Məmməd İsmayıl poetikasının özəlliyi

Ustad şairimiz Məmməd İsmayılın noyabrın 1-də 84 yaşı tamam oldu. Mən onun əsərlərində, şeirlərində doğma Azərbaycan türkcəsini sevmişəm, mən Məmməd bəyin şeirlərində Vətən hayqırtısını duymuş, obrazlı desəm, Vətənə sevgi dolu misralarında böyük Turana yollanmaq üçün "kimlik vizası"nı almışam. Məmməd İsmayıl ruhu ilə, canı ilə, sözü ilə əsl Vətən şairidir. Ömrü boyu şeirlərini, həm də taleyin diqtəsi ilə yazdığını nəzərə alsaq, Məmmədi Tale şairi də adlandırmaq yerinə düşər. Zəngin ədəbi irs yaratmış Məmməd bəy bu gün xəstəhal olsa da, nəhayət ki, uca Tanrımızdan şəfasını bulmaqda və sağalıb Vətənimizə dönməkdədir. Məmməd bəyin yaradıcılığına olan sevgimdən dolayı ona həm şeir ithaf etmiş, həm də barəsində "Sətirlər" verilişinin ssenarisini yazmışam. Eyni zamanda bu günlər işıq üzü görəcək "Tale şairi: Məmməd İsmayıl" adlı xatirə-romanın da müəllifiyəm. Şairin doğum günü ərəfəsində isə onun sırf yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə ötəri nəzər salmaq, habelə Məmməd İsmayıl poetikasının özəlliyindən bəhs etmək istəmişəm. Bu araşdırma, təhlillərdən ibarət yazımı ilk dəfə olaraq məhz "Ədəbiyyat qəzeti"nə təqdim edir, ustad şairimizə doğum günündə hüzurlu və sağlıqlı ömür diləyirəm.

Doğum günü ərəfəsində könlümdən keçdi ki, sevimli şairimizin poeziyasından, əsərlərinin poetik xüsusiyyətlərindən bir balaca laf edim. Məmməd İsmayıl şeiriyyatından yaza bilmək, həm Azərbaycan, həm də dünya poeziyasının dərin qatlarına vaqif olmağı şərtləndirir. O, öz şeirlərinin xüsusiyyətinə söhbətlərimizin birində ötəri də olsa, eyham vurmuşdu. Yaddaşımda qalan ən əsas məqam bununla bağlıdır ki, lap gənc yaşlarından Aşıq Ələsgər dəryasına baş vurmaqda mahir olub.

Bununla da klassik aşıq şeiriyyatından bəhrələnməsi, şairin şeirlərinin kamil səviyyəyə çatması ilə nəticələnib. Mübaliğəsiz bu, belədir. Çətin mətləbləri, çoxqatlı, çoxmərtəbəli fikirləri asan deyim tərzi, rəvan şəkildə izhar etmək xüsusiyyəti Məmməd İsmayılın məhz ənənəvi poeziyamıza vaqifliyi ilə bağlıdır.

Yaradıcılığında dastançılıqdan, bayatılarımızdan, xalq nəğmələrimizdən gələn irsin çağdaş poetik təfəkkürlə çulğalaşdığını görəndə, ortaya müəzzəm bir mənzərə çıxır.

Şübhəsiz ki, burada Tovuz danışıq dilinin, o yörəyə xas - ümumən, Qazax, Gəncə, Şəmkir bölgələrinə aid dialekt sözlərin misralara yol açması, Məmməd İsmayıl şeiriyyatını şəhdi-şirəli, koloritli və axıcı edir. Bu, böyük mirasdır ki, bu mirasa sahiblənmək yolunda Məmməd bəy papağını boşuna günə yandırmayıb, ciddi-cəhdlə özünü məhz bu formada ifadə etməyi bacarıb.

