhrəmanından
gedir. Dövrün tədqiqatçıları bu məqamı
dönə-dönə vurğulayırlar: "İstər
klassik, istəsə də müasir Azərbaycan
yazıçıların bir çoxunun yenidən
böyük ədəbiyyata qaytarılması məhz Heydər
Əliyevin iradəsi, qətiyyəti və nüfuzu sayəsində
mümkün olmuşdur. 1937-ci il
yazıçılarının böyük bir qismi 1956-cı
ildə formal surətdə bəraət alsa da, onların ədəbiyyata
dönüşü, ədəbiyyatda öz layiqli yerlərini
tutması məhz Heydər Əliyevin sayəsində
mümkün olmuşdur" (Vilayət Quliyev).
Haqlı fikirdir, 1956-cı ildə bəraətlər
verilmişdi.
Amma bu bəraətlərdən sonra belə
repressiya olunmuş yazıçılarımızın irsinə
münasibətdə durulma tam şəkildə bərqərar
olmamışdır. Onların
yaradıcılığının təhlil və təqdimində
1937-ci ilin xofu hələ də qorunurdu. Məsələn,
1958-ci ildə Əhməd Cavadın kitabına ön söz
yazan Məmməd Rahim şairi hələ də zəhmətkeş
adamlardan, onların həyatından yazmadığına, daha
çox pessimist əhvalın üstün olmasına görə
qınayırdı. Yaxud Əhməd Cavadın həyat və
yaradıcılığını tədqiq etmiş filologiya
elmləri doktoru Əli Saləddin şairin 1992-ci ildə
"Seçilmiş əsərləri"nin
ikicildlik nəşrini hazırlayanda oxucuya təqdim edilən
stenoqramları özünəməxsus şəkildə
ixtisar etmişdir. Əziz Mirəhmədovun,
Kamal Talıbzadənin və b-nın da tədqiqatlarındakı
mübahisəli baxışları bura əlavə etsək,
bəraətin yalnız kağız üzərində
qaldığı təsəvvürü yaranırdı.
Rəsmi sənədlər üzərində bəraətlər
verilib, amma düşüncədə hələ də
repressiya havası, qorxusu, ürpərtisi, həyəcanı
davam edirdi.
1982-ci il, sovet dövrü hələ bitməmişdi,
heç buna işarələr belə yox idi. Dildə
repressiyaya məruz qalanlar haqda gerçəklər tuğyan
edirdi, amma kağız üzərində yanlış elmi-ədəbi
yalanlar meydan sulayırdı. Çünki
xof hələ çəkilməmişdi, ideoloji
yanlışlığa uğrama qorxusu gerçəklərdən
hələ daha öndə idi. Heydər
Əliyev bu addımı ilə gerçəyi qorxulardan
önə çıxartdı, Cavidin nəşini vətənə
qaytarmaqla elə ilk növbədə, qorxunun üzərindəki
örtüyü götürüb atmağa müvəffəq
oldu. "Cavidə qayıdış" məqaləsində
Azər Turan yazır: "Biz 37-ci ili xatırlamırıq. Biz onu xatırlaya bilsəydik Azadlıq barədə
bir belə nikbin danışa bilməzdik. Biz
37-ci ildən sonra doğulmuşuq. Amma
hamımız, şair demişkən, 37-də tutulmuşuq.
Xatirələrimizin və genetik
yaddaşımızın qolundakı qandalı isə 1982-ci
ilin 26 oktyabrında açdılar. Biz
1982-ci ilin 26 oktyabrında azadlığa buraxıldıq".
"Ədəbiyyat qəzeti"nin "Repressiya
dalğası: gerçək və gizlinləri ilə"
adlı "müzakirə saatı"nda tədqiqatçı
Cəlal Qasımovun bu fikirləri ilə razılaşmamaq
olmur. "Bəraət dövründə - 56-cı ildən
sonra udanlar və uduzanlar oldu. Fikrimcə,
Cavid uduzanlar siyahısındadı, R.Axundov, V.Xuluflu isə
udanlar. Əvvala, sual edirəm ki, Cavid 37-də
güclü idi, yoxsa 56-da? 37-də Cavid
türkçü kimi, turançı kimi böyük idi.
