Almaniyada tanıdığım Elçin

ELÇİN – 80

Mən Elçinin adı ilə kitablarından əvvəl tanış olmuşdum. İğdırlı tarixçi Nizamettin Onk bizimlə söhbət edəndə Sovetlər Birliyinə gedib orada tanış olduğu sənət adamlarının, elm adamlarının adlarını çəkir, onlar haqqında bizə də məlumat verirdi. Tez-tez yazıçı Elçindən, onun əsərlərindən və onun atası haqqında danışırdı.

1988-ci ildə bir gün Almaniyada bir dostumun yanında "Odlar Yurdu" adında bir qəzet gördüm. Qəzet ərəb əlifbası ilə hazırlansa da, dili Azərbaycan türkcəsi idi. Qəzeti dostumdan alıb evə apardım və əvvəldən axıra kimi oxudum. Qəzetdəki "Əvvəlki saylarımızdan fərqli olaraq indi qəzetimizin səhifələrində dilimizə, tariximizə, keçmişimizə aid yazıları daha çox yerləşdirəcəyik" cümləsi məni təəccübləndirdi. Həmin günə qədər Sovet İttifaqından çıxan, bizə çatan qəzet və jurnallar rejimin təbliğatı ilə dolu idi. Dərhal qəzetin redaksiya rəhbərliyi bölməsinə baxdım. Qəzetin redaktoru bölməsində Elçin Əfəndiyevin adı yazılmışdı.

Bir müddət sonra Şərqi Almaniyadan Qərbi Almaniyaya gələn kitablarla tanış oldum. Həmin kitablar arasında Elçinin kitabları da var idi. Mənə çatan ilk alman romanı Şərqi Almaniyanın "Halk ve Dünya" nəşriyyatında 1986-cı ildə "Mahmut və Meryem əfsanəsi" kimi tərcümə edilmiş 126 səhifəlik romanı oldu. Yayınevi romanı və yazarını Alman oxucularına belə tanıtmışdı: "Şərq sevgi əfsanəsi olan "Mahmud və Məryəm" Elçinin 1984-cü ildə nəşr olunmuş romanıdır. 1987-ci ildə "Ağ dəvə" adlı başqa bir romanı işıq üzü gördü. Müəllif eyni zamanda dünya klassik və müasir ədəbiyyatını Azərbaycan dilinə tərcümə edir, kino ssenariləri yazır. 1987-ci ildə ədəbiyyatşünaslıq esseləri də nəşr olundu. Sovet İttifaqında və onun hüdudlarından kənarda tanınmış və çox oxunan Azərbaycan yazıçılarından biri olan Elçin bütün əsərlərinə görə "Lenin Komsomolu" Mükafatına layiq görülüb. Elçinin "Müasir Azərbaycan hekayələri" və "Parisdə avtomobil qəzası" adlı əsərləri də nəşr olunacaq".

Elçinin başqa bir almanca əsəri ("Ağ dəvə") 1992-ci ildə İsveçrənin ən mühüm nəşriyyatlarından olan "Union Verlag"da çap olunmuşdu. Alpaslan və Gökalp Bayramlı qardaşlarının almanca tərcüməsi uğurlu alınmışdı. Kitab haqqında nəşriyyat yazıb:

"Romanda qəribə və inadkar personajların rəngarəng ab-havası var. "Ağ dəvə" saatsazların, avaraların, sərxoşların, təəssübkeşlərin, papaqçıların, quzu kəsən qəssabların, ömür boyu bədbəxt olan aşiqlərin, heç bir bəladan əziyyət çəkməyən insanların romanıdır".

Onun alman dilində oxuduğum hekayə və romanlarında Azərbaycan mədəniyyətinin aydın ifadəsi məni heyran edirdi. Hələ müəllifi tanımamışdan, onun milli düşüncə adamı olduğuna əmin idim. Çox keçmədi ki, Kölndə yazıçı Yücel Feyzioğlu ilə tanış oldum. Təkcə yazıçı Elçini deyil, insan Elçini də tanımağımda Yücel Feyzioğlunun əməyi olub. O, Elçini və ailəsini çox yaxşı tanıyırdı. Onunla çox gözəl xatirələri var idi. Hətta mənə bir neçə gülməli xatirələr danışdı və məni güldürdü.

