Azərbaycan Cümhuriyyəti:
Dövlətimiz niyə Azərbaycan
adlanıb?
Bu
sualın cavabını müəyyən tədqiqat əsərlərində
və dərsliklərdə tapmaq mümkün olsa da, əsas
məqamlar araşdırılmayıb. Azərbaycan Milli
Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu
M.Ə.Rəsulzadənin yazdığı əsərləri
toplayıb nəşrə hazırlayarkən maraqlı
faktlarla rastlaşdım və həmin yazılardakı
faktların oxuculara çatdırılması zərurətini
hiss etdim. Bu məlumatları öyrənmək həm də
tariximizin çox mühüm dövrü ilə bağlı
bilgilərimizin genişlənməsinə köməkdir. Bir
həqiqəti unutmamalıyıq ki, vətənimiz və
dövlətimiz olan "Azərbaycan" adının qazanılması
mürəkkəb inkişaf mərhələlərindən və
çətinliklərdən keçib.
1918-ci
ilin mayın 28-də Azərbaycan İstiqlalı elan edildi və
tarixdə ilk dəfə olaraq hüquqi əsaslara və milli
prinsiplərə bağlı Azərbaycan Cümhuriyyəti
yaradıldı. İstiqlal bəyannaməsinin 2-ci bəndində
qeyd olunduğu kimi, dövlətin idarə forma etibarı ilə
bu Xalq Cümhuriyyəti idi.
İlk
dəfə olaraq tarixdə "Azərbaycan" adlı
dövlət öz mövcudluğunu elan edirdi. Bəs dövlətin
belə adlandırılması təklifini kim irəli
sürdü? Bu nə zamandan siyasi ad olaraq səsləndirilməyə
başladı? "Azərbaycan" adına digər siyasilərin
və dövlətlərin münasibəti necə idi? Bu
faktları bilirikmi ki, İran, Rusiya dövlətləri və
bəzi siyasi partiyalarımız və təmsilçiləri
də bu adın əleyhinə idilər. Yəni indi dövlətimizin
adı olan "Azərbaycan" uğrunda böyük bir
mücadilə gedib və bu fikrin banisi olan M.Ə.Rəsulzadənin
mövqeyi uğur qazanıb.
Bu
suallara cavabı və prosesin gedişini M.Ə.Rəsulzadənin
yazdığı əsərlər əsasında təqdim
edirik.
"Azərbaycan"
adı bizim bəzi yazıçılarımızın əsərlərində,
müəyyən cəmiyyət adlarında (xüsusən,
Rusiya və Kiyevdə oxuyan tələbələrimiz bu adla cəmiyyətlər
yaratmışdılar) qeyd edilsə də, bu siyasi bir fikir
halında təqdim olunmayıb. Qeyd edək ki, İranda
soydaşlarımızın yaşadığı məkan da
"Azərbaycan" adlanıb. Hətta güneyli
soydaşlarımız bu adda mətbuat orqanı da nəşr
ediblər və s.
Bizim
indiki "Azərbaycan" adlanan məkana verilən adlar da məlumdur:
Çar Rusiyasına qədər xanlıqlar (xanlıqlara qədərki
adları sadalamıram və məlumdur), çar
Rusiyasının işğalından sonra quberniyaların
yaradılması, Müvəqqəti Hökumət
dövründə komissarlıqlar və s. Yəni bu dövr mənbələrində
"Azərbaycan" adı yoxdur.
Bəs bu ad uğrunda mübarizənin tarixi nə zaman
başladı?
Niyə bu yeni yaranan dövlət "Azərbaycan"
adlandırıldı? Əslində strateji baxımdan
güneyli, quzeyli Azərbaycan türklərini birləşdirən
və onların vahid bir toplum olduğunu əsaslandıran bu
adın və ideyanın müəllifi kim
idi? Niyə İran dövləti bu yurdun "Azərbaycan"
adlandırılmasından narahat olur və orada nəşr
edilən qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadə
günahlandırılırdı?
