Avstriyalı yazar Tomas Bernhard: “Mənim kitablarım

almanca “ifa edilməlidir”-mənim orkestrimlə”

Avstriyalı yazıçı və dramaturqla müsahibə

Nikolas Tomas Bernhard - 9 fevral 1931-ci ildə Niderlandda doğulub, uşaqlığını anası və onun ailəsi ilə birlikdə Avstriyanın müxtəlif şəhərlərində keçirib. Bu müddətdə yazar olan babasının himayəsində yaşayan yazıçının ədəbiyyat və musiqi zövqü formalaşıb.

1957-ci ildən başlayaraq yazıçılığa başlayıb. Bütün ömrünü yazıçılıq sayəsində qazandığı pulla keçirib, 1989-cu ildə Avstriyanın şimalında yerləşən Qmunden şəhərindəki evində vəfat edib.

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı Alman ədəbiyyatının ən önəmli yazarlarından biri hesab edilir. İlk romanı 1963-cü ildə yayımlanıb. 1970-ci ildə Georq Büxner mükafatına layiq görülüb.

Yazıçının 15 iyul 1986-cı ildə Vyanada bir kafedə verdiyi müsahibəni təqdim edirik.

- Kitablarınızın taleyi sizi maraqlandırır?

- Xeyr, o qədər də yox.

- Bəs tərcümələr?

- Öz taleyimlə belə, demək olar ki, maraqlanmıram, o ki qala kitablarımın taleyi ola. Tərcümələr deyəndə, nəyi nəzərdə tutursunuz?

- Başqa ölkələrdə kitablarınızın çapını nəzərdə tuturam.

- Qətiyyən maraqlanmıram, çünki tərcümə başqa kitabdır. Orijinalla heç bir əlaqəsi yoxdur. Onu tərcümə edənin kitabıdır. Mən almanca yazıram. Sizə bu kitabların nüsxəsi göndərilir, istər bəyənərsiniz, istərsə də, yox. Üz qabıqları bərbaddırsa, əsəbləriniz korlanar. Bir az qurcalayıb kənara qoyarsınız, bu qədər. O əcaib kitabın adından başqa, əsərinizlə heç bir ortaq tərəfi olmaz. Elə deyil? Çünki tərcümə mümkün deyil. Bir musiqi əsəri bütün dünyada eyni notlar istifadə edilərək ifa edilir, eynən kitabla da elə olmalıdır, məncə, mənim kitablarım almanca "ifa edilməlidir" (oxunmalıdır). Mənim orkestrimlə!

- Xaricdə Avstriyadan daha ciddi yazıçı kimi qəbul olunmağınızı, xaricdə, həqiqətən, "oxunduğunuz" halda, Avstriyada qalmaqal yaradan adam kimi tanınmağınızı necə izah edirsiniz?

- Çünki Avstriya xaricində, qaraçı və slavyan dünyasında ədəbiyyata maraq daha çoxdur. Ədəbiyyatın burada olmayan, tamam başqa mövqeyi var. Burada musiqiyə dəyər verilir, qalan heç bir şeyin dəyəri yoxdur. Həmişə belə olub. Küçədə, kiməsə, mehriban yanaşanda belə insanlar sizi ciddi qəbul etmirlər, bu, onların sizi təlxək hesab etməkləri üçün kifayətdir. Belə adamın etdiklərinin heç bir dəyəri ola bilməz. Ailə həyatında da bu belədir. Əgər siz uşaq əyləncələri ilə dolu, tam normal ailədə böyümüsünüzsə, ömrünüzün sonuna kimi insanlar sizə saxta olduğunuzu deyəcəklər, nə edirsinizsə-edin, onların fikri dəyişməyəcək. Bu münasibət məzara qədər sizi izləyəcək. Eyni şeyi dövlətə də, ölkəyə də aid etmək olar. Mehriban adam kimi göründünüzsə, işiniz bitər. İnsanlar sizə kabare (kabare hər cür aktual mövzuya istehzalı, iynəli, satirik münasibətlə yanaşan, sosial tənqidə üz tutan teatr növüdür - tərc.) artisti kimi yanaşar, bu qədər. Avstriyada ciddi olan hər şey kabareyə çevrilir. Ciddi tərəfi olan hər şey gülüş obyektinə çevrilir - avstriyalılar ciddiliyi ancaq zarafat kimi qəbul edə bilərlər. Başqa ölkələrdə hələ də ciddilik hissi var. Mən də ciddi adamam, amma həmişə yox, yoxsa, hamını dəli edər, axmaq bir şeyə çevrilərdi. Bu, belədir.

- Qəhrəmanlarınız, siz özünüz də tez-tez heç nəyə əhəmiyyət vermədiyinizi deyirsiniz; bu, ümumi entropiya kimi səslənir, hər kəsin hər şeyə bəşəri laqeydliyi.

