Bakıya səfər edən, ölüm düşərgələrinə haqq qazandıran,

yazdığı şeirləri yandıran məşhur yazıçı - Knut Hamsun

Dünya ədəbiyyatının, mədəniyyətinin tanınmış nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığı, bilinməyən faktlar və təzadlı prinsipləri özündə ehtiva edən yaşam fəlsəfələri ilə oxucuların diqqətini çəkəcək "Artsizm" layihəsinin ilk qonağı məşhur Norveç yazıçısı Knut Hamsundur.

1859-cu ilin avqustunda kənd dərzisi Peter Pedersenin ailəsində dördüncü uşaq dünyaya gəldi. Valideynlərinin Knut adını verdiyi oğlanın uşaqlığı yoxsulluq və məhrumiyyət içində keçib. Bir neçə il Zoluşka və Kiçik Xavroşeçka kimi varlı, lakin sərt qohumlarının ailəsində yaşamış, yalnız acgöz əmisi ona qarşı ögey ana münasibəti göstərmişdi.

Knut yeniyetmə fotosunda hörmətli kostyum geyinsə də, peşəkar yazıçı olmamışdan əvvəl, gənc oğlan kənd mağazasında çoban və satıcı köməkçisi, səyyar tacir və atlı dirijor, kənd müəllimi kimi işləmək imkanı qazanmış və polis köməkçisi kimi də çalışmışdı.

Knut ədəbiyyatda debütünü "Sirli adam" povesti ilə etmiş, əsər kənd müəllimi ilə keşiş qızının sevgisindən bəhs edir. Yazıçı uşaqlığını keçirdiyi ərazinin xatirəsinə Hamsund təxəllüsü ilə "Bürger" romanını qələmə alıb. Amma mətbəənin günahı ucbatından son hərf itdi və beləcə, Hamsun sözü meydana çıxdı ki, yazıçı bu sözü öz nəslinə soyad kimi ötürdü.

Hamsunun "Aclıq" və "Sirlər" adlı ilk romanlarının qəhrəmanları yaradıcı peşə sahibləridir. "Aclıq"da həftədə bir yazı satmağı bacaran adsız jurnalist, "Sirlər"də isə skripka ifaçısı əsas qəhrəmanlardır. Birinci işin hərəkəti bir metropolda, ikincisi isə, kiçik bir kurort şəhərində baş verir. Lakin yerlər qeyri-müəyyən təsvir edilir və bu cür hekayələr Avropa və ya Amerikanın istənilən yerində gənc kişilərin başına gələ bilər.

Romanlar Dostoyevskinin əsərləri ilə səsləşir - personajların daxili dünyası süjetdən və ya səhnənin detallarından daha vacibdir. XX əsrin bir çox yazıçıları, Anna Axmatovadan Ceyms Coysa və Aleksey Kruçenixdən Henri Millerə qədər Hamsunun ilk romanlarının yaradıcılığına təsirini qeyd edir, hətta bəzən əsərlərində onlardan sitatlar gətirirdilər.

Sonradan Hamsun torpaqşünas vəzifəsinə keçdi. Sonrakı romanlarının qəhrəmanları olan "Yer üzünün meyvələri" (yazıçının Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görüldüyü əsərin adı bəzən "Yerin şirələri" kimi də tərcümə olunur) və Avqust haqqında trilogiyadır. "Səyahətçilər", "Avqust" və "Həyat əksinə, Skandinaviya kəndliləri və balıqçılar gəlir" əsərləri daxildir. Hamsun məqalələrində Lev Tolstoyu pisləsə də, yetkinlik dövründə rus qrafı kimi norveçli də kənd zəhmətkeşlərinin həyatında harmoniya tapmağa başladı.

Yazıçının yaradıcılığının bu mərhələləri arasında körpü hekayənin həcminə və personajlarının sayına uyğun gələn "Pan" romanıdır. Əsərin hərəkəti kənddə (ovçular arasında) baş verir, amma oxucu kimin haqlı olduğunu anlaya bilmir - gəncə ənənəvi normaları tətbiq edən cəmiyyət, yoxsa, bu normaları pozan gənc kimi məsələlər ortaya qoyulur.

Romanlarla yanaşı, Hamsun başqa janrlarda da əsərlər - pyes və balladalar, hekayə və esselər yaratsa da, onlar onun əsas nəsri qədər uğurlu olmayıb. Nobel mükafatı verilən zaman yazıçının dünyadan uzaqlaşması, həm ətrafdakı reallıqdan, həm də yazıçı həmkarlarının fikirlərindən qıcıqlanması artır və Knut laureatın ənənəvi mühazirəsini oxumur.