Bu
maraqlı prosesi tarixi ardıcıllıqla izləyək və
M.Ə.Rəsulzadənin bir fikrinin həqiqət olduğuna
inanaq ki: "Yalnız "türk" kəlməsi deyil,
"Azərbaycan" adı da qazanılmışdır. Fəqət bu ismin əleyhinə dəxi, işarət
etdiyimiz kibi, az mücadilə edilməmişdir".
1917-ci ildə
böyük dövlət xadimi Nəsib bəy Yusifbəylinin
Gəncədə yaratdığı "Türk Ədəmi
Mərkəziyyət Partiyası"nın
proqramında "Azərbaycan" sözü ilk olaraq siyasi məzmunda
qeyd edildi. Yəni proqramda "Azərbaycana muxtariyyət
fikri" əksini tapdı.
Lakin "Azərbaycan" adı uğrunda mücadilənin
bütün ağırlıq mərkəzində dayanan
M.Ə.Rəsulzadə və onun fəaliyyəti oldu.
1917-ci
ilin aprelində Qafqaz Müsəlmanlarının Bakıda
keçirilən Qurultayında, həmin ilin mayında Rusiya
Müsəlmanlarının Moskvada keçirilən
qurultayında "Azərbaycan muxtariyyəti" M.Ə.Rəsulzadənin
çıxışlarında ciddi olaraq səsləndirildi:
"Azərbaycan ilə Dağıstan, Türkistan,
Qırğızıstan kimi ayrı məhəlli xüsusiyyətlərə
malik olan türk qövmləri üçün muxtariyyətlər
istiyoruz".
Beləliklə, bu bölgənin "Azərbaycan"
adlandırılması bir fakt olaraq ortaya qoyulmağa
başladı.
Yaradılmış
Azərbaycan Cümhuriyyəti haqqında M.Ə.Rəsulzadə
"Əsrimizin Siyavuşu" əsərində qeyd edirdi:
"Hər şeydən əvvəl Azərbaycan Cümhuriyyətinin
əsas idarəsi bütün vətəndaşlarının
müsavi bir hüquq ilə yaşaması üzərinə
qurulmuşdu. Burada hər bir insanın şəxsi möhtərəm,
Azərbaycan vətəndaşı olduğu üçün
hüquqi məhfuz idi (bax: M.Ə.Rəsulzadə. "Əsərləri,
mühacirət dövrü", I cild, B..2016, səh.12-213).
M.Ə.Rəsulzadənin
1923-cü ildə İstanbulda nəşr etdiyi "Azərbaycan
Cümhuriyyəti, keyfiyyəti - təşəkkülü və
şimdiki vəziyyəti" kitabında dövlətimizin
"Azərbaycan" adlandırılması ilə
bağlı maraqlı faktlar vardır:
"Hərbi - ümumidən əvvəlki rəsmi
coğrafiyaya görə Azərbaycan Şimali İranda vaqe Təbriz
ilə həvalisinə (ətrafına) deyilirdi. Hərbdən
və böyük Rusiya ixtilalından (inqilabından) sonra dillərdə
dolaşan Azərbaycan salifüzzikr (irəlidə deyilmiş)
Azərbaycanın Şimalında Cənubi-Şərqi
Qafqasiya qitəsindən (hissəsindən) ibarətdir ki, mərkəzi
Bakıdır.
Azərbaycanlılar
milliyyət etibarilə türk, din etibarilə islam,
mədəniyyəti - əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər.
Kəndi ləhceyi - məxsusəsilə Anadolu türkcəsinə
yaxın şivə ilə konuşan Azərbaycan türkü
müxtəlif şivələrə malik və olduğu yerlərə
nisbətlə müxtəlif isimlər daşıyan
böyük türk ağacının bir dalıdır.