56-da isə ona bir sovet mundiri geyindirib
kiçiltdilər. "Cavid və oktyabr
inqilabı" adlı yazılar yazıldı. Əlbəttə, o dövrdə Cavid bəraət
almasaydı 4 cildliyi çıxmayacaqdı, haqqında
danışılmayacaqdı, dərsliklərə düşməyəcəkdi,
haqqında monoqrafiyalar yazılmayacaqdı. Lakin
bütün bu proses onun dilinə, üslubuna toxunulmaqla həyata
keçdi. Məncə, bu reabilitasiya Cavidin sovet
hökümətindən intiqamı deyildi. Sistemin özünün özündən intiqamı
idi. Məncə, Cavidin bəraəti onun
Sibirdən dönüşü ilə başladı. Cavidin dönüşü əslində Cavidə
dönüşün başlanğıcı oldu. Nə idi Cavidə dönüş? Cavidə dönüş türkçülüyə
dönüş, turan əxlaqına dönüş, Cavidə
dönüş sufi təfəkkürünə
dönüş, mili-mənəvi əxlaqi dəyərlərə
dönüş idi".
1982-ci ildə Cavidin qayıdışı ilə milli mədəniyyətin
yeni epoxası başladı. Bu həm də Heydər
Əliyev siyasətinin 1969-cu ildən bəri xalqın mənəvi
dirçəlişinə, ictimai özünüdərk və
milli təfəkkür oyanışına doğru
addım-addım gəldiyi yolun qanunauyğun sonucu kimi meydana
çıxır. Heydər Əliyevin meydana qoyduğu
bu miqyassız iş poeziyada izini qoymadan ötmür. Bəxtiyar
Vahabzadə nəfəsinin poetik qatında özünə yer
alır:
Yanar sinəsiylə
buz qıranların,
Haqq səsi, dağ səsi tutub dünyanı.
Səni
torpağına qaytaranların
Ömrü uzun olsun, torpağın sanı.
Mirvarid
Dilbazinin odlu misraları mənzərəni duyub
tanımağa imkan verir:
Sağ ol
xalqımızın igidi, mərdi!
Bu bir şücaətdi, bu bir hünərdi.
Getdi sinəmizdən
Cavidin dərdi,
Unutmaz bu haqqı millətin sənin.
Əhsən,
kamalına, əqlinə əhsən!
Bir xalqın oğlusan, demirəm təksən.
Sən,
xalqa endikcə yüksələcəksən,
Adi xidmət deyil xidmətin sənin.
Cavidin nəşinin niyə məhz Naxçıvanda
basdırılması da ayrı özəlliyi ilə diqqət
çəkir.
Nəriman Həsənzadənin xatirələrində buna əmin
oluruq: "Bir də Təbriz nisgili var idi Heydər
Əliyevin. Hüseyn Cavidin nəşini uzaq
Sibirdən vətənə gətirmişdi. Cavidi niyə Naxçıvanda basdırmaq istədi,
burda yox? Söhbət gedirdi bu barədə
həmin ərəfələr. Mən yanında
durmuşdum, kimlərləsə söhbət edəndə
dedi elə Naxçıvan yaxşıdı ki, Təbrizdən
gələndə onu ziyarət eləyib gələcəklər.
Bura qədər dərin
düşünürdü Heydər Əliyev".
Cavidlə bağlı missiya bununla yekinlaşmır. Həmin vaxt
Heydər Əliyevin göstərişi ilə
Naxçıvanda Hüseyn Cavidə məqbərə tikilməsi
qərara alınır. Lakin 1982-ci ildə respublikadan gedəndən
sonra bu yöndə heç bir iş görülmür. Liderin 1993-cü ildə ölkəyə rəhbər
kimi qayıdışından sonra işlərə yenidən
təkan verilir. Naxçıvanda Hüseyn
Cavidin əzəmətli məqbərəsi hazırlanır.