- Heç də elə deyil, yaxşı bir şey etmək istəyirsiniz, etdiyiniz işdən həzz almaq istəyirsiniz, bir pianoçu kimi, o da hardansa, başlamalıdır, üç notu sınayır, sonra iyirmi dənə öyrənir, nəhayət, hamısını öyrənir, sonra da ömrü boyu o notları mükəmməl şəkildə ifa etməyə çalışır. Çünki bu onun ən böyük həzzidir, buna görə yaşayır. Bəzi insanların notlarla etdiklərini mən sözlərlə edirəm. Bu qədər sadə. Məni başqa heç nə maraqlandırmır. Dünyanı içində yaşayaraq öyrənirsiniz, qapıdan çölə çıxan anda dünya ilə üzbəüz qalırsınız. Bütün dünyayla. Yuxarı və aşağısıyla, arxası və önüylə, çirkinliyi və gözəllikləri ilə, son dərəcə təbii haldır. Bunu istəməyə ehtiyac yoxdur ki. Bu, kortəbii baş verir. Evdən heç vaxt çıxmasanız belə, proses eyni şəkildə baş verir.

- Mükəmməllik axtarışı kitablarınızda mühüm rol oynayır.

- Bütün sənətlərin cazibəsi budur. Hər sənət belədir, seçdiyiniz aləti həmişə daha yaxşı çalmaq istəyirsiniz. İşin zövqlü tərəfi budur, bu həzzi heç kim sizdən ala bilməz. Əgər, kimsə böyük pianoçudursa, pianoda çaldığı vaxtda otağı boşaltsanız, üst-başını torpağa bulaşdırsanız, sonra da üstünə bir vedrə su töksəniz də, orada oturub çalmağa davam edəcək. Ev onun üstünə yıxılsa da, çalmağa davam edər. Eyni şey yazmağa da aiddir.

- Nə cür intellektual hədəfləriniz var?

- Bu sualın cavabı yoxdur, çünki heç kim özünə belə sual vermir. İnsanların hədəfləri olmaz. Gənclər, iyirmi üç yaşına qədər bu tələyə düşə bilərlər. Yarım əsr yaşayan insanın hədəfi olmaz, çünki gedəcəyi yer yoxdur.

- Sizi həmişə dağlarda tənha yaşayan fermer kimi qələmə veriblər.

- Nə etmək olar ki?! Bir ad qoyarlar sizə, məsələn, "Tomas Bernhard" olarsınız və ömrünüzün axırına qədər belə qalır. Meşədə gəzintiyə çıxanda təsadüfən, kimsə şəklinizi çəksə, növbəti səksən il ərzində sizi meşədə gəzən biri olaraq yad edəcəklər. Bu mövzuda edə biləcəyiniz heç bir şey yoxdur.

- ...Sonra qəfildən Vyana kafesi kimi şəhər ortamında olursunuz.

- Şəhərli olmaq insanın daxilindən gələn xüsusiyyətdir. Sonradan əldə edə biləcəyi bir şey deyil. Axmaq fikirlərdən başqa heç nə yoxdur. Amma bəşəriyyət ancaq axmaq təsəvvürlərdə mövcud olub, bundan qaçmaq mümkün deyil. Axmaqlığın müalicəsi yoxdur. Bu, həqiqətdir.

- Oxucularınızın çoxu, o cümlədən yüksək səviyyəli tənqidçilər də, kitablarınıza dəfələrlə mənfi rəylər veriblər.

- İnsanların kitablarımı necə qiymətləndirdiyi mənə maraqlı deyil.

- İnsanlar sizə zəng edib sizinlə intihar etmək istədiklərini deyəndə belə?

- Şükürlər olsun ki, insanlar artıq demək olar ki, zəng vurmurlar.

- Ədəbiyyata şeir yazmaqla başlamısınız. Bu, hazırda sizin üçün nə deməkdir?

- Heç bir şey. Bu barədə düşünmürəm belə. Atdığınız hər addım haqqında oturub düşünmürsünüz, elə deyil? Elə olsa, milyonlarla, milyardlarla fikirlərlə baş-başa qalmalısınız. Daim keçmişi fikirləşsəniz, heç vaxt maraqlı yerə gedib çıxmazsınız.

- Digər yazıçı həmkarlarınızdan qəsdən uzaq durursunuz?

- Xeyr, bu, qətiyyən qəsdən olan şey deyil. Təbii olaraq belə alınır. Maraq olmayan yerdə tələb də yoxdur.

- Siz, bəzən Kanetti (Elias Kanetti - yəhudi əsilli yazıçı) və Handke (Peter Handke - avstriyalı Nobel mükafatı laureatı, dramaturq, tərcüməçi, şair, kino rejissoru və ssenarist) kimi onları da təhqir edirsiniz.

