Ofeliyanın yolu,
Hamletin yolsuzluğu
Şekspirin "Hamlet"ində monoloqlardan biri belə başlayır:
"Var olmaq, ya
da yox olmaq,
hər şey budur..."
Kofe dükanlarından birində
sifarişi aldıqdan
sonra barista soruşur:
- Özünüzü bu gün necə hiss edirsiniz?
Bu sualı bütün
müştərilərə verir. Aldığı cavablara uyğun
kağız bardaqlara müxtəlif işarələr
yapışdırır. Keçən gün yanımdakı müştəri
"Bilmirəm" cavabını
verdi. Barista
hansı işarəni
yapışdıracağına tərəddüd etdi.
Məyus halda bardağı müştəriyə
uzatdı və öz-özünə pıçıldadı:
"İlk dəfədir
bu cavabı alıram".
Hamımız tanımadığımız birinin
əhvalını maraqlandıq. Kafedəki bütün
rənglər soldu, hər kəs qayğılandı. "Yaxşıyam",
"normal", "belə də", "pisəm",
"yaxşı deyiləm",
"havaya baxır",
"aşiqəm" cavablarından
sonra "bilmirəm"
sakit gecədə qəfil partlayan bomba kimi hamımızın
içini tərpətdi.
Bəlkə də biz də
yalan deyirdik. Barın arxasında dayanan baristanı çox məşğul etməmək
üçün ağlımıza
gələn birinci cavabı verirdik. O isə güzəştə
getmədi. Hiss etdiklərini,
yaşadıqlarını, səhər necə oyandığını, günlük
planını yadına
salıb, ağır-ağır,
astadan "bilmirəm"
dedi. Hər gün getdiyim
həmin kafeni ilk dəfə idi sakit gördüm. Seçdikləri musiqilər də
sözsüz-sədasız idi. Kofelərin dadı acı
idi. Bütün masalarda siqaret
tüstüləyirdi. Heç kim
qarşısında oturanla
ünsiyyətə girmək
istəmirdi. O anda sıra da yubanmışdı,
amma heç kim narazılığını
bildirmədi. Barista da ikinci sualı
verməmişdi. Bir
az fikirləşib
sifarişi təhvil vermişdi. Əlləri boşalmışdı. Yaşıl gözləri boş zəmi sonsuzluğu kimi baxanı çəkib içinə
udurdu. Hamı mənalanmışdı.
"Necə yəni
bilmir? Elə şey olar?
Adam bilməlidir də necə olduğunu, nə hiss etdiyini? Bu, kobud
cavabdır. Yola verməkdir,
ən yaxşı halda".
Kafedən çıxana qədər
o adama baxmadım. Onu müşahidə
etmək istəmirdim.
İstəmirdim, ondan məndə
nəsə qalsın.
Çünki "bilmirəm" cavabını hamımız
özümüzə veririk.
Hərdən boşluğun içində
əlimiz-ayağımız yerdən üzülür.
Nəyə sevinib, nəyə
kədərləndiyimizə tərəddüd edirik.
Bu hal insanın
ən saf halıdır. Özünüdərkin başlanğıcıdır. Ruhu mühakimə etməkdir.
Ruhun bütün cismani ağırlığını atmaq, ona çılpaq
baxmaqdır.
Hamletin məşhur
monoloqu bu bilinməzliyə verilən
sualdır. Və həmin sualdan
qorxub içini-çölünü
gəmirən intiqam hissinə əsir düşməkdir. Var
olmağın fövqündə
həm də yox olduğunu düşünmək, bunun
ağrısı ilə
yaşamaq, dərin bir yuxunun içində
qıvrılmaq, ən
ali suallara
cavab axtarmaq bizi bütün maddi təfəkkürün
bir hissəsi olmaqdan qurtarır.
Sufilərin "məndən içəridə
mən" anlayışı
ruhun nə ilə bütünləşəcəyinə
deyil, ruhun elə özüylə tamamlanacağına nişan verir. "Yox" və
"ol" sözləri
bir ruhun bütün tərcümeyi-halıdır.
Biz bu iki
sözdən başlayırıq.