Məqbərədə Cavidlər ailəsi -
Cavidin, Müşgünaz və Ərtoğrolun məzarları
yan-yana uyuyur.
Açılış 1996-cı ildə, oktyabrın
29-da baş tutur. Bütün ölkə elitasının, ədəbi
ictimaiyyətin diqqəti bu hadisəyə köklənir.
Açılışdan az sonra Xalq şairi Məmməd Araz
prezidentə həyəcan və ehtiramla dolu məktub
ünvanlayır: "Sizi təbrik edirəm, möhtərəm
prezident Heydər Əliyev, siz, dahi Cavidin cənazəsini,
obrazlı desək, dünyanın axırından
çiyninizdə Bakıya gətirməklə kifayətlənmədiniz;
onu yenidən çiyninizə götürüb
doğulduğu yurda gətirdiniz. Onu
Müşgünaz xanımla və Ərtoğrolla birlikdə
bir nur odasına tapşırdınız. Siz
bu əməlinizdən nə qədər məmnunsunuz. Naxçıvanda keçən təntənəli
günlərdə buna şahid olduq. Siz bu
yüksək əməllərin - birinci müəllifisiniz!"
Xəlil
Rza Ulutürk "Gündəliy"ində Heydər
Əliyevin bu addımını qəhrəmanlıq kimi səciyyələndirir:
"Mən dahi Hüseyn Cavidimizin cənazə
qalıqlarının ən uzaq məsafədən, Sibir qəbiristanından
qatarla və təyyarə ilə Bakıya gətirlməsini,
respublika ictimaiyyətinin diqqətində dayanmasını və
təntənəli biçimdə şairin öz vətənində,
Naxçıvanda torpağa tapşırılmasını,
Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi və heykəlinin
Şuşada, ən yırtıcı düşmənin dar
gözləri qarşısında ucaldılmasını və
bu mərasimin böyük milli bayram kimi qeyd olunmasını, əzəmətli
Respublika sarayının yaradılmasını, bu cür
yüzlərcə təşəbbüs və tədbirləri
də Heydər qəhrəmanlığı
anlayışına daxil edirəm".
Zəlimxan
Yaqub məqbərənin təntənəli
açılış mərasimində "bu türbən
mübarək olsun, bu qeyrətə eşq olsun", - deyə
Heydər Əliyevin Cavidlə bağlı gördüyü
işləri poeziyanın dili ilə əbədiləşdirdi:
Ulu qüdrət
olan yerdə yeri yoxdur dərd-azarın,
İşığına
yığışmışıq bir türbədə
üç məzarın.
Sən
Allahın dostusanmış,
son səfərin,
son güzarın,
Vətən adlı Məkkə oldu, hac oldu, Cavid əfəndi.
Ləyaqətin
bu millətə tac oldu, Cavid əfəndi.
Bu şeir nümunələri və fikirlər əlbəttə
ki, görülən işin heyranlığı
qarşısında dillənən poetik rübabın səsi
idi. Amma bir də Turan Cavid vardı. Cavidlər ailəsinin
son yadigarı... Turan xanımın xatirəsində
Heydər Əliyevin obrazı - Cavid sevgisi, sevinci,
heyranlığı, qədirbilənliyi və ən əsası,
Cavid duyumu ilə daha işıqlı, daha gerçək
mahiyyəti ilə sərgilənir. Həmin sevgini
görmək üçün Azər Turanın "Cavidnamə"
kitabında yer alan, müəllifin Turan
Cavidlə olan söhbətinə istinad etməyin məqamıdır:
"Açılışda xüsusi təyyarə ilə
getdik. Təyyarədə hamıyla
görüşdü, öz kabinəsinə getdi və məni
dəvət etdi. Şəkil çəkdirdik.
Cavidin əsərlərinin sayı ilə
maraqlandı. Cavid haqqında çox
maraqlı fikirlər söylədi. O, Cavidi bilirdi. 1983-cü, 1984-cü illərdə də mən bunun
şahidi olmuşdum. 1983-cü ildə
Moskvadan yayda istirahət üçün Bakıya gəlmişdi.
