Əbədi gənc Abdulla Tukay
Ədəbi tənqid
"Söz
dünyası"nın beşinci cildini çapa
hazırlayıram. Bu cildə Türkiyə və Türk
dünyasının bir çox məşhur yazarları
haqqında yeni yazdığım yazılar da daxildir, onlardan
birini oxuculara təqdim edirəm.
ANAR
Möhtəşəm Türk dünyasının zəngin
ədəbi xəzinəsində - Yunus İmrədən
Mikayıl Müşfiqəcən parlaq simalar arasında ən
gənci Abdulla (Qabdulla) Tukaydır (1886-1913). Tukay ömrü
28 yaşında amansızcasna qırılmış
Mikayıl Müşfiqdən də bir yaş cavandır.
Türk
xalqlarının ədəbi
sərvətinin Azərbaycan oxucularına
çatdırmaqda böyük xidmətləri olan Ramiz
Əsgər Abdulla Tukayın kitabını da tərtib
etmiş və dilimizə çevirmişdir. Kitaba Ön
sözdə Ramiz Əsgər yazır:
"Tatar
ədəbiyyatında Abdulla Tukayın tutduğu mövqe barədə bir
cümləylə bunu demək olar: O, tatarların Bayronu,
Puşkini, Dantesi, Məxdumqulusu və Sabiridir".
Tukay özü də ədəbiyyatda yerini və dəyərini
bilirdi.
Lermontovun
və Puşkinin
Şeiri
ulu saf dənizdir
Həzrəti Puşkin, Lermontov
Bir də Tukay üç
ulduzdur.
(Çevirən: Ramiz Əsgər)
Tukay çox qısa və iztirablarla dolu bir ömür
yaşamışdır. Amma bu qısa sürən
ömrün həm əzabları, həm bədii bəhrələri
haqqında düşünəndə 27 yaşlı gəncin
mütaliə dairəsi, düşüncəsinin üfüq
genişliyi, fəaliyyətinin müxtəlif yönləri
haqqında fikirləşəndə heyran qalırsan. Gənc
bir insan bu qədər keşməkeşli ömür sürərkən
bu qədər mühüm işləri necə görə
bilib?
Həyatın məşəqqətlərinə rəğmən onun poeziyası
işıqla, ümidlə, həyat eşqiylə dopdoludur.
Ağrı-acıları Abdullanın körpə yaşlarından
başlayıb.
"İçimdə katqanlar"
("Yadımda qalanlar")
adlı xatirələrində ömrünün uşaqlıq
illərini qələmə alır:
"Atam Mühəmmədarif Mühəmmədalim oğlu
mollaydı. Mən beş yaşında olanda atam qısa
sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib. Bir müddət
dul qalmış anamla yaşadıqdan sonra o, məni bizim kəndin
Şərifə adlı yaşlı kasıb bir qadına
müvəqqəti saxlamaq üçün vermiş,
özü isə Sasqa kəndinin imamına ərə
getmişdi. O vaxt atamın valideynləri çoxdan
ölmüşdülər, kənddə başqa
qohumlarım da yox idi. Bu arvadın ailəsində mən
artıq adam və heç kimə lazım olmayan bir uşaq
idim. O qadın nəinki mənim qayğıma qalmırdı,
üstəlik mənə qarşı çox əzazil idi. O
vaxt mənim iki yaşım olardı. Bir gecə mən
ayaqyalın, bir köynəkdə həyətə
çıxmışdım, sonra qapıya gəldim ki, evə
girim. Mən təbii ki, ağır qapını aça
bilmirdim və ayaqlarım buza yapışana qədər
bayırda qaldım. "Qorxmayın, yetimə bir şey
olmaz" deyə ögey uşaq barədə düşünən
qarı məni xeyli vaxt qapının arxasında saxlayır,
kefi gələndə söyə-söyə içəri
buraxırdı. İndi o ölüb. Allah rəhmət eləsin".
Doğma
anası axır insafa gəlib balaca Abdullanı yanına gətirir.