Bu şeirlərin gözəl, oxunaqlı olmasında Məmməd İsmayılın alimliyinin də payı böyükdür. 1998-ci ildə filologiya elmləri namizədi olmuş Məmməd İsmayıl, həm də Türkiyə "Çanaqqala 18 Mart Universiteti"nin professoru kimi əsərlərindəki siqləti, sanbalı tək şair qalxanı ilə deyil, paralel qaydada, həm də alim qələmi ilə mühafizə edib. Şairin fikirlərində ağır məna yükü oxucunun təfəkküründə ağır daş kimi asılıb qalmır, əksinə, rəvan deyim tərzi, sığallı, tumarlı söz düzülüşü ilə aydınlığa qovuşur. Məmməd İsmayıl poeziyasında gəlişigözəl sözlər, misralarının axıcılığı oxucunu aldatmağa hesablanmayıb, yəni, lazım gəlsəydi, bu poetik fəndlərdən istənilən qədər istifadə edər, bu "aldanış"dan kiminsə, tükü də dəbərməzdi. Zira, o, şeir yazmağın qaydalarını, şablon struktur üzərində işləmək üsullarını dərindən bilir və onun üçün şeir qurmaq bir su içimi qədər asandır. Amma bu yolla getməyib, əksər şeirlərinin ilhamla, təblə yazılmasına rəğmən, misraları məna və məzmun qüvvətindən xali qalmayıb. Şairin hər bir şeirində təzə söz, yeni ifadə və deyim vasitələrini görmək mümkündür.

Təsadüfi deyil ki, mütəfəkkir şairimiz, ruhunu hörmətlə andığım Bəxtiyar Vahabzadə Məmməd İsmayılın 50 illik yubileyi münasibətilə təşkil olunmuş tədbirdə onun misralarını təhlil edərkən, bu özəllikləri xüsusi vurğulamışdı.

Bəxtiyar müəllimin fikri belə idi:

"Bura gəlməmişdən qabaq Məmməd İsmayılın kitablarını varaqladım və bir neçə misal götürdüm: insan yaşlananda oğul-uşaq asılır şairin çiynindən və onu uçmağa qoymur. Bunu poetik şəkildə bu cür deyir Məmməd İsmayıl:

Dönər budaqlara ömrün illəri,

Asılar çiynindən oğul-uşaqlar.

Yəni, oğul-uşaq səni çox da uçmağa qoymur, deyir, "hara gedirsən, məni dünyaya gətirmisən, yaşatmalısan".

Yaxud da 1941-45 davasından sonra namuslu qadınlarımız kişi nəfsini öldürdülər, övladlarını böyütdülər, mən bunu proza ilə deyirəm, görün, şair necə deyir?

Ağlımız təzəcə kəsirdi onda,

Bir həsrət didirdi ürəyimizi.

Bir ad dolaşırdı söz arasında,

Ümiddən asılan qılınc kimiydik.

Analar qınından sıyırıb bizi

Qoymuşdu nəfsiylə öz arasında.

Bu yerlə, bu göylə, bu dünya ilə,

Eşqiylə, əhdiylə öz arasında.

Şeiri bu cür yazarlar, sözü belə deyərlər.

Bir misal da gətirim:

Bir qızı sevəndə necə deyirik? Ay qız, "səni sevirəm". Bəs, xalq nə cür deyir?

Əzizim, mənəm sənsiz,

Deyib-gülmərəm sənsiz

Dağda ahu mələsə,

Bil ki, o mənəm, sənsiz.

Görün şair Məmməd İsmayıl necə deyir?

"Ürəyim bir gözələ müstəmləkə". Görün, necə müasir deyim tərzidir.

"Müstəmləkə - yəni tutub ürəyini".

