Gələcəkdən bu günə
oxunan
kitab: Drina körpüsü
Tarixi əsəri, yaxud tarixdən bəhs edən nəsr mətnini bir neçə yöndən
incələmək mümkündür
- hər şeydən
qabaq tarixi faktura, tarixin fəlsəfəsi baxımından və bir də, həm
də əsas olaraq, o tarixi dönəmdə baş verən hadisələrin gələcəyə təsiri,
gələcəyin kədər
və sevincini, nifrət və faciəsini "qurub-yaratmaq"
aspektindən. Ədəbi
tənqid uzun illər bədii əsərlərdə yazıçınınm
tarixi gerçəkliyə
nə dərəcədə
sadiq qalıb-qalmaması
məsələsi ilə
məşğul olmuş,
əsərin, bədii
mətnin yaxın-uzaq
gələcəkdə atdığı
rişələr gözardı
edilmişdir. Ancaq... elə tarixi romanlar var, onun gələcəyə "sızması"
çox zəifdir, sadəcə tarixdir, bədii deyil, yəni yalançı tarixdir (bunun üçün tarixi əsər bədiiliyin, bədii şərtiliyin ən zirvə məqamında qərar tutmalıdır...-!). İvo Andriçin
"Drina körpüsü" romanında elə bir qızğın, həm də son dərəcə gərgin
ortam təsvir edilir ki, tarixi bir anlıq unudursan (yəni, tarixi əsər oxuduğunu yaddan çıxarırsan), əsas
məsələ bu romanda sənin üçün bir hərəkət məqamıdır:
bu hərəkəti sən üstünə gələn, böyür-başını
əhatə edən dalğalar kimi təsəvvür edirsən,
təsvir, ya da o gərgin ortam səni məcbur edir ki, Osmanlı sarayını gerçəkliyin
indi kənara atılmış daşlarından
(səhv oxunur deyə, kənara atılan-!) "qurub-yaradasan"...
Körpü iki yaxanı, iki sahili birləşdirir, o ərazilərin mənəvi
xəritəsində ilk dəfə
cahanşümul iş
görülür: Şərqlə
Qərb birləşir,
insanlar sel-suyun törətdiyi faciələrdən
qurtulur, iş nəhəng olduğuna görə ucu-bucağı
görümür, insanlar
yorulur, parasız işlədiklərinə görə
həvəsdən düşürlər,
inşaata başçılıq
edən şəxsin kobudluğu və zalımlığına (korrupsioner...)
üsyan qaldırırlar;
bədii mətnə daxil olan qəribə
bir detal gərginliyi son həddə
qədər artırır,
əsəblər tarım
çəkilir, fəhlələr
arasına qoşulan bir adam mahnı
diliylə insanları
inşaata qarşı
körükləyir və...
ələ keçən
başqa bir fəhlə çarmıxa
çəkilir. Mahnının
səsi öləzisə
də kəsilmir. O zalım başçı
da İstanbula çağrılıb
sürgün edilir, yerinə başqa adamı göndərirlər.
Ədalətli və xeyirxah. Göndərən
Sokollu Mehmet Paşadır.
Uşaq ikən buralardan aparılıb, şah sarayında təlim-tərbiyə görüb,
mənsəb sahibi olub. Körpünü onsuz təsəvvür eləmək mümkünsüzdür,
uşaq ikən bəlkə o çayın
sahilində oturub uzaqlara baxarmış, o baxışlar nə dəyişsə də heç zaman dəyişməyib.
Baxışlar bu mənada heç zaman sənin deyil. Hər şeyini dəyişə, korlaya, kısib harasa ata builərsən, baxışları - əsla!
Sən dəyişərsən,
varlana bilərsən,
kasıblaşıb lüt-üryan
qalarsan, ama o baxışlar
dəyişməz. Sokollu
Mehmet paşa o baxışlarla
bu tarixi romanı gələcəyə
proyeksiyalayır. Deyir
ki, qarşıda daha dəhşətli günlər
olacaq. XX əsrdə
o bölgələrdə müsəlman-türk
əhalisinin başına
gətirilən faciələr
unudulmur.
Körpü də bir mətndir, deyir ki, tarixi roman əslində gələcəyi oxumaq üçündür.
Cavanşir YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 9 sentyabr.- S.17.