- Mən heç kəsi təhqir etmirəm. Cəfəngiyyatdır. Demək olar ki, bütün yazıçılar fürsətçidirlər. Ya sağçılara, ya da solçulara şərik olurlar, orda-burda vəzifəli adamları mədh edirlər, belə qazanırlar çörək pullarını. Bu da heç xoş hərəkət deyil, bunun niyə pis hərəkət olduğu deyilməsin ki?!

- Mətnlərinizdə xüsusi olaraq Avstriyaya aid, nəsə olduğuna inanırsınız?

- Buna inanmağıma ehtiyacım yoxdur. Mən avstriyalıyam, bunu qeyd etməyə belə ehtiyac yoxdur. Bu, inanc məsələsi deyil ki?!

- Alman yazıçı belə yaza bilər?

- Əlbəttə, yox. Nə yaxşı ki də yox. Almanların musiqisi yoxdur, bu tamam başqa şeydir. Amma nəzərəçarpan bir şeydir. Kitabı açmamışdan əvvəl, başlığında belə onu hiss edə bilərsiniz. Qoxusu belə tamam başqadır.

- Bəzən sizi bəsləyən əli dişləyirsiniz - təəssüratı yaradırsınız, məsələn, Haydeggeri "beyinsiz Alp mütəfəkkiri" adlandırmaqla...

- Məni bəsləməyib heç vaxt. Niyə məni bəsləsin ki? O, sadəcə, dözülməz şəxsiyyətdir, nə ritmi var, nə də başqa özəlliyi. Bir neçə yazarın sayəsində məşhurlaşıb, onlar olmasa, halı nə olardı?! Haydegger heç nədir, başqa yazarların beyinləri hesabına yazıçı olub.

- Tənqdiçilər sizi insan növünə nifrət edən əks-Maarifçi yazıçı kimi təsvir edirlər.

- Bunu yazan insanlara baxın. Onlar, sadəcə olaraq, vulqar, primitiv və zövqsüz axmaqlardır, təsvir etdikləri və oxuduqları şeylərin ilk düşüncələrindən xəbərsizdirlər. Onların nə işlə məşğul olduqları barədə heç bir fikirləri yoxdur. Onlar alçaq dəstədirlər. Onların nə adlandırıldıqları kimin vecinədir ki?! İstər Almaniyada olsun, istər... düzü, başqa yerdə belə insanlar olmaz.

- Tənqidçilər sizi protofaşist meyillərdə ittiham edəndə...

- Faşist - bu sözü bəyənmirəm, mənə deyilməyən şey qalmayıb. Nə deməyiblər ki haqqımda?! Kommunist, faşist, anarxist, hər şey.

- Sizcə, müsahibə nədir?

- Mənim, adətən, etmədiyim şeydir. Müsahibə vermək istəyən insanlardan şübhələnirəm, çünki onlar təmin edə bilməyəcəkləri bəzi spesifik gözləntiləri ortaya qoyurlar. Adi, sadə insanlarla danışmaq çox gözəldir. Amma müsahibə olacaqsa, onda hər şey qorxulu hala gəlir!

- Yazılarınızın arxasındakı hərəkətverici qüvvə xəstəlikdir?

- Bəli, ola bilər, güman ki, elədir. Çünki həyatım boyu mənimlə olub. Görürsünüz, bəzən, bəzi adamlar həmişə ağır xəstə olurlar, amma uzun da yaşayırlar. Bu insanlar üçün xəstəlik yaxşı şeydir.

- Son kitablarınızda təhlükəli atmosfer geri çəkilib, daha çox kvazi - riyazi həndəsi sevinc ab-havası hökm sürür.

- Yaşlandıqca hər şey dəyişir. Buna görə də, mövzuların dəyişdirilməsindən narahat olmağa ehtiyac yoxdur, çünki bu, təbii olaraq sizin təcrübənizdən irəli gəlir. Axmaq yazıçı, axmaq rəssam həmişə motivlər axtarır, əslində ona yalnız özü lazımdır, öz həyatını izləmək lazımdır. O, həmişə eyni qalmaq istəyir, amma həmişə eyni şeyi yazmaq istəmir. Əsas kilid nöqtə məhz bu məqamdır.

- Adi, sadə insanlarla danışmağı xoşladığınızı demişdiniz.

- Həmişə zövq alıram.

- Vyanada belə sadə insanlar tapa bilirsiniz?

- Bu günlərdə mənim evimdə sadə insanlar var. Bir az qarışıqlıq yaratsalar da, bu, son dərəcə gözəl vəziyyətdir. Onların zehni təhsillə məhv edilməyib.

Hazırladı: Nilufər Hacılı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.-7 oktyabr, №37-38.- S.28-29.