Azəri türklərinin hal-hazırda oturduqları yerlər
min illər qədim türk xəlqi ilə məskun idi. Gərək Bakı, Gəncə,
Şamaxı, İrəvan ilə Təbriz, Marağa, Ərdəbil
və sairə kibi vilayətlər və gərək
Muğan, Arran, Qarabağ və Qarabağ kibi məmləkətlər
daima türk elinin oturağı və türk xanlarının
ovlağı olmuşdur. Bu yerlər kəndilərində bir
çox türk sülalələrinin irili-ufaqlı hökumətlər
qurduqlarını və yıllarla səltənət
sürdüklərini görmüşlərdir" (bax:
M.Ə.Rəsulzadə. "Əsərləri, mühacirət
dövrü", I cild, B..2016, səh 40-41).
M.Ə.Rəsulzadə
1925-ci ildə Türkiyədə nəşr edilmiş
"İstiqlal məfkurəsi və gənclik" əsərində
(əslində bu onun tədbirdə
çıxışıdır) məlumatı belə təqdim
edir: "Rusiya idarəsindəki müsəlmanlara
"türk" dedirtmək şimdi artıq
qazanılmış bir davadır. Yalnız
"türk" kəlməsi deyil, "Azərbaycan"
adı da qazanılmışdır. Fəqət bu ismin
(adın) əleyhinə dəxi, işarət etdiyimiz kibi, az mücadilə edilməmişdir. Vətənimizin bu ismi daşımaq haqqında
olduğunu inkar edənlər yalnız İran milliyətçiləri
deyil idi. İranilərdən bir qismi
Bakıda nəşr etdikləri bir qəzetəyə "Azərbaycan
cüzi-layənfəki-İran" ("Azərbaycan
İranın ayrılmaz hissəsidir") ünvanını
vermişlərdi. Onlar bununla Bakının, Gəncə
və sairənin Azərbaycan adını daşımaq
haqqında olmadığını söyləmək istəmişlərdi
və yalnız bu qədərlə qalmamış, Tehran mətbuatı
bu xüsusda yeni təşəkkül edən Cümhuriyyətə
və bu ismin "müqəssiri" bulunan
"Müsavat" firqəsinə qarşı pək
böyük bir səfər açmışlardı. Fəqət bunu da xəbər verəlim ki,
onların bu səfəri Azərbaycan kommunistləri ilə
ittihadçılarının səfərindən sonra
başlamışdı. "İttihad" liderlərindən
Qənizadə Soltan Məcid daha iyirmi sənə əvvəl
yazdığı lüğət kitabına
"İstilahi-Azərbaycan" adını vermişkən,
"Azərbaycan muxtariyyət və ya istiqlalı"nın bu yerlərdə mövzui-bəhs
olamıyacağını müdafiə ediyordu. Onunca, Azərbaycandan və türklükdən deyil,
"Rusiyada müsəlmanlıqdan" bəhs etməlidi.
Yalnız ittihadçılar və kommunistlər
deyil, Azərbaycan sosialistlərincə də Azərbaycan
istiqlalı və ya muxtariyyəti mövzui-bəhs deyildi.
Mavərayi-Qafqas seyminin ilk ictimaində siyasi firqələr
namına oxunan bəyannamələrdə nə
ittihadçılar, nə də sosialistlər Azərbaycan təəzzüvündən
bəhs etməmişlərdi. Yalnız
"Müsavat" firqəsinin bəyannaməsində idi ki,
"Seym" məclisinin müəssis bir ictima olduğu qeyd
olunuyor və bu müəssisdə Azərbaycan,
Gürcüstan və Ermənistan hökumətlərinin
daireyi-səlahiyyəti ilə müştərək federativ
hökumətin hüquq və hüdudunun təyini lüzumu əhəmiyyətlə
irəli sürmüşdü" (bax: M.Ə.Rəsulzadə.
"Əsərləri, mühacirət dövrü", I
cild, B..2016, s.243-244).