Bəxtiyar Vahabzadənin bu qısa təhlili ilə Məmməd İsmayıl poeziyasına böyük pəncərə açmaq mümkündür. Doğrudur, o pəncərə pərdəsiz deyil, gərəkdir ki, pərdəni qaldırıb, geninə-boluna o şeirlərin mənasından hali olasan. Bunun üçün özünə qayıdışımız əsas şərtdir. Folklorumuzu bilmək, zərbi-məsəllərə, atalar sözlərinə, nağıllara, el təfəkküründən süzülüb gələn deyim və dialekt sözlərimizə, ədəbi dilimizin normalarına yaxşı bələd olmaq, o pəncərələrin taybatay açılmasına zəmanət verir. Bu halda, Məmməd İsmayıl poeziyasının təqdirə-şayan tərəfləri görünməyə başlayır. Məmməd İsmayıl poetikasını özəl edən cəhətlərdən biri də onun geniş mütaliəsi, dünya poeziyasını yaxşı mənada ələk-vələk etməsi, V.Hüqodan tutmuş, A.Bloka kimi hər birinin irsini mükəmməl mənimsəməsidir.

Belə olmasaydı, illər uzunu yabançı oxucuların könlünə yol tapmaz, dünyanın çeşidli ökələrində müxtəlif ödüllərə layiq görülməzdi. Məmməd İsmayıl az şairlərimizdəndir ki, şeirləri Türkiyə, Rumıniya, Fransa, Albaniya, Moldova, Rusiya, Ukrayna, Belarus və digər ölkələrdə müntəzəm dərc edilib, əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunub. Professorun 30-dan çox ölkədə keçirilən konfrans və festivallarda Türk və Azərbaycan ədəbiyyatını təmsil etməsini nəzərə alsaq, poeziyasının sərhəd tanımamasını görərik. Məmməd İsmayıl poeziyasının, poetik təfəkkürünün, özünüifadənin rəhnində milli düşüncə, klassik irsimizə sevgi, ənənələrlə çağdaşlığı qovuşdurmaq bacarığı, "Dədə Qorqud", "Manas" kimi türk eposlarına dərindən bələdçiliyi dayanır. Coşqun təbiəti, daxili vulkanlığı və şair kimliyi də həmin komponentlərin mayasını təşkil edir.

Hə, dostlar, ən vacibi qaldı... Bəlkə də, indi deyəcəyim sözlərin məsələyə az dəxli var, amma vurğulayım ki, görünməyən iz və cizgilərlə şairin birbaşa poetik damar və təfəkkürünə təsir göstərən amil tamam başqadır. Bunu özünün tez-tez sitat gətirdiyi ünlü rus şairi A.Blokun təbiri ilə desəm, lap yerinə düşər: "Şairin karyerası yox, taleyi var". Bəli, məhz onun mürəkkəb və maraqlı taleyi bütün misralarını fərqli edir.

Əziz oxucular, inanın ki, şairin poetik sözünü adi sözdən fərqləndirən meyar məhz budur: Tale!

Yəni, Məmməd İsmayılın Şərq poetikasının əsas ülgülərinə - qafiyəyə, bəlağətə, şeirin forma və strukturuna bələdçiliyi nə qədər önəmlidirsə, sıradan bir tale yaşamaması da o qədər əhəmiyyət daşıyır. Çünki istər vətənpərvərlik, istər məhəbbət mövzusunda yazdığı şeirləri qələmi ilə yox, məhz taleyin tişəsi ilə yazıb Məmməd bəy. Müxtəsəri, demək istədiyim budur ki, bəlağət, fəsahət, qafiyə, vəzn, ölçü-biçi, poetik söz nə qədər yerində olmalıdırsa, şairin taleyi də o qədər özəlliyi ilə seçilməlidir. Gərək, taleyin o səviyyədə olsun ki, sənə qürbət... yaşatsın. Bir sözlə, hər azərbaycanlı, hər türkdən şair çıxar, amma şair taleyi yaşamaq hər kəsə nəsib olmaz. Mən Məmməd İsmayıl poeziya və poetik təfəkkürünü məhz 1 noyabr 1939-cu ildən bu yana, sıradan olmayan taleyinə borclu sayıram. Böyük zəhmət, böyük əziyyətlə, gərgin alın təri ilə heç də həmişə alın yazısını silmək olmur!

...Və belə baxanda, nə yaxşı ki, olmur!

Turan UĞUR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 4 noyabr, №42-43.- S.12.