Sovet İttifaqı dağılandan sonra tez-tez Azərbaycana getməyə başladım, amma nədənsə Elçinlə görüşmək imkanım olmadı.

Elçinlə Almaniyada bir qeyri-hökumət təşkilatı onu və qızı diplomat Günay Əfəndiyevanı dəvət edəndə onunla görüşüb yaxından söhbət etdik. Çox təvazökar, hazırcavab və şirin danışan idi. Həmin gündən sonra onun bir neçə əsərini alman dilinə tərcümə edib çap etdirdim.

1942-ci ildə nəşr olunan və mövzusu dünya hekayələri olan britaniyalı yazıçı Herbert Ernest Bates "Müasir qısa hekayə" adlandırdığı amerikan qısa hekayəsi əsasında Çexov və Mopassanı müqayisə edir. Podan Krenə qədər Amerika qısa hekayə janrını çox sadə bir qəzet hekayəsi kimi təsvir edən Bates, müasir hekayəçiliyin təməl daşları kimi Çexov və Mopassanı göstərir:

"1850-ci ildə anadan olmuş Mopassan və on il sonra doğulan Çexov müasir hekayəçiliyin əsasını qoydular".

Bates üçün Çexov və Mopassan tamam başqa dünyalardan olan insanlar idi. Ancaq hər ikisinin ortaq cəhəti kəndi tərk etmələri idi. Hər ikisi kəndli tipinin alçaldılmasını məharətlə təsvir edirdi. Təbiəti də, insanı da çox sadə şəkildə təsvir etdiyini deyən müəllif təsvirlərində əsl təbiətin olduğunu deyir:

"Qovaq ağaclarının o tayında yoldan təpələrə doğru solğun sarı xalça kimi uzanan buğda tarlaları var idi".

Müəllif H.Bates yazır ki, iki məşhur nağılçı öz unikal mədəniyyətlərinin daşıyıcıları idi və dövrü, insanları və onların personajlarını dərindən dərk edirdilər.

Elçinin Almaniyada "Epubli" və "Pem" nəşriyyatlarında çap olunan iki hekayə kitabını oxuyanda ağlıma H.E.Batesin yazıları gəldi. Elçin Çexov və Mopassan kimi kənd yazıçısı deyil. Amma o, istər kəndli, istərsə də şəhərli olsun, hekayələrində öz şəxsiyyətini də çox gözəl müşahidə etmiş, mənsub olduğu mədəniyyətin izlərini hekayələrində məharətlə yerləşdirmişdir. Səkkiz hekayədən ibarət "Vəzifə" kitabında təsvir olunan insanlar və ya talelər keçmişdən və ya indidən Azərbaycan xalqıdır. Onlar öz xarakterləri, ümidləri və sevgiləri ilə dünyanın o tayında yaşayan insanlardan fərqlənir, əsas insani duyğuların daşıyıcıları ilə eynidirlər. Məsələn, "Araşdırma"nın ilk hekayəsi olan "Nadir İbadlının son xəstəsi" qısa olsa da, oxuyanda müəllif Batesin dediyi kimi ağız sulandıran bir dad buraxır. O dad ədviyyatla qarışmış sevgidən başqa bir şey deyil. Nadir İbadlının gənclik illərində Əminə sevgisi və hər ikisinin çıxardığı qırmızı almadan axan sevgi, hekayəni beynəlxalq mövzuya çevirir. Qırmızı almanın vəzifəsi insanla təbiət arasındakı əlaqə qədər dərindir. Əminənin öldüyü gün sürücü olan atası Mərdan onun ağrısını təbiətdən çıxarmaq istəyir:

"Həmin gün Mərdanlı sürücü balta ilə parlaq qızılgül alma ağacının budaqlarını kəsdi".