Var olmağın dərki asandır. Barmaqlarınızla havaya toxunanda
o dərkin verdiyi həzzi yaşaya bilirsiniz. Yox olmağın dərki
isə əzabvericidir.
Yox olduqdan sonra yaşamağın həyəcanı
dünya yaranandan Adəm oğlunu məşğul edib.
Hara gedəcəyik, necə
olacağıq, nə
var burdan o yana?
Hamlet obraz olaraq natamam obrazdır. Onun əmisinə qarşı
hiss etdiyi intiqam duyğusu da, içindəki soyuqqanlı
mələk də, hər saniyə tərəddüdün beşiyində
yırğalanan ruhu da yarımçıqdır.
Hamlet özünü təsdiq edə bilməyənlərin ümumiləşdirilmiş
xarakteridir. Ofeliyanın intiharı
Hamletin intiqam arzularının və yarımçıqlığının son dayanacağı olur.
Ofeliya ona mənliyi, iradə və azadlığı xatırladan
yeganə obrazdır.
Ofeliya olmaq Hamlet olmaqdan çətindir.
Olmaq və olmamaq, daha doğrusu,
var olmaq və yox olmaq
arasındakı seçim
insan xislətinin tənliyini həll edə bilən yeganə teoremdir. Bu ifadənin altında bəşəri və ilahi tamaşanın kulisindəki hər şey aydınlanır.
İnsan
yaradanın mətbəxinin
açarıdır bu
ifadə.
Hamlet intiqamın və
özünütəsdiqin çarəsini
tamaşa qurmaqda, yəni sənət yaratmaqda görür, Ofeliya isə bu dərki bilmədiyi
bir yola çıxmaqla axtarır
- yox olmaqla.
Qərbdə proyeksiyası alınmış
Şərq fəlsəfəsinin
ən aydın təzahürlərindən biri
və ən məşhuru Ofeliya obrazıdır. Sakitliyi, aramlığı, içində
baş qaldıran üsyanın xaosu, axtarışları, özünü
mühakimələri, ətrafındakıları
işarə olaraq dəyərləndirmələri Şərqdə adına
yol dediyimiz fəlsəfənin köhnə
qitədəki rənglərinin
sadəcə bir hissəsidir.
Bertnard Rassel "Qərb fəlsəfəsi"ni yazarkən etiraf etməsə belə, həmin bu yolun
uzun bir səfərinə çıxmış
sayılırdı. Fəlsəfənin Platon məktəbi də eyni mənbənin
suyunu içirdi.
Əlbəttə, bunları sübut
etmək həm çətin, həm də asandır. Asandır ona görə ki, xronologiya və yaradılış sxematikası bütün dəyərlər və dəyərsizliklər toplusunun
Günəş doğan
tərəflərdə, iki
çayın arasında
və peyğəmbərlərin
doğulduğu şəhərdə
yarandığını göstərir.
Qərbin İsası da,
İbrahimi də, Süleymanı da, Şərqin Məhəmmədi
də, Musası da Qüdslüdür.
Onların danışdıqları hekayələrin hamısı
isə Babildən xilas edə bildiklərimizdir.
Sübut etmək ona görə çətindir
ki, Şərqin alimi qərbin professoru və ya filosofu kimi
kağız yığıb
saxlamır. Alimin dərdi elmdən
çox, elmin işığına çatmaqdısa,
filosofun məqsədi
bərabərliyi tapana
qədərdir. Bu baxımdan Ofeliya Şərqin işıq axtaran alimi, Hamlet isə içindəki məchulları həll etməyə çalışan
qərbli professordur.
Ofeliya tin axtarışındadır,
Hamlet güc. Ofeliya yaradılışın həzzlərindən imtina
etməyi bacarandır,
Hamlet o həzzlərin içində
qıvrılandır. Ofeliyanın gücü qaranlıqdadır,
sudadır, Hamletin gücü instinklərində
və duyğularında.
Hamlet bütün mənalarda zəiflik təcəssümüdür, Ofeliya
güc və ənginlik.
Sənət və tarix isə
heç biri üçün əbədi
deyil. Əbədi olan onların
gəldikləri yoldur.
Hər iki yol isə
"bilmirəm"dən və
bilinməzlikdən başladı.
Rəvan CAVİD
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 13 may.- S.11.