1983-ün 24 sentyabrında Azdramada
"İblis"ə baxmağa gəldi. O gün
aktyorlar da çox gözəl oynayırdılar. Tamaşadan
sonra müzakirədə əsəri elə dəqiq təhlil
elədi ki... Zarafatından da qalmadı.
Dedi ki, indi məndən soruşsalar ki, İblisi görmüsən,
cavab verərdim ki, bəli, - Hamleti göstərib - İblis
belə olar, - dedi. İkinci dəfə
1984-cü ildə sentyabrın 15-də Rus Dram Teatrında
"Şeyx Sənan"a baxdı, rəhmətlik Zərifə
xanımla birgə. I hissədən sonra məni qonaq
otağına çağırdı və içəri girən
kimi, "tamaşada bir neçə obrazı ixtisar ediblər",
- söylədi. Düz deyirdi. Sonra isə musiqidən danışdı. Fikrətin musiqisini çox təriflədi və kor
ərəbin mahnısını ifa elədi, sözləri və
melodiyanı dəqiq ifa edirdi. Təəccüb
ediləcək bir hal idi. Dramaturgiyanı
yaxşı bilirdi, duyurdu. O, Cavidi Şekspirlə deyil,
Höte ilə müqayisə etməyin tərəfdarıydı.
"Faust"la "İblis"i müqayisə
edirdi.
Əliyev, ümumiyyətlə, Cavidə qarşı
çox həssasdı. Hətta 1997-ci ildə məqbərəni
oktyabrın 14-də - Ərtoğrolun rəhmətə getdiyi
gündə ziyarət etmişdi.
- Bu bir təsadüf
deyildi?
- İnanmıram ki, təsadüf olsun.
-
Qayıdaq məqbərəyə...
- Məqbərənin
lentini kəsdi, gələn qonaqlar, vəzifə sahibləri ətrafımızdaydı,
pillələri qalxanda Heydər Əliyevə: "İkimizdən
başqa heç kəs içəri girməsin. Bu, ikimizin
haqqıdı", - dedim. Hamı ayaq saxladı
və biz içəri girdik.
Məqbərənin
açılışından sonra ziyafət verdi.
Ziyafətdə Şahmar Əkbərzadə
"Yas içində toy" şeirini oxudu. "Kəcavən mübarək, toyun mübarək,
məzardan məzara gəlin köçürsən"
misraları Əliyevə çox təsir etdi. Yanaşı oturmuşduq. Bir daha ona təşəkkür
edəndə: - "Başqa cür ola da
bilməzdi", - dedi.
Muzeyin açılışında da belə oldu. Bura yalnız
onu dəvət etdim. Yeganə muzeydi ki,
açılışına Heydər Əliyev tək gəlmişdi.
Cavidin ad günündə, 120 illiyinin tamam
olduğu gün. Bu çox səmimi bir görüş
oldu... Yəqin ki, hər bir kəsi Allah yer
üzünə bir işdən ötrü gətirir.
Görünür, Cavidin məzarını Vətənə
köçürmək üçün bu adam
I katib olmalıydı. Məqbərənin də,
muzeyin də açılmasına o uşaq kimi sevinirdi, fərəhlənirdi".
Belə...
May ayı yalnız Ulu Öndər Heydər Əliyevin
doğum tarixi ilə bağlı deyil, həm də onunla eyni
bütövlükdə assosiasiya verən Cavidin vətənə
dönüşünün, onun bu
böyük şairə Cavidanə bir eşq ilə
ehtiramının yad olunduğu zaman vahididir. Türk
ruhunu, turan sevdasını uca tutub ən kəskin zaman
aşamalarından zədəsiz çıxaran bu iki dahi
şəxsiyyətin ömür bioqrafiyası milli
varlığımızın idrak məqamıdır.
Elnarə AKİMOVA
YAP İdarə Heyətinin
üzvü,
filologiya elmləri doktoru
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 6 may.- S.14-15.