M.Ə.Rəsulzadə
qeyd edir ki, Azərbaycan adına
qarşı çıxanlar yalnız İran milliyyətçiləri
deyildi, eyni zamanda öz millətimizdən olan
ittihadçılar və kommunistlər də bu fikrin əleyhinə
idilər. Bu fikri irəli sürən və dəstəkləyən
isə M.Ə.Rəsulzadə və onun
başçılıq etdiyi Müsavat Partiyası idi.
Bəs hadisələr sonra necə davam edir?
M.Ə.Rəsulzadə
1928-ci ildə Türkiyədə "Türk İli"
jurnalında nəşr edilmiş "Qafqasiya türkləri"
əsərində belə bir bilgini də oxuculara təqdim
edir: "1) Azərbaycan isminin mənşəyi". O,
yazırdı: "Ərəb müvərrixlərinin(tədqiqatçılarının)
"Arran" və "Şirvan"
adlandırdıqları Şərqi Qafqasiyada təşəkkül
edən bu cümhuriyyətin
"Azərbaycan" ismini almaya haqlı
olub-olmadığı mucibi-bəhs (bəhs səbəbi)
olmuşdu. Azərbaycan coğrafi və eyni
zamanda siyasi bir istilah olaraq, Böyük İsgəndər tərəfindən
təsis olunan "Yunan-Bohtər" imperatorluğuna
qarşı elani-istiqlal edən Sətrap "Atropat" tərəfindən
təsis olunan məmləkətə "Atropotenye"
deyilmişdi. Ermənilər buna
"Atropatağan" demişlər ki,
"Aderbadeğan" kəlməsinin müərribi (qarşılığı)
olan "Azərbaycan" da buradan nəşət eləmişdir.
Hər nə qədər coğrafi Azərbaycan məfhumuna
mərufivəchlə, Təbriz ilə havalisini təşkil
edən İran vilayəti daxil isə də,
"Atropotenye" səltənətinin bugünkü İran
Azərbaycan hüdudu daxilinə inhisar etdiyi məlum deyildir. Fəqət "Azərbaycan"
ismini "atəş-abadğan" və yaxud "atəş-məkan"
mənasında anlayanlar bu ismi məmləkətdə məbzul
(bol, çox) yanardağlar, qazlar və atəşgədələrlə
əlaqədar buluyorlar. Professor Marr "Azər"in bir
qövm deyil, bir "totem" ismi olduğu və bu
"totem"in "atəş" olmaq ehtimalı varid
olduğu haqqında mühərrirə vüqu bulan bəyanı
dəxi bu mülahizəyi təqviyə edər bir mahiyyətdədir.
Bu məqalədə
sərd etdiyimiz tarixi məlumatdan da görüldüyü vəchilə,
Şərqi Mavərayi-Qafqas ərazisinin Azərbaycan
ünvani-ümumisi altında gələn təşəkküllərə
daxil olduğunu isbat edən vəqayedən sərfi-nəzər,
Azərbaycan türklərinin yaşadıqları bir məmləkət
olduğu üçün, burasına Azərbaycan deməkdə
heç bir məhzur (qapadılmış, mühasirə
edilmiş) görülməmişdir. Bu ismin
yeni Türk Cümhuriyyətinə verilməsində ən
mühüm amil şübhəsiz, bu qövmü
ünsür olmuşdur".
M.Ə.Rəsulzadənin
bu fikrini bir daha önə çəkirəm: "Bu ismin (yəni
"Azərbaycan" adının - red) yeni Türk
Cümhuriyyətinə verilməsində ən mühüm
amil şübhəsiz, bu qövmü ünsür olmuşdur".