"At belində gedəndə uşaq olsam da, elə bil gözlərim
açılmışdı. O vaxtdan bəri mənə elə
gəlir ki, mən özümü geniş və
işıqlı bir aləmdə hiss eləyirdim və yol boyu
gözlərim qarşısında parlaq şüaların bərq
vurduğunu görürdüm".
İztirablar içindən şair
doğulurdu balaca Abdullanın qəlbində.
Anasının yanında keçən
xoş günləri də çox
çəkmədi. Anası xəstələnib ölür.
"Mərhum anamı evdən aparıldığını
başa düşəndə ayaqyalın
başıaçıq hönkürə-hönkürə
darvazadan çıxdım və "anamı aparmayın,
anamı verin" - deyə qışqıraraq cənazənin
dalınca ağlaya-ağlaya qaçdım".
İztirablardan, mübarizələrdən, həyatın çətin
yollarından keçərək qeyri-adi fitri istedadıyla
qısa bir zamanda Abdulla Tukay yalnız böyük şair kimi
deyil, həm də böyük vətəndaş kimi,
xalqının ağır taleyini dərindən duyan, xilas
yollarını dərk edən millət fədaisi kimi
tanınır. "Tuqan tel" ("Doğma dil")
A.Tukayın proqram şeirlərindən olmaqla bərabər
tatar xalqının milli mənliyinin ən parlaq
ifasıdır. Vaxtilə tərtib etdiyim "Min beş
yüz ilin oğuz şeiri" antologiyasına A.Tukayın bu
şeirini dilimizə çevirərək daxil etmişdim.
Doğma
dilim, ey gözəl dil
Atamın,
anamın dili
Səndən çox şey
öyrəndim
Mən bu dünyaya gələli
Sənin
köməyinlə duydum
Ta uşaqlıq çağlarımdan
Sevincimi,
kədərimi,
Şadlığı, fərəhi, qəmi
Öz ana
dilimdə idi
Mənim
ilk oxuduğum duam
Qoru deyirəm dilimi
Atamı,
anamı Xudam.
Doğma
tatar diliylə yanaşı Tukay Şərq dillərini, rus
dilini də mükəmməl bilirmiş - şeirlərində
Puşkinin, Lermontovun, Tolstoyun, hətta Balmontın adlarıyla
bərabər, Bayron və Heyne kimi Avropa sənətkarlarının
da adları çəkilir.
Türkmən şairi Məxdumqulunun,
qazax şari Abayın, özbək
Çolpanın yaradıcılığıyla tanış
imiş, Osmanlı və Azərbaycan ədəbiyyatının
Tukay dünyasında özəl yeri var. Türkiyə
şairləri Namiq Kamal, Tofiq Fikrət, Mahmud Əkrəm,
Əbdülhaq Hamid Tukayın sevdiyi və təsirləndiyi
söz ustalarıdır.
Türk
şeiri vasitəsiylə
Türkiyəyə bağlanan Tukayın
bir şeiri bu cəhətdən səciyyəvidir. Rus
dumasnın qatı millətçi, şovinist
deputatlarından biri tatarlara məsləhət verir ki,
çıxıb "Türkiyəyə getsinlər".
Çar
şovinistləri Stalin rejimindən
"insaflıymış" - tatarları Türkiyəyə
getməyi məsləhət edirlərmiş. Stalin türk
xalqlarını - Krım tatarlarnı,
qaraçay-balkarları, məhsəti türklərini əks
istiqamətdə - Sibirə sürgün etmişdi.
Şovinist deputatın həyasız
tövsiyəsinə qarşı Abdulla
Tukay ehtiraslı "Getməyəcəyik" şeirini
yazır.
Şeirin
sətri tərcüməsi
belədi:
Burda azad
olmayacaqsınız
gedin, sultanların yanında yaşayın deyirlər
Yox, getməyəcəyik.
Orda da qanunlardan
müdafiə olunmayacağıq
On nəfər bizdəndirsə
on beş nəfər casus
bizi pusacaq
Kazaklar orda da var,
əllərində türk qamçıları
Yaxşı çıxıb gedirik,
amma əvvəlcə
bizim şəhərlərimiz, kəndlərimiz,
min illik irsimiz ora
köçsün
Ümidlərimiz ora köçsün.
Biz burda
doğulmuşuq, böyümüşük.