29 yaşında Knut Bergliot adlı bir qızla evlənir, lakin 8 ildən sonra Viktoriya adlı bir qızı dünyaya gətirən bu evlilik dağılır. Knutun ikinci həyat yoldaşı yazıçıya dörd uşaq bəxş edən aktrisa və uşaq yazıçısı Mari Andersen idi, onlardan biri - oğlu Tore sonradan rəssam kimi məşhurlaşdı. Mari ərindən 22 yaş kiçik idi və ölənə qədər Hamsunun yanında qaldı.

Hamsunun tərcümeyi-halında silinməz ləkə yazıçının nasizmə olan həvəsidir. Hətta ABŞ-a səfərləri zamanı yazıçı Amerikanın tünd dərili sakinlərini həmişəlik vəhşi olaraq qalacaq, alçaq insanlar kimi səciyyələndirmişdir.

1934-cü ildə Nobel mükafatı laureatı Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsini alqışlamış, 1943-cü ildə isə fürerin şəxsi dəvəti ilə Almaniyaya səfər etmiş, həm onunla, həm də ən yaxın silahdaşı Cozef Göbbelslə görüşmüşdür. Məyus olan oxucular Knuta kitabları ilə birlikdə qəzəbli məktublar və bağlamalar göndərməyə başladı. Hətta öz Nobel mükafatı laureatı medalını hədiyyə kimi alman reyxskanslerinə bağışlamışdı. Hitlerin ölüm xəbəri yayılanda isə, Hamsun Norveçin "Avanpost" qəzetində nekroloq çap etdirərək, onu dövrün böyük şəxsiyyətlərindən biri kimi dəyərləndirmişdi. O italyan faşistlərinin lideri Mussolini ilə də əlaqələr yaratmağa çalışmış və yazılarında duçedən rəğbət hissi ilə söz açmışdı.

O, yəhudilərin sıxışdırılmasına və ölüm düşərgələrinin yaradılmasına dolayısı ilə haqq qazandırmışdı.

1945-ci ildə Hamsun həbs olundu, lakin dəli elan edilərək psixiatriya klinikasına, sonra isə qocalar evinə yerləşdirildi. 2 ildən sonra yazıçı nasistlərlə işbirliyinə görə cərimələnməklə canını qurtara bilir. Yazıçı məhkəmə prosesini özünün son əsəri olan "Böyümüş yollarda" təsvir edib.

Mari nasizmi ərindən daha fəal dəstəkləyirdi və 1947-ci ildə qadın vətənə xəyanətə görə 3 il həbs cəzasına məhkum edildi, lakin 9 aydan sonra amnistiya ilə azadlığa çıxdı. Cinayət təqibi zamanı cütlük mübahisə etdi, lakin 1950-ci ildə yenidən birləşdilər. Mari, yazıçının işinin pərəstişkarlarının onun vərdişləri və şəxsi həyatı haqqında öyrənə biləcəyi xatirələr yazdı.

1898-ci ildə Norveç Yazıçılar İttifaqından 1200 kron təqaüd alan Hamsun Rusiya, Azərbaycan və Osmanlı imperiyasını ziyarət etmişdi. Hamsun həyat yoldaşı Berqliotla birlikdə, əvvəlcə, Sankt-Peterburqa, oradan Moskvaya, Moskvadan isə, Qafqaza gəlmişdi. Bu səyahətin nəticəsi olaraq yazıçı 1903-cü ildə "Nağıllar ölkəsində" və "Aypara ölkəsində" adlanan oçerklərini nəşr edir.

Hamsun Bakını belə gördü: "Səhər saat 7-nin yarısıdır. Bakı nəhəng ağ toz dumanına bürünmüşdür. Burada hər şey ya ağ, ya da bozdur. Əhəng tozu insanların, heyvanların, evlərin, pəncərələrin, parkda bitən azsaylı ağac və kolların üzərini örtüb. Hər yer adama qəribə gəlir, çünki ağdır. Mehmanxananın tozlu stolunun üstündə mən hərflər yazıram, lakin az müddət sonra onlar yenə toza qərq olub yoxa çıxır.

Nobel müxtəlif boyaqlar axtarıb tapır, ancaq bu lənətlənmiş Bakıda əhəng hər yeri o qədər ağardıb ki, adam ağlını itirər. Şəhəri 13 indiqo növü ilə boyamaq ağlagəlməz bir şeydir! Şəhəri al-əlvan etməyə heç Nobelin də imkanları çatmaz".

Knut Hamsun

Hazırladı: Tural CƏFƏRLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 28 oktyabr, №41.- S.32.