M.Ə.Rəsulzadə
Azərbaycanın ərazi və əhalinin sayını da bizə
təqdim edir: "2) Məsahəyi-səthiyyəsi,
topoqrafik vəziyyəti və nüfusu Azərbaycan
Cümhuriyyəti Mavərayi-Qafqasiyanın şərqi qismini
ehtiva edər. Əski Bakı vilayəti kamilən, Gəncə
vilayəti kəza (həmçinin bunun kimi), Rəvan (Yerevan
- red.) vilayətindən Zəngəzur ilə Şərur qəzaları
və sabiq İlisu səltənətini təşkil edən
"zikrtala" və yaxud "Zaqatala" ölkəsi kamilən,
Tiflis vilayətindən dəxi cüzi bir qismi (Qarayazı və
Borçalı nahiyələri) milli Azərbaycan Cümhuriyyətinin
məsahəyi-səthiyyəsini təşkil edər. Heyəti-məcmuəsi ilə 92.160 kilometr murəbbe
(85.348 verst murəbbe) təşkil edən bu ərazi
genişlik etibarı ilə Portəkiz ilə əski Serbiyaya
müsəvi (bərabər) olub, İsveçrə
Cümhuriyyətinin iki mislidir.
Şimalda
Dağıstan dağları, cənubda Aras nəhri ilə
Qaradağın ətəkləri və Lənkəran
dağları, qərbdə Gürcüstan ilə
Göyçə gölünün sahilləri, şərqdə
Bəhri-Xəzərlə mühat bu sahə, şimalda
Şirvan, cənubda da Qaradağ yaylaları ilə bu iki yayla
arasında vaqe geniş ovalıqlardan ibarət bir məmləkətdir".
(M.Ə.Rəsulzadə. "Əsərləri, mühacirət
dövrü", I cild, B..2016, s.464).
Lakin Cümhuriyyətimizə "Azərbaycan"
adının verilməsindən ən çox narahat olan
İran dövləti idi. M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: "Bəzi İran mühərrirləri Azərbaycan
Cümhuriyyətinin vücudunda İranın təmamiyyəti
mülkiyyəsindən ötrü "ələni"
(açıq, aşkar) bir təhdid
görüyorlarmış. Və Azərbaycan İranın bir
vilayəti ikən bunu cümhuriyyətimizə "ələm"
(bayraq, əlamət, nişan) etdiyimizə
etirazları varmış... Azərbaycan deyərkən
qəsdimiz Şimali və yaxud Qafqasiya Azərbaycanıdır
ki, əski Aran ilə Şirvan və Muğamı ehtiva edər.
Azərbaycan ismi isə coğrafi bir istilah
olmaqdan ziyadə qövmi bir məna ilə işlənmişdir.
Biz kəndimizi (özümüzü) Azərbaycan
dili ilə (ki türkcənin bir növüdür) mütəkəllim
məxsus bir qövm ədd edəriz (sayarıq, aid edərik).
Bu qövmün ismi nə Aran, nə Şirvan, nə
də Muğandır. Yalnız Azərbaycandır"
(bax: "Azərbaycan" qəzeti, 8 nisan
(aprel) 1919, ¹152).
M.Ə.Rəsulzadə
"Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu ilin 28 aprel tarixli
sayında fikrini belə əsaslandırırdı: "Azərbaycan
Cümhuriyyəti müstəqil bir həyati-milliyyə ilə
yaşamaq istəyən və milliyyətlərini dərk
etmiş bulunan (olan) Azərbaycan türk millətinin təsis
elədiyi bir hökumətdir" (bax: "Azərbaycan" qəzeti,
28 nisan (aprel) 1919,
¹168).
Yenə həmin
qəzetin eyni sayındakı məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı:
"Azərbaycan ismi Cümhuriyyətimizə İran qəzetələrinin
düşündüyü kimi pək münasibətsiz bir
"xam xəyal" nəticəsi olaraq verilməmişdir. Burada İran ərazisi
haqqında heç bir suyi-niyyət mövcud olmayıb,
yalnız bu gün kəndisini bir millət olaraq bilən sabiq
rus təbəələri - Azərbaycan türklərinin
müqəddəratı
düşünülmüşdür" (bax: "Azərbaycan"
qəzeti, 28 nisan (aprel) 1919, ¹168).