Burda da torpağa gömüləcəyik.
Başqa
bir taleyimiz,
Başqa
bir torpağımız
yoxdur.
Cavabımız belədi:
köləlikdə yaşamaq bizə
tanışdır
Özünüz gedin ora
biz burda öz evimizdəyik.
Böyük
tatar şairi Azərbaycan ədəbiyyatıyla da sıx
bağlıydı. Tədqiqatçı Nizami Tağısoy
Tukayın Azərbaycan aydınlarıyla əlaqələri
barədə maraqlı faktlar gətirir.
Yazır:
Tatarların böyük
şairi Tukay Sabirdən öyrənir, əsərlərini
tərcümə edir və onun sənət mövqeyində
dayanır. Tukayın satiraya meyillənməsində Sabir
yaradıcılığının rolu son dərəcə
böyükdür.
Tukay
"Molla Nəsrəddin"
jurnalını diqqətlə izləyirmiş.
Böyük şairin əlində "Molla Nəsrəddin"
jurnalının bir nömrəsinin tutduğu fotoda da əks
olunub.
Qazana səfəri zamanı Nəriman Nərimanov Tukayla tanış olub,
onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib
və hətta onu müalicə də edib.
Amansız xəstəlik Abdulla Tukayın parlaq və faydalı həyatına
çox gənc yaşlarında son qoydu. Cəmi səkkiz il
(1906-1913) sürən yaradıcılıq ömründə
Tukay 400-dən artıq gözəl şeir yaratdı.
1903-cü ildə, son şeirlərində vaxtsız
ölümündən bir neçə gün əvvəl
yazırdı:
Məni təqib
eləyir
Düşmənlərin sürüsü
Qismətim ağır oldu
Hakimi-mütləqlərə
Birdə
ki varlılara
Heç
vaxt xidmət etmədim
Həyatım belə soldu.
Qara günlərim üçün
qorumadım özümü
İşıqlı gün görmədim
Duymadılar sözümü
Tatar
xalqı bir çox görkəmli insanlar yetişdirib.
Mərcanı kimi islam mütəfəkkiri, Sədri Məsudu, Ayaz
İshakı kimi türkçülüyün görkəmli
xadimləri, M.Sultanqaliyev, Q.Şərif,
Q.İbrahimov kimi Stalin rejiminin
günahsız qurbanları, Musa Cəlil kimi qəhrəman
şair - tatar xalqının iftixarlarıdırlar.
XX əsrə damğasını
vurmuş neçə-neçə parlaq
şəxsiyyətin adlarını çəkmək olar. Nə
yazıq ki, onların çoxu başqa xalqların ədəbiyyatını,
sənətini şöhrətləndiriblər. Sənət
ömrünü Moskvada başlayıb Parisdə bitirən
balet ulduzu Rudolf Nuriyev - tatardır. Çağdaş musiqidə
yeni yol açanlardan Sofiya Qubaydulina - tatardır. Rusiyanın
iki məşhur şairəsinin - Anna Axmatovanın və Bella
Axmadulinanın damarlarında tatar qanı axırdı. Yeri gəlmişkən,
Anna Axmatova Abdulla Tukayın bir neçə şeirini rus dilinə
çevirib.
A.Tukayın Moskvada nəşr olunmuş
kitabına Ön söz yazan Venera Valiyeva qeyd edir:
Tukayın dövründən bizim
zamanı ayıran vaxt ərzində tatar
oxucusu ikidilli oldu. Tukay bunu heç xəyal da edə bilməzdi.
Öz xalqının alovlu maarifçisi, Tolstoyun pərəstişkarı,
Puşkinə və Lermontova səcdə qılan Tukay rus
dilini öz doğma dili kimi mükəmməl bilmək istəyirdi.
O vaxtdan bəri tatar xalqının bir çox nəsilləri
rus dilini elə kamil mənimsədilər ki, indi, çox təəssüf,
Tukayı orijinalda, yazdığı dildə oxuya bilmirlər".
Acı və ibrətamiz sözlərdir.
1 avqust 2023
ANAR
Ədəbiyyat qəzeti.- 2023.- 16 sentyabr.- S.5.