Həyat ölümlə bitmədiyi kimi, qızılgül alma ağacını kökündən qoparmaq da sevgini bitirmir. Nadir İbadlı o qırmızı almanı və ya Əminəni heç vaxt unutmur. Nadir İbadlı Əminə insultdan dünyasını dəyişdikdən sonra oxuyaraq neyrocərrah olub. Bir gün qırmızı almanın izinə düşərək Safçay qəsəbəsinə qayıdır və Əminənin evinin yanından keçərkən yenə o qırmızı alma ağacını görür. Kökündən kəsilən ağacın böyüyən tingi Emini Nadir İbadlıya qaytarır.

Sevgi, ümid, həyatın və təbiətin bolluğu, insan taleyinin eniş-yoxuşları bu qısa hekayədə ömür dediyimiz bir dövr haqqında ustalıqla danışılır.

Elçinin ikinci hekayə kitabı "Sarı Gəlin" kitabında üç hekayə var: "Sarı gəlin", "Qızıl dişlər" və "Qırmızı qərənfillər". İnsanların taleyini idarə edən sistemlər dəyişdikcə insanların iztirabları müxtəlif formalarda davam edir. Bəzən "özünə çevrilməklə" bu ağrıları aradan qaldırmaq olar. "Sarı gəlin" kitabındakı "Qızıl dişlər" hekayəsi Azərbaycan cəmiyyətinin son qırx ilinin təhlili kimidir. Əliqulu da, Müseyib də sovet dövrünün adamlarıdır, indiki insanlardır. Yaxşı qəlbli filosof kasıb adamdır. Müseyib həm həkimdir, həm də partiya katibidir. Cibində gəzdirdiyi balaca "Quran"la məclisləri aparır. Dünyanı süqutu ilə silkələyən Sovet İttifaqı dağılacaq, başqa ölkələr dəyişdikcə Azərbaycan da dəyişəcək, amma Əliqulu, Müseyib heç vaxt dəyişməyəcək. Kasıb və fəlsəfi quruluşa malik Əliqulu bu dəfə kapitalizmə qarşı çıxmır, Müseyib isə kapitalizmdən sosialist sistemindən istifadə etdiyi kimi istifadə edir, var-dövlət içində yaşamaqdan əl çəkmir. Əslində bu iki insan bir-birini tanıyır, amma zamana hakim olan fərqli süni sinif tanışlığı kölgədə qalır.

Müseyib və Əliqulu Azadlıq meydanında və ya bulvarda sağa-sola baxanda görə biləcəyiniz insanlardır. Beləliklə, onlar bizimlədirlər. Bəlkə, özümüz Əliqulu və ya Müseyibik. Amma Əliqulunun əxlaqsızlığını, tənbəlliyini, Müseyibin biliyini bəyənmirik. Amma həqiqət budur ki, bizim aramızda yoxsullar və bədbəxtlər var.

Elçinin hekayələrində qısa cümlələr, rəngarəng üslub və hər an oxucunu cəlb edən axıcılıq var. Xüsusilə insan portretinin işləndiyi hekayələrdə iki sistem arasındakı çevrilmə və dəyişmə çox məharətlə ifadə edilir. Elçinin hekayələrindəki obrazlar çox güclüdür və oxucu heç vaxt unudulmur. Hekayədə vaxtı, yeri və hadisələri söyləmək ancaq ustad yazıçının işidir. Elçin təkcə ustad yazıçı deyil, həm də çox peşəkar müşahidəçidir.

Bu hekayə kitablarından əvvəl Elçinin "Baş", "Mahmut və Meryem", "Ağ dəvə" kimi romanları alman dilində çap olunub.

Azərbaycanın ən önəmli yazıçısı Elçinə uzun, sağlam və yaradıcı ömür arzulayıram.

Orxan ARAS

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 13 may.- S.8.