M.Ə.Rəsulzadə
davam edirdi: "İran" qəzetəsi cümhuriyyətimizə
"Azərbaycan" ismi (adı) vermək haqqında
olmadığımızı, biz isə bunun əksini isbat
edirdik".
1919-cu ildə
"İstiqlal" məcmuəsində M.Ə.Rəsulzadə
"Azərbaycan" adının Azəri türklərin
yaşadığı bütün yerlərə aid
olduğunu belə təqdim edirdi: "Coğrafiya etibarı
ilə Azərbaycan isminin yalnız İran vilayətlərindən
Təbriz ilə həvalisinə (ətraflarına) ələm
olduğu məruf (tanınsa da) olsa da münhəsir
(bağlı, qapalı) olduğu sabit olmuş həqiqətlərdən
deyildir: biləks (əksinə) bu ismin (adın) Azəri
türklərlə məskun bütün yerlərə
şamil bir isim olduğuna dəlil və sübutlar vardır.
Bu
xüsusda isbati-müddəa etmək üçün səhifələr
yazmaq mümkün ikən biz cümhuriyyətimizə
verdiyimiz adı coğrafi bir məfhumdan ziyadə qövmi bir
mənadan olduğumuz üçün bu məsələ ilə
pək o qədər də məşğul olmaya lüzum
görmüyoruz" (bax: "İstiqlal" məcmuəsi,
28 May 1919, ¹ 1).
M.Ə.Rəsulzadə
"İstiqlal"dakı yazısında Azərbaycan adı
uğrunda ilk vaxtlar yalnız Müsavat partiyasının
mücadilə etdiyini, yalnız sonralar digər partiyaların
bu fikrə önəm verdiyini qeyd edirdi: "Seym" məclisi
təşəkkül etdiyi zaman "Azərbaycan"dan
yalnız Türk-Ədəmi Mərkəziyyət
"Müsavat" firqəsi bəhs etmiş, ittihad, sosialist
bloku ilə Hümmət firqəsi isə cəsarət edərək
yalnız Zaqafqaziya ölçüsündə fikir eləmişlərdi...
Məclisi-Məbusan açıldıqdan sonra məmləkəti
təmsil edən müxtəlif siyasi firqə və məsləkəhsləri
sağdan tutub sola qədər Azərbaycan istiqlalının
mücahidi olduqlarını bəyan etdilər... Azərbaycan istiqlalı fikrən
qazanılmışdı!" (bax:
"İstiqlal" məcmuəsi, 28 May 1919, ¹1).
Qeyd edim ki, 1920-ci ildə - Azərbaycanın
işğalından sonra mühacirətdə yaşamaq məcburiyyətində
qalan M.Ə.Rəsulzadəyə qarşı İran qəzetlərinin
"Azərbaycan" adı ilə bağlı
hücumları davam etmişdir. Bu baxımdan onun
"Yeni Qafqasiya" jurnalının 1923-cü ilin 4-cü
sayında nəşr edilən "Zəruri bir izah"
adlı cavab yazısı çox maraqlıdır. Belə ki, 1923-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin
İstanbulda "Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti -
təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti"
kitabı nəşr ediləndə Tehrandakı gündəlik
"Mihən" qəzetində Rəsulzadə və Azərbaycan
adı əleyhinə məqalə çap olunmuşdu.
M.Ə.Rəsulzadə həmin qəzetdəki məqaləyə
cavabında tariximiz üçün çox maraqlı məqamları
açıqlayaraq yazırdı: "Tehranda müntəşir
gündəlik "Mihən" qəzeti Ruşəni bəyin
keçənlərdə İran haqqında verdiyi bir
konfransdan bəhs edərkən "Azərbaycan Cümhuriyyəti"
adındakı risalənin müəllifi olmaq hesabiylə bizi
də təhtı-müaxizəyə
(sıxışdırmağa) almışdır.
"Azərbaycan Cümhuriyyəti"ndən bəzi
iranilərin naməmnun qaldıqlarını
ağızdan-ağıza eşidiyordum. Fəqət
bu adəmi məmnuniyyətin Ruşəni bəyin
"Türk Ocağı" heyəti-idarəsinin dəxi
mucibi-təəssür (bir şeyin təsiri altında olma) və
infial (xəcalət çəkmə) olan heysiyyəti-şikən
nitqindən daha ziyadə mucibi-təəssür və əndişə
olduğunu qətiyyən xatır və xəyalə gətirməmişdim.
Ruşəniyə
muqabələ edən "Mihən" qəzeti Türkiyə
və türklük haqqında qullandığı lisani-təhqirdə
tərəf müqabilinə rəhmət oxutduracaq bir məharət
göstərdikdən sonra bir çox şikayətlərdə
bulunaraq əzcümlə diyor ki: "...axirən maarif nəzarətinin
müsaidəsi ilə Rəsulzadə tərəfindən
İran əleyhinə yazılan kitablar və İran azərbaycanlılarının
türk olduqlarını tərənnüm etdirmək məsələyə
başqa bir əhəmiyyət verməkdədir...
Bu surətlə
münaqişəni Ruşəni bəhsindən Rəsulzadə
məbhəsinə nəql etdikdən sonra "Mihən" qəzetinin
mühərriri bir az da bizi qarelərinə
(oxucularına) tanıtmaq zəhmətinə
qatlanmışdır. Abdi aciz, "ilk dövreyi- məşrutiyyət"də
Tehranda bulunmuş, İran bayrağının himayəsinə
sığınmış, ən böyük "İrani
Nov" qəzetinin baş mühərrirliyi mənə tovdi
(təslim etmə) olunaraq məmləkətin siyasətinə
müdaxiləm caiz görülmüş və sonra
İranı tərk ilə bir müddət İstanbulda
oturduqdan sonra Qafqasiyaya ovdət eylədiyimdə ilk işim
"İran ilə ziddiyyət" olmuş və
Bakıdakı Müsavat hökuməti zamanında bu
"müqəvva" hökumətin rəyasəsindən
bulunmuş, Azərbaycanın ismini İrandan
çalmış, şimdi də İstanbuldakı türk əfəndilərimə
xoş gəlmək üçün "Azərbaycan
Cümhuriyyəti" namında bülən və bələ
(qosqoca) bir kitab, bu kitabda da Azərbaycan ismini hər iki Azərbaycana
təmsil edərək, ismi kibi, İran Azərbaycanının
cismini çalmanın dəxi kolay bir iş olduğunu təsəvvür
etmişimdir".
M.Ə.Rəsulzadə
1920-ci ildə Bakıda nəşr edilən "Azərbaycan
təşəkkülündə Müsavat" əsərində
aparılan ağır bir mücadilənin son uğuru kimi
yazırdı: "Azərbaycançılıq
qazanmışdı. Əcəba
istiqlalçılıq inadı olmasaydı, - sorarım Sizə
- Azərbaycan türklüyü qurtara biləcəkdimi?
İstanbul mütariqəsi ilə Qafqasiyayı tərk edib gedən
Türkiyə ordusu ilə bərabər Azərbaycanın
hürriyyəti də məhv olub gedəcək, burada
bugünkü Azərbaycan yerində yellər əsəcək
və bugünkü milli ordu əvəzinə ya Denikin, ya
bolşevik dəstələri gəzəcəkdi" (Bax:
"Azərbaycan təşəkkülündə
Müsavat" əsəri, B..1920).
Göründüyü
kimi, bugünkü dövlətimizin siyasi, hüquqi və mənəvi
əsasını təşkil edən Azərbaycan
Cümhuriyyətinin yalnız mövcudluğu uğrunda deyil,
onun adı uğrunda da böyük mücadilələr
aparılıb!
Qeyd: məqalə
2018-ci ildə yazılıb.
Nəsiman Yaqublu
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 27 may